وتكەنىمىزدى تانىپ، جاڭاشا تارازىلاۋعا، وشكەنىمىزدى جاعىپ، اسىلدارىمىزدى حالقىمەن قايتا تابىستىرۋعا كەڭ جول اشىلعانى 1991 جىلى كەلگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى. سىردىڭ ساڭلاق پەرزەنتى اقمىرزا ءتوسۇلى ەسىمىنىڭ ناسيحاتتالا باستاۋى وسى قاتارداعى يگىلىكتى ىستەردىڭ كورىنىسىندەي.

اقمىرزا يشان (1881-1930جج.) العان ءبىلىمى، تامىرى تەرەڭ تەكتىلىگى، قابىلەت-قارىمى، قاجىر-قايراتى، ىزدەنىمپازدىعى ارقاسىندا كەمەل بيىككە كوتەرىلگەن ءدىني قايراتكەر جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلى. ول قىزىلوردا وبلىسىنداعى قازىرگى ت.كومەكباەۆ اتىنداعى اۋىلدىڭ تۋماسى. قىزىلتامداعى مەشىتتە ەلمۇرات اتتى مولدادان اپتيەك قۇرانىن تولىق يگەرىپ الادى. بويىندا ەرتە قالىپتاسقان وجەتتىك، زەرەكتىك، بىلىمگە ەرەكشە قۇشتارلىق سىندى قاسيەتتەرى ونىڭ ءبىلىمىن ءارى قاراي جالعاستىرۋعا جەتەلەيدى. العا قويعان  ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن اكەسىنە ايتپاي، 11 جاسىندا كەرۋەنشىلەرگە ىلەسىپ بۇحاراعا بارىپ، ءبىلىم مەن ءىلىمنىڭ ورداسى كوكىلتاش مەدرەسەسىنە وقۋعا تۇسەدى. مەدرەسەدە اراب، پارسى تىلدەرىن ۇيرەنىپ، شىعىس ويشىلدارىنىڭ تاريحي، ادەبي، ءدىني ەڭبەكتەرىن زەردەلەيدى. اقمىرزامەن سىر سۇلەيى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى مەن تاجىك  اقىنى سادريتدين ءاينيدىڭ كەزىندە قاتار وقىعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى  دە مۇمكىن.

 جاس باعلاننىڭ وقۋعا دەگەن ەرەكشە قۇلشىنىسىنا، پاندەردى يگەرۋدەگى تابىستارىنا ءتانتى بولعان ۇستاز-مۇفتيلەرى وعان  باسقا ەلدەردىڭ ءبىلىم وردالارىندا شىڭدالا تۇسۋگە كەڭەس بەرەدى. تۋعان حالقىنىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن تەرەڭ تۇسىنگەن اقمىرزا يستانبۋلدا لاتىن، اعىلشىن تىلدەرىن مەڭگەرسە، اۋعانستاننىڭ  كابۋل مەن گەرات، رەسەيدىڭ قازان مەن ۋفا قالالارىنداعى مەشىت-مەدرەسەلەردىڭ ءىلىم بەرۋ ءۇردىسى مەن ءدارىس بەرۋ ادىستەمەلەرىمەن تانىسادى. ءسويتىپ 1910 جىلى قولىنا يسلام عۇلامالارىنا بەرىلەتىن ەڭ جوعارعى لاۋازىم «احۋن» شاتىرحاتىن الىپ، ەلگە ورالادى. كوزى كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، ول شاعىن دەنەلى، سارعىش ءوڭدى، شوقشا ساقالدى، ۇنەمى اق كويلەك كيىپ، اق سالدە وراپ جۇرەتىن كىسى بولىپتى.

تانىمال نەمىس فيلوسوفى ۆەرنەر زومبارت (1863-1941جج.) وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ساۋداگەرلەردىڭ  حالىقتان تەك قانا الۋدى ويلايتىنى، ال باتىرلاردىڭ حالقىنا نە بەرسەم دەپ دۇنيەگە كەلەتىنى، قاجەت بولسا جانىن دا قياتىنى تۋرالى وي-تۇجىرىمىن عىلىمي اينالىمعا ەندىردى. ماڭگىلىككە قۇلاش سەرمەگەن قازاق ەلى ازاماتتارى ءۇشىن وسىناۋ قاعيدانى ءتۇيسىنۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولماق. اقمىرزا دا ارعى-بەرگى بابالارى سياقتى باتىرلىق ۇستانىمدى ومىرلىك تۋ ەتتى. ونىڭ اتا-بابالارىنىڭ بارلىعى ەل قورعاندارى رەتىندە ءتول تاريحىمىزدىڭ تانىمال تۇلعالارى. ۇلى وتانىمىزدى قورعاۋ سىندى قاستەرلى ميسسيانى ادال اتقارعان بي-باتىرلاردىڭ شىنجىر قاتارىن سانامالاپ جاتپاي، ءتورتىنشى اتاسىنان بەرى بايانداۋدىڭ ءوزى وقىرمانعا اقمىرزانىڭ پەرزەنتتىك تاڭداۋىنىڭ ءتۇپ - توركىنىن تۇسىنە تۇسۋگە ىقپالىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. ءتورتىنشى باباسى كەتەباي رەسەي، حيۋا، قاراقالپاق، قالماق،  تۇركمەن  ەلدەرىمەن بولعان سوعىستارعا قاتىسىپ، داڭققا بولەنگەن بي ءارى باتىر. 1810 جىلى  ابىلقايىردىڭ نەمەرەسى تەمىر سۇلتانمەن بىرگە جاڭاداريانىڭ سول جاق بەتىندەگى قاراقالپاقتاردى  حيۋا حاندىعىنىڭ اۋماعىنا ءبىرجولا قۋعان. ءۇشىنشى باباسى تاڭات بي ءارى پالۋان بولعان كىسى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن كەنەسارى حان  اسكەرى قۇرامىندا 1841 جىلى  قوقاندىقتاردىڭ ساۋران بەكىنىسىنە شابۋىلى كەزىندە ەرلىكپەن  قازا تاپقان. كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماي دەنەسى ەلگە جەتكىزىلىپ، قاراق تاۋىنىڭ ماڭىنداعى قورىمعا جەرلەنگەن. ەكىنشى باباسى ارعىنباي باتىر رەسەي، قوقان، حيۋا وكتەمدىگىنە قارسى كۇرەستە اتى شىققان ايبىندى تۇلعا.  ەل باسىنا تۋعان الماعايىپ زاماندا ارعىنباي حالىقتى جانىنا توپتاستىرىپ، باسقىنشىلارعا ۇنەمى تويتارىس ۇيىمداستىرىپ وتىرعانى، توپ جاۋعا جالعىز شاباتىن جۇرەكتىلىگى، تەڭدەسسىز نايزاگەرلىگى تۋرالى اڭگىمە-اڭىزدار ەل اۋزىندا ءالى دە بار. ول كەنەسارى حاننىڭ جورىقتارىنا، جانقوجا  باتىردىڭ  حياۋالىقتارمەن سوعىسىنا جانە وسى وڭىردە جاتجۇرتتىقتارمەن بولعان باسقا دا ۇرىستارعا ءوز ساربازدارىمەن قاتىسقان. وكىنىشكە وراي، جەرىمىزگە قول سۇققان جاۋلاردى تالاي رەت قان قاقساتقان ارعىنباي 1856 جىلى اعايىن اراسىنداعى داۋ – جانجالدا قازا تاپقان.  1845 جىل شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن يشاننىڭ ءوز اكەسى ءتوس باتىر دا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنان (سادىق كەنەسارىۇلىنىڭ رەسەي وتارشىلارىنا قارسى كۇرەسى) تىس قالماعان.

جەتى اتاسىنىڭ دا قولى جاۋدىڭ جاعاسىندا بولعان اقمىرزانىڭ ەلدىڭ قامىن جەپ، ازاتتىقتىڭ اق تۋىن كوتەرۋى وبەكتيۆتى زاڭدىلىق. ونىڭ تۇلعالىق قاسيەت-قىرلارىن  توپتاستىرۋ - بۇعان كوزىمىزدى جەتكىزەتىنى كامىل: بىرىنشىدەن، ول – اعارتۋشى، شاكىرت باۋلۋشى-ۇستاز. جاڭاقالا اۋىلىنىڭ ماڭايىنداعى كەڭتۇپ دەگەن جەردە وزىنە ارناپ سالدىرعان (1910 جىلى قوشقارالى ۋاق بايمىرزاۇلى سالدىرعان) مەشىتتە، 1915 جىلدان شىبىنتاي كوتىبار مەن شورتان تىلەسوۆتەردىڭ مەشىتىندە  قىزىلقۇمداعى ەلدىڭ بالالارىن ۇل-قىز دەپ بولمەي ارابشا، لاتىنشا ساۋاتىن اشىپ، ءبىلىم نارىنە سۋسىنداتقان. بولاشاقتى بولجايتىن كەمەڭگەر ۇستاز: «حالقىم، بالالاردى قاشانعى قوي سوڭىنان سالپاقتاتىپ قوياسىڭدار. بىلەكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعاتىن زامانعا كەلە جاتىرمىز. ەلىن قورعار، وعان شاماسى كەلمەسە ءوزىن قورعار ءبىلىم السىن-داعى. اللا - تاعالا ءيىس الماس ناداندىقتى، ۇيقىلى-وياۋ كۇن كەشۋدى، قۇرساق تولىپ، قۇلقىن تويعاننان وزگە تويات ىزدەمەس قامسىزدىقتى ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا جازىپ قويماعان شىعار» – دەگەن جانايقايى ەل جادىندا. وسى جەردەن اقمىرزانىڭ الدىنداعى قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ مۇراتتاس ءىزباسارى بولىپ قالىپتاسىپ، وزىق ويلى زامانداستارى  سىندى قازاق قوعامىنىڭ الدىنداعى مىندەتتى ايقىن تۇسىنگەنىن بايقايمىز.

 اقمىرزانىڭ ءوز  مەشىتى ماڭىنداعى جارلى-جاقىبايلارعا  ەلدىڭ ءپىتىر، ساداقاعا بەرگەن مالىنان، استىعىنان تەڭدەي ءبولىپ بەرىپ وتىرعانى، باسقا دا قايىرىمدىلىق ىستەرى تۋرالى مىسال وتە كوپ. بۇل تۇرعىدا قاسىنداعى ەلگە: «حالقىم، جەردى كوگەرتىڭدەر! بيداي، ارپا، تارى ەگىڭدەر! سوناۋ بۇحارا مەن ۇرگەنىشتەن استىق تاسىعانشا، مىنا بوس جاتقان جەردى پايدالانايىق...» - دەپ، ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىن الشاقتاتپاي، مەشىت ماڭىنا تال ەگىپ، قاۋىن وسىرەدى. سونىمەن قاتار، تازالىق پەن ورازا ۇستاۋدىڭ دەنساۋلىققا پايداسىن ايتۋدان جالىقپاعان سالاۋاتتى ءومىر سالتىن دا ۋاعىزداۋشى. مىڭداعان بالا وقىتىپ، شىعارعان ۇستازدىڭ سەرعالي تولىبەكوۆ جانە ت.ب. شاكىرتتەرىنىڭ ەسىمى ەلگە بەلگىلى.

كەدەيلەرگە قايرىمدىلىعى، كەمباعالدارعا مەيرىمدىلىگى، قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگى، يگىلىكتى دە ىزگىلىكتى ىستەرى، جۇرەككە جول تاپقان ۋاعىزدارى اقمىرزانىڭ وڭىردە قادىرى ەرەكشە بولۋىنىڭ العىشارتىنا اينالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

ەكىنشىدەن، اقمىرزا – عۇلاما. عۇلاما دەپ عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ شىڭىنان كورىنگەن تۇلعالاردى عانا اتايدى، ال ولاردىڭ قاتارى ساناۋلى. شىعىس ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن ەتەنە تانىس ول ءوزى دە عىلىم تىلسىمىن بىلۋگە، ماڭگىلىك پالساپالىق سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋعا ۇمتىلادى. بۇكىل عۇمىرىن يسلامنىڭ قىر-سىرىن وقىپ-ۇيرەنۋگە ارناعان اقمىرزانىڭ ءدىننىڭ اسا تانىمال ناسيحاتشىسى دا بولعانىن ءبىز ۋاقىت بيىگىنەن كورىپ وتىرمىز. سونىمەن قاتار ول  يسلام ءدىنىن زەرتتەگەن عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى.اقمىرزا  يمام ءابۋ حانيفا ءمازھابىنىڭ رۋحاني - مورالدىق ۇستانىمدارىن، وعان جاتاتىن ىلىمدەردىڭ تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ماسەلەلەرىن قامتيتىن بىرقاتار قۇندى ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى. عۇلامانىڭ يسلامنىڭ ءمانى، پارىز-سۇننەتتەرى، ادەت-ادەپ، جول-جوراسى تاراتىلىپ جازىلعان يمان، يسلام، ىقلاس دەگەن بولىمدەردەن تۇراتىن «تۇركى يماني» جانە «حاديستەر» اتتى كىتاپتارى شەتەلدەگى قانداستارىمىزدا ساقتالىپ، ەلگە جەتكەن قۇندى رۋحاني دۇنيەلەر. اتالعان ەكى كىتاپتىڭ الماتى قالاسىنىڭ «مامىر» شاعىن اۋدانىنداعى ياسساۋيشىلەر (سوپىلار) جاماعاتىنىڭ شاكارىم قاجى اتىنداعى مەدرەسەسى مەن سونداعى قىزدار مەدرەسەسىندە وقىتىلعانى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى.

ۇشىنشىدەن، اقمىرزا – قول باستاعان ساردار. ول كوزى اشىق تۇلعا رەتىندە  رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ماقساتى مەن سالدارىن جاقسى تۇسىنگەن. اقمىرزانىڭ 1916 جىلى رەسەي يمپەرياسى اسكەرىنىڭ تىل جۇمىستارىنا قازاقتاردان ادام بەرمەۋ باعىتىندا بولعان نارازىلىقتاردى قىزۋ قولداعانى تۋرالى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ىمىراسىز اشىق جاۋى بولعانى جانە ەلدىڭ اراسىندا تاۋەلسىزدىك يدەياسىن تاراتۋ باعىتىندا ۇزدىكسىز ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەنىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار مەملەكەت مۇراعاتىندا ساقتاۋلى.

قازاق اكسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ 1928 جىلعى 27 تامىزدا «باي شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلداعانى ءمالىم. بايلار مەن ورتان قول شارۋالاردى كۇشتەپ تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ ساياساتى قازاق حالقىنىڭ مىڭداعان جىل قالىپتاسقان قوعامدىق قۇرىلىمىن بۇزىپ، كۇنكورىس كوزى مالىنان ايىردى. جاتجۇرتتىقتاردىڭ يتارشىلارى - جەرگىلىكتى «شولاق» بەلسەندىلەردىڭ  زورلىق-زومبىلىعى بەلەڭ الىپ بارا جاتقانى  جانىنا باتقان اقمىرزا:«... ءبىز جالپاق جاتقان جۇرتپىز! باس كوتەرىپ وكىمەتكە مىنا وكتەمدىكتى توقتاتىڭدار، حالىقتىڭ ءداستۇرىن، ءدىنىن سىيلاڭدار، مال-مۇلكىن تالان-تاراجعا سالماڭدار، مۇنىڭ اياعى جاقسىلىققا سوقپايدى دەۋىمىز كەرەك!»، - دەپ حالىققا ۇندەۋ تاستايدى. ء«سىز باسشى بولىڭىز، ءبىز قوسشى بولايىق! ەلىمىزدى، جەرىمىزدى قورعايىق، ءدىنىمىزدى قورلاپ، مەشىتتەرىمىزدى قيراتۋعا قارسى تۇرايىق!» - دەپ، بۇل سوزگە ەل ازاماتتارى جاپپاي قولداۋ بىلدىرەدى. ءسويتىپ، 1930 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا شورتان مەشىتى دەگەن جەردە كوتەرىلىسشىلەر اقمىرزانى حان سايلايدى.

اقمىرزانىڭ اۋەلدە حالىقتى سابىرلىلىققا شاقىرىپ، وكىمەت وكىلدەرىنە تالاپ-تىلەكتەردى بەيبىت جولمەن جەتكىزۋگە ۇمتىلعانىن ايتۋىمىز كەرەك. بىراق، جەرگىلىكتى قىزىل بەلسەندىلەر:«مەشىتتەردى جابامىز، مال-مۇلىكتى تاركىلەيمىز، يشان-مولدالاردى قامايمىز» - دەپ، اكىرەڭدەۋىن ورشىتە تۇسەدى. جوسىقسىز قىسىم، ولشەۋسىز وكتەمدىككە  ابدەن اشىنعان حالىق بيلىككە ماسايراعان اپەرباقانداردى قۋىپ تىنادى، اقىرى. كوممۋنيست-بەلسەندىلەردىڭ  اسكەر شاقىرتقانىنان حاباردار بولعان ولار اقمىرزا مەشىتىنە جينالىپ  جەدەل قارۋلانا (سويىل، قۇسمىلتىق) باستايدى. ويتكەنى، ۇزاق جىلدار بويى وتارلاۋ ساياساتىن سان قۇبىلتىپ جۇرگىزىپ كەلە جاتقان جاتجۇرتتىق جۇيەدەن  بۇكىل ەل بولىپ كۇرەسكەندە عانا قۇتىلا الاتىنىن حالىق جاقسى تۇسىنگەن ەدى. تاۋەلسىزدىكتەن باستاۋ العان زەرتتەۋلەر اقمىرزانىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىن  حالىقتىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توپتارى قولداعانىن كورسەتىپ وتىر (ت.وماربەكوۆ، ن.بايقاداموۆ، ت.ب.).

قول استىنا توپتاسقان ءۇش مىڭداي ادامدى اقمىرزا ەكىگە ءبولىپ: «قاراق» توبىن ءوزى، ال «كەڭتۇپ» توبىن ءىنىسى تايمىرزا (1905 جىلى تۋعان) باسقارادى. كوتەرىلىستى باسۋعا وگپۋ ورگاندارى قازالى مەن قىزىلوردادان 2 اسكەري وترياد شىعارادى. وتريادتارعا ءوز قانداستارىمىز جول كورسەتىپ جۇرەدى. جازالاۋشىلار اقمىرزا قولىن باتىسى مەن شىعىسىنان قورشايدى. العاشقى سوعىس 14-ناۋرىزدا قاراق ەلدى مەكەنىنە جاقىن اقمىرزا مەشىتىنىڭ ماڭىندا بولىپ، وندا كوتەرىلىسشىلەر 170-تەي ادامىنان ايرىلادى. زەڭبىرەك، پۋلەمەتپەن قارۋلانعان قىزىلداردىڭ شىعىنى توعىز سولدات قانا. ارحيۆ قۇجاتتارى وسىلاي دەيدى. اتالعان شايقاس كەزىندەگى ابات جانە تولەگەن جەكەباتىروۆتار، اجىكەرەي سىندى مەرگەندەردىڭ جانقيارلىق ەرلىكتەرى ەل جادىنان ءالى وشكەن جوق.

كۇشى مەن قارۋى باسىم جازالاۋشىلارمەن (باسشىلارى: جالۋد، تسۋكانوۆ، ج.الشانسكي) بىرنەشە مارتە شايقاسىپ، تيتىقتاعان كوتەرىسشىلەرگە اقمىرزا:  «...جەڭىلەتىنىمە مەنىڭ زەيىنىم جەتەدى. ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ جولىندا ولسەم ارمانىم جوق! امان-ساۋ تۇرعاندا باس ساۋعالاڭدار!»  – دەپ رۇقسات بەرەدى. جانىندا قالعان از عانا جاساقتارىمەن بىرگە قىزىلقۇمدا 1930 جىلعى 26 ناۋرىزدا بولعان سوڭعى شايقاستا كوتەرىلىسشىلەردىڭ 107-ءسى قازا تاۋىپ، 150-دەيى جارالانادى، ال 200-گە جۋىعى قۇتىلىپ كەتەدى. قىزىلدار مەن ولاردىڭ جەرگىلىكتى جاندايشاپتارى  اقمىرزانى ءولتىرىپ، ونىمەن قويماي مەدرەسەدەگى بارلىق كىتاپتاردى، باسقا دا زاتتاردى ۇستىنە ءۇيىپ ورتەپ، مەشىتتىڭ توبەسىن ورتاسىنا تۇسىرەدى. اقمىرزانىڭ ولىمىنە قاتىستى ەل اۋزىندا باسقا دا اڭگىمەلەر كەزدەسەدى. بارلىعىنا ورتاق اقيقات بىرەۋ-ول اقمىرزانىڭ ورتەلگەنى.                                                                 

كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلار  قاتال جازالاندى: 10 ادام اتۋ جازاسىنا، 40-تان استام ادام 10 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە كەسىلەدى. اقمىرزانىڭ ءىنىسى تايمىرزا 1931 جىلعى 25 قىركۇيەكتە 10 جىلعا سوتتالىپ، جازاسىن وتەۋگە نوۆوسىبىرگە (سيبلاگ) جىبەرىلەدى. ءىز-ءتۇزى جوق. اقمىرزانىڭ تاعى ءبىر ءىنىسى توقمىرزا سىتىلىپ شىعىپ اۋعانستانعا جەتەدى. قازىر ونىڭ ۇرپاقتارى تۇركيا ازاماتتارى.

كوتەرىلىسشىلەر جەڭىلىس تاپقان كەزدە (1930 جىلعى 26 ناۋرىزدا) قورشاۋدان سىتىلىپ شىققان اعايىندى مەرگەندەر ابات پەن تولەگەن قىزىلقۇمدى پانالايدى (ال، اجىكەرەي مەرگەن اقمىرزانى سوڭعى وعى قالعانشا قورعاپ، مەشىت ماڭىندا قازا تابادى).1931 جىلى قىستا بۇلاردى ۇستاۋ ءۇشىن شىققان وترياد قىزىلقۇمدا ءۇش اي ءجۇرىپ، تولەگەندى  ءوز تۋىسقاندارىنىڭ (بارلىعى 7 ادام) كومەگىمەن ۇستاپ قايتادى. كوپ ۇزاماي، كەڭەستىك جازالاۋشى ورگاندار كوتەرىلىسكە ەش قاتىسى جوق بۇل اعايىنسىماقتارعا «بۇرىنعى قىلمىستارىڭدى كەشىرەمىز»  دەگەن ۋادەسىن جۇتىپ، كوزدەرىن جويىپتى.

كوتەرىلىسشىلەردىڭ امان قالعاندارىن ىزدەستىرۋ جۇمىستارى 1932 جىلى دا جالعاسىپتى. وگپۋ ارال وپەراتيۆتى سەكتورىنىڭ قىزمەتكەرى بەزرۋكوۆتىڭ 1932 جىلعى اقپان-ناۋرىز ايلارىندا جۇرگىزگەن تەرگەۋ حاتتامالارىندا قولعا تۇسكەن كوتەرىلىسشىلەر تۋرالى كەلەسىدەي مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن:

1. ماماەۆ مايلىباي – كوتەرىلىسشىلەرگە ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتىپ، قارۋمەن (1 ۆينتوۆكا، 1 بەردانكا، 1 رەۆولۆەر) جابدىقتاعان. كوممۋنيستىك وتريادتارمەن قولىنا قارۋ ۇستاپ شايقاسقان. اقمىرزا كوتەرىلىسى تالقاندالعان سوڭ قىزىلقۇمعا جاسىرىنىپ، 1931 جىلى تامدى اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى كولحوزىنا (6 - اۋىل) مۇشە بولعان.

2. داۋلەتوۆ (الىباەۆ) وسپان – قازالى «كازگوستورگ» مەكەمەسىنىڭ اقتايپاق جانە قاراق سەلپوسىن، دايىنداۋ پۋنكتىن تالقانداۋعا قاتىسقان. قازالى اۋدانىنىڭ  8 جانە 9-شى اۋىلدارى تۇرعىندارىن قولىنا قارۋ الىپ كوتەرىلىسكە قاتىسۋعا ۇگىتتەگەن. كوموتريادقا قارسىلىق كورسەتكەن مەرگەندەر ساپىندا بولعان.  كوتەرىلىس تالقاندالعان سوڭ قىزىلقۇمعا جاسىرىنىپ، 1931 جىلى تامدى اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى كولحوزىنا مۇشە بولعان.

3. تۇمەشباەۆ قوڭىرتاي – كوتەرىلىسشىلەردى ازىق-تۇلىكپەن، اقشامەن جابدىقتاپ وتىرعان. كوتەرىلىسشىلەردىڭ بارلاۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان. كوتەرىلىسشىلەر تالقاندالعان سوڭ وزبەكستانعا قاشىپ، جەكەباتىروۆتارعا قوسىلۋعا ارەكەت ەتكەن. تامدى اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى كولحوزىنا مۇشە بولعان.

4. سىرلىباەۆ المەن، كەريشەەۆ قوسىمبەت، مەڭلىقاراەۆ قوجانياز، جالمانوۆ ءومىر، ءومىروۆ راش - اقمىرزانىڭ كەڭەسشىلەرى بولعان. كوموتريادپەن ۇرىس قيمىلدارى  كەزىندە اقمىرزا مەشىتىندە كوتەرىلىسشىلەرگە جەڭىس تىلەپ، ناماز وقىپ وتىرعان. اقمىرزا ولتىرىلگەن سوڭ قىزىلقۇمعا جاسىرىنىپ، 1931 جىلى تامدى اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى كولحوزىنا مۇشە بولعان.

5. مىڭجاساروۆ  بودىباي – جەكەباتىروۆتاردىڭ بارلاۋشىسى، ولاردى ءمىنىس اتپەن، وق-دارىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. ابات پەن تولەگەن جەكەباتىروۆتاردى ۇيىندە جاسىرعان. تامدى اۋدانىنىڭ ەڭبەكشى كولحوزىنىڭ  تۇرعىنى.

بۇلاردىڭ بارلىعى كوتەرىلىسكە دەيىن قازالى اۋدانىنىڭ 7- اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى بولعان.

6. بابىلوۆ ءداۋىت – قازالى اۋدانى 6-اۋىلدىڭ تۇرعىنى. 1931 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن جەكەباتىروۆتاردى وق-دارىمەن، ازىق-تۇلىكپەن جابدىقتاپ وتىرعان.

اقمىرزا كوتەرىلىسىنەن جانە ودان كەيىنگى قۋعىن-سۇرگىننەن مەنىڭ اۋلەتىم دە شەت قالعان جوق. اكەم ءابدى ومارۇلى(1924-1996جج.): «شىرمان كوكەم (اكەسى ومار ەرمانۇلىنىڭ تۋعان ءىنىسى) 1899 جىلى تۋىلعان، مىنەزى قىزبالاۋ، نامىسقوي جىگىت بولاتىن. ايەلى، مەنىمەن تەتەلەس  4-5 جاسار ەكى ۇلى بار ەدى. ەنشىمىز بولىنبەي، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءومىر سۇرگەن ءبىز ول تۇستا قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانىنىڭ  جاڭاقالا اۋىلىندا تۇراتىن ەدىك. بەلسەندىلەردىڭ قورلىعىنا ابدەن زىعىردانى قايناعان كوكەم اقمىرزا كوتەرىلىسىنە العاشقىلاردىڭ قاتارىندا قوسىلدى. كوتەرىلىس جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن جازالاۋشىلار بىردەن ماڭايداعى اۋىلداردى تورۋىلداي باستادى. كوكەمنىڭ بىرەر كۇننەن سوڭ، ءتۇن جامىلىپ كەلىپ، ايەلى مەن ەكى بالاسىن الىپ كەتكەنى، كۇنى بۇگىنگىدەي، كوز الدىمدا. ماقساتى – قىزىلقۇمداعى اعايىن اراسىنا بارىپ بوي تاسالاۋ، سوسىن شەتەل اسۋ بولسا كەرەك. كەلەسى جىلى بىزدەردى، ميليتسيانىڭ قوقان-لوقىسى از بولعانداي،  اشتىق تا،  القىمداي باستادى. ەت جاقىن بىرنەشە وتباسى قىزىلقۇمعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدىق. اكەم ومار ونداعى  اۋىلداردان ءىنىسىن سۇراستىرىپ، قانشا ىزدەسە دە ءىزىن تاپپاي-اق قويدى. باسقا كوتەرىلىسشىلەردى كورگەن، ال بۇلاردى «كوردىم، ءبىلدىم» دەگەن ءبىر جان بولساي-شى! ياعني، شىرمان كوكەم ول جاققا جەتپەگەن. ونىڭ ءوز وتباسىمەن بىرگە اۋىلدى اڭدىعان  قىزىل جازالاۋشىلاردىڭ قۇربانى بولعانى ايدان انىق. قاي جەرگە كومىپ تاستادى ەكەن ولاردى، قۇدايدان بەزگەندەر...» - دەپ، كوكەسى مەن جەڭگەسىن، قىرشىن كەتكەن قوس پەرىشتە-باۋىرلارىن كەيدە ەسكە الىپ وتىراتىن.

ەندى اقمىرزاعا، ول باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە كەڭەستىك  بيلىك تۇسىندا جانە  ول اڭساعان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە قانداي باعا بەرىلگەنىن سالىستىرا تالداپ كورسەك.

بىرىنشىدەن، كەڭەستىك كەزەڭ يدەولوگياسىنا ادال قىزمەت ەتكەن ازاماتتار اقمىرزانى «تاپ جاۋى»، «بانديت»، «قورقاۋ قاراقشى»، ت.س.س. جاراناعا جۋىسپايتىن ەپيتەتتەرمەن قارالاپ باقتى. بۇل تۇسىنىكتى دە. بىراق، وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇباسىز سەنگەن ولار دەرەكتەر مەن دايەكتەردى سارالاماي، نەگىزدەمەي وڭدى-سولدى قولدانا بەرگەنگە ۇقسايدى. مىسالى، قازاق كسر ىشكى ىستەر ءمينيسترى م.ەسبولاتوۆ «تىنىشتىق كۇزەتىندە» اتتى ماقالاسىندا ء(بىلىم جانە ەڭبەك.-1978.-№11.): «...الپىس جىل ىشىندە رەسپۋبليكا ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ كوپتەگەن قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنىڭ ەرلىگىمەن جانە باتىلدىعىمەن حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندى. سولاردىڭ ءبىرى – قازالى ۋەزدىك ميليتسياسىنىڭ باستىعى سەرىكباي جاكەەۆ. 1925 جىلى باندىلاردىڭ باستىعى اقمىرزا ونىڭ كەۋدەسىنە پىشاق سالىپ، جارالاپ كەتكەن بولاتىن. جاس چەكيست جازىلىپ شىققان سوڭ، 1929 جىلى كومسومول مۇشەسى جىلقىباي قۇتتىباەۆپەن بىرىگىپ اقمىرزانى قولعا تۇسىرگەن. بىراق باندىلاردىڭ قالعان توبى ولاردى ۇستاپ، اقمىرزانى بوساتىپ الدى دا، جاكەەۆتى تىرىلەي وتقا ورتەدى»-دەپ جازادى.

ال، قازالى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ لەنين تۋى گازەتىندە جاريالانعان «ازاتتىق ءۇشىن الىسقاندار» (1980 جىلعى 28 قازان) اتتى ماقالادا دا اتالعان چەكيستەردى اقمىرزانىڭ ءوز قولىمەن ازاپتاپ ولتىرگەنى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالادى. ارينە، بۇل تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ جانە ادىلدىككە جاسالعان قيانات. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن كولەمدى ماقالادان  ۇزىندىلەر بەرگەندى ءجون سانادىق. القيسسا:  «...جاڭا ءومىر ءۇشىن نۇرلى شۇعىلاسىن شاشقان ءاربىر ازاماتتىڭ اتىن ءبىلىپ، ونىڭ رۋحىن قاستەرلەۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. جاقىندا اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىندە بولعان ۇلكەن جيىن وسى ماقساتتا بولعان ەدى. شەتسىز-شەكسىز قاراقۇمنىڭ ءبىر توبەسىنىڭ استىندا تاپ جاۋلارىنىڭ قولىنان تىرىلەي وتقا ورتەلگەن العاشقى چەكيستەر قازالىلىق سەرىكباي جاكەەۆ پەن تەرەڭوزەكتىك جىلقىباي قۇتتىباەۆتاردىڭ ەرلىگىن بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ بولاتىن.

س.جاكەەۆ 1906 جىلى قازالى ۋەزىنە قاراستى «ارىقبالىق» جەرىندە دۇنيەگە كەلدى. ...ول 1919 جىلى كومسومولعا كىرىپ، سول جىلى ميليتسيا جۇمىسىنا ورنالاسادى. 1929 جىلعا دەيىن ۋەزدىك تۇرمەدە كىشى قاراۋشى (نادزيراتەل) بولىپ ىستەيدى. 1929 جىلدان 1933 جىلعا دەيىن  قازالى ىشكى ىستەر باسقارماسىندا قىلمىستى زەرتتەۋ  ءبولىمىنىڭ ينسپەكتورى بولادى.

مۇنىڭ الدىندا 1924-1927 جىلدارى قارماقشى اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىنداعى اقمىرزا (بايۋدى ويلاماعان كىسى-ق.و.), التىن (بۇل رۋ اتاۋى-ق.و.) دەگەن بايلاردىڭ باستاعان بۇلىگىن باسۋعا قاتىسادى.

 ...س.جاكەەۆ 1933 جىلدىڭ مايىنان نويابرىنە دەيىن قازالى ۋەزدىك تۇرمەسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولادى. 1933 جىلدىڭ دەكابرىنەن 1934 جىلدىڭ يانۆارىنىڭ اياعىنا دەيىن  تەرەڭوزەك اۋداندىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. وسى جىلدىڭ (1934 جىل-ق.و.) 2-ءشى  مارتى كۇنى اق باندىلار قولىندا ەرلىكپەن قازا تابادى.

...بۇرىن س.جاكەەۆ 1930 جىلى قازا تاپتى دەلىنىپ كەلگەن بولاتىن. بىراق شىنايى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە تابىلعان سوڭعى دوكۋمەنتتەر، ونىمەن بىرگە بولعان ادامدارمەن كەزدەسۋ ناتيجەسىندە س.جاكەەۆتىڭ 1934 جىلعى 2 مارتتا قازا تاپقانى دالەلدەنىپ وتىر... »- دەلىنەدى اتالعان ماقالادا.

مىنە، «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» قاعيداتىن ۇستانعان ناسيحاتشىلار حالىقتىڭ كوتەرىلىس باسشىلارىنا دەگەن تەرىس كوزقاراسىن وسىلايشا قالىپتاستىردى.

ەكىنشىدەن، جوعارىداعىداي تانىم-تۇسىنىكتىڭ سانامىزعا مىقتاپ ورنىققانىن تاۋەلسىزدىك جىلدارى جارىق كورگەن كەيبىر ماقالالاردىڭ سارىنى مەن جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ پىكىرى بايقاتقانداي.

سوڭعى جىلداردىڭ وزىندە ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى گازەتتەردە وبلىستان شىققان تۇڭعىش چەكيستەردىڭ (بۇل قاتاردا س.جاكەەۆ تە اتالادى) وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى ازاتتىق ءۇشىن كەۋدەلەرىن وققا توسقانى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باندىلاردىڭ كوزىن جويۋدا جانقيارلىق ەرلىك كورسەتكەندەرى، كەيبىرىنىڭ قىرشىن عۇمىرىن قورقاۋ قاراقشىلاردىڭ ايۋاندىقپەن ۇزگەنى جازىلىپ ءجۇر. بۇل ماقالالارمەن تانىسقان زەردەلى وقىرماننىڭ كوكەيىندە «قورقاۋ قاراقشىلارعا تەڭەگەن ادامدارى كىم بولدى ەكەن» دەگەن سۇراقتار تۋىندايتىنى تۇسىنىكتى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، اتالعان كاتەگورياعا 1930 جىلعى ناۋرىز ايىنداعى قىزىلقۇم كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى - يشان اقمىرزا ءتوسۇلىن، وسى جىلدىڭ تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا باس كوتەرگەن قازالى اۋدانى شارۋالارى (اساندار كوتەرىلىسى) كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى - يمان ورىمبەتوۆ، ابدىحالىق يىمبەتوۆتەردى، قازالى، قارماقشى، تەرەڭوزەك، الامەسەك، ت.ب. اۋدانداردى قامتىعان قاراقۇم كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى - مولدا جۇماعازى بايىمبەتوۆ، قوجبان جۇبانوۆ، پىرماعامبەت لاۋباەۆ، اعايىندى نۇرجان مەن جاراسباي قاراەۆتاردى جاتقىزعان ورىندى بولار. ناقتىلاۋ ءۇشىن قاراقۇم كوتەرىلىسىنىڭ ء بىرىنشى كەزەڭى 1930 جىلى ناۋرىز-ءساۋىر ايلارىندا (التىندار كوتەرىلىسى), ال ەكىنشى كەزەڭى تامىز-جەلتوقسان ايلارىندا ورىن العانىن ايتقانىمىز ءجون.

ورايى كەلگەندە ايتپاسقا بولمايدى، قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ ءبىلىمى مەن مادەنيەتىن دامىتۋعا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن، جەرلەسىمىز تەمىربەك قاراۇلى جۇرگەنوۆ 1938 جىلى نكۆد تەرگەۋشىلەرى وسى قاراقۇم كوتەرىلىسىنە قاتىسى جايىندا سۇراعاندا: «...كوتەرىلىسشىلەر ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراپ جەڭىلدى. ونىڭ باستى سەبەبى - بۇقارا حالىق پەن بيلىك باسىندا وتىرعان ۇلت قايراتكەرلەرى اراسىندا تىعىز بايلانىستىڭ بولماۋى. بىراق كەلەسى جولى ءبىز مىندەتتى تۇردە بىرگە بولۋىمىز كەرەك» - دەپ جاۋاپ بەرىپتى (راقىشەۆ ە. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىستى استىرتىن باسقارعان. //اڭىز ادام.-2014.-№18.). تۋعان حالقى ءۇشىن شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ قىزمەت ەتكەن ت.جۇرگەنوۆتىڭ اقىرعى سوزدەرى تۇيسىگى بار پەندەگە ءبىراز نارسەنى اڭعارتقانداي.

توقتالاتىن تاعى ءبىر ماسەلە. 1930 جىلعى كوتەرىلىستەرگە قاتىستى رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ۇرىس قيمىلدارى بارىسىندا 389 كوتەرىلىسشى قازا تاۋىپ، 202 ادام كەيىن اتىلسا، 285 ادام ءتۇرلى مەرزىمدەرگە سوتتالعان (قايتپاي قالعاندارى قانشاما). جازالاۋشىلاردىڭ شىعىنى 61 ادام. ياعني، ادام شىعىندارىن سالىستىرساق  9 كوتەرىلىسشىگە 1 جازالاۋشىدان كەلىپ تۇر. ارينە، بۇل ءبىرىنشى جۋىقتاۋداعى تالداۋ عانا. نەگىزگى ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. ءبىز قارعا تامىرلى قازاقپىز. ءبىر وڭىردە تۇرعاندىقتان اتاتەك شەجىرەمىزدىڭ اسا تەرەڭدەمەي-اق قيىلىساتىنىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. مىڭجىلدىق قۇدالىعىمىز شە؟ قازا بەرسەك ەڭ قۇرىعاندا جەكجات، قارىن-بولە شىعاتىنىمىز دا راس. ءبىر-بىرىمىزگە قارۋ كەزەندىرگەن جاتجۇرتتىق يدەولوگيالارعا لاعنەت ايتۋىمىز كەرەك. سىن-قاتەرلەرگە يممۋنيتەتى مىقتى، بىرلىگى جاراسقان ءبىرتۇتاس ەل بولامىز دەسەك «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىنىڭ اياسىندا توپتاسۋعا ءتيىسپىز.

2008 جىلى اقمىرزانى ۇلىقتاۋ  ماسەلەسىن اقىلداسۋ ءۇشىن قىزىلوردا قالاسىندا تۇراتىن 84 جاستاعى ەلگە سىيلى قارياعا بارعانبىز. جوسپارىمىزدى تىڭداپ بولعاسىن ول كىسى: ء«بىز اقمىرزانىڭ تۋىسقانى رەتىندە ۇزاق جىلدار قۋدالاندىق... جايلارىڭا قاراپ، تىنىش جۇرىڭدەر! ەرتەڭ زامان اعىمىنىڭ قالاي بۇرىلاتىنىن قايدان بىلەسىڭدەر...» - دەپ شىعارىپ سالعان بولاتىن. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا تىنىش ءجۇرىپ، قارنى توق بولۋدان وزگە قۇندىلىقتاردى ويلاماۋعا قالىپتاسقان اعامىزعا نە دەرىمىزدى بىلمەي، توسىلدىق. وكپە ايتۋدىڭ دا رەتسىز ەكەنىن تۇسىندىك. راسىندا كەڭەس ۇكىمەتى بەتكە ۇستارلارىمىزدان ەلدى تازارتىپ العان سوڭ، جىگەرى جاسىپ، موماقان كۇيگە تۇسكەن حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك – ماتەريالدىق دەڭگەيىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كوتەرە وتىرا، ۇلتىمىزدى ءدىنى، ءتىلى مەن دىلىنەن ايىرۋعا شاق قالعانى بۇگىنگى بىزدەرگە ەشقانداي قۇپياعا جاتپايتىنى انىق.

2009 جىلى ءبىر القالى وتىرىستا ءوزىنىڭ قوعامداعى ورنىن «ۇلت جاناشىرى» رەتىندە ايقىنداپ جۇرگەن اعامىزدىڭ: «اقمىرزا باتىر ەمەس، ءدىندار. ءوز قامىن ويلاپ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىقتى. سونىڭ كەسىرىنەن ءبىراز ادام ءولدى نەمەسە ەلدەن بەزىپ كەتتى. حالىق وعان ءالى كۇنگە لاعنەت ايتادى» - دەپ سالعانىنا كۋا بولدىم. جيىنعا قاتىسىپ وتىرعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ءبىر-بىرىنە جارىسا، بۇرىنعى پارتوكراتقا دەرەۋ تويتارىس بەردى. سىردىڭ نامىستان جارالعان ازاماتتارىنا العىسىمىز شەكسىز. 

2012 جىلى ورتالىق گازەتتەردىڭ بىرىندە جاريالانعان «اقمىرزا يشان» اتتى ماقالامدى وقىعان تاعى ءبىر اعامىزدىڭ «سەندە قاراپ جۇرمەي، قاياقتاعى بىرەۋدى تاۋىپ جازادى ەكەنسىڭ...» - دەپ زەكىپ تاستاعانى ەسىمدە. بىلۋىمشە، اعامىز «قاستەرلى تاۋەلسىزدىك» دەگەن ءسوز تىركەسىن ۇنەمى ايتىپ وتىرۋدى ەڭ  قاسيەتتى پارىزىنا بالايتىن ساناتكەر. اقمىرزانىڭ  بار جازىعى ەڭسەنى ەزگەن كەڭەستىك-وتارشىلدىق  وزبىرلىققا قارسى تۇرىپ، ازاتتىق جولىندا قاسىنداعى حالىقپەن جانىن پيدا  قىلعانى عوي، ءسىرا. بۇگىنگى قول جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدە اقمىرزا باستاعان قىزىلقۇم كوتەرىلىسىنىڭ دە ۇلەسى جوق دەپ كىم ايتا الادى.

اقمىرزا يشاننىڭ  ءور  تۇلعاسىنا عىلىمي قاۋىمداستىق تاراپىنان دا ءوز دارەجەسىندە ءمان بەرىلمەي كەلەدى. ارنايى ماتەريال دايىندالىپ، ۇسىنىلسا دا ونىڭ ەسىمى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعى» قوعامدىق  بىرلەستىگىنىڭ باستاماسىمەن  2014 جىلى جارىق كورگەن «قازاق كوتەرىلىستەرى» ەنتسيكلوپەدياسىنا ەنبەي قالۋى - وسىنىڭ جارقىن كورىنىسى.

جوعارىدا ايتىلعاندار نەگىزىندە بىرقاتار تۇجىرىمدار مەن قورىتىندىلار جاساۋعا مۇمكىندىك تۋدى:

1. عىلىم مەن ءىلىمنىڭ تىلسىمىن زەرتتەپ - زەردەلەۋدى، حالىقتىڭ ساۋاتىن اشىپ، اعارتۋدى ماقسات ەتىپ، ادامگەرشىلىك پەن بيىك پاراساتتىلىقتى ناسيحاتتاۋعا سانالى ءومىرىن ارناعان اقمىرزا يشاننىڭ  ۇلت زيالىلارى شوعىرىنان الار ورنى بەرىك. اقمىرزا ءتوسۇلى سىندى حالقىمىزدىڭ ارداقتى پەرزەنتىنىڭ كوزىن كورگەن، ءدارىسىن تىڭداعان، ۇلگى-ونەگە العان كىسىلەردىڭ سان مىڭداعان ۇرپاقتارى قازىر ارامىزدا ءجۇر. ونىڭ ادامگەرشىلىك-پاراساتتىلىعى، جاردەم بەرۋگە ىركىلمەيتىندىگى، ساقيلىعى، قاناعاتشىلدىعى، وتىرىك-وسەك پەن قىزعانىشتان اۋلاق بولۋى، ادال تۇرىپ-ءجۇرۋى، بويىنداعى تىلسىم قاسيەتتەرى، سۋىرىپ سالما شەشەندىگى تۋرالى اڭگىمە-اڭىزدار ەل اراسىندا ءالى وشكەن جوق. قازاق حالقى تۇرعاندا ماڭگى وشپەيتىنى دە اقيقات.

2. كەڭەستىك چەكيستەر سەرىكباي جاكەەۆ پەن جىلقىباي قۇتتىباەۆتاردىڭ ولىمىنە اقمىرزا يشاننىڭ قاتىسى جوق. بۇعان ءبىرىنشى دالەل – تاريحتا «قىزىلقۇم كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن بەلگىلى كوتەرىلىستى باسقارعان اقمىرزانىڭ دەنەسىن 1930 جىلعى 26 ناۋرىزدا قىزىلداردىڭ ورتەۋى. ەكىنشى دالەل – تەرەڭوزەك اۋداندىق سوۆەتى اتقارۋ كوميتەتى ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى س.جاكەەۆتىڭ 1934 جىلعى 2 ناۋرىزدا «اق باندىلار» قولىنان قازا تابۋى. ءۇشىنشى دالەل – ج.قۇتتىباەۆتىڭ قاراقۇم كوتەرىلىسىن (1930 جىلدىڭ ناۋرىز-ءساۋىر، تامىز-جەلتوقسان ايلارى)  باسىپ-جانشۋ كەزىندە ءولتىرىلۋى. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن م.جۇمادىلداەۆتىڭ  تەرەڭوزەك تاريحى  اتتى كىتابىنان (الماتى،1996ج.):«...1930جىلى قاراقۇمدا تەرەڭوزەكتىك جىلقىباي قۇتتىباەۆ قاستاندىقپەن ءولتىرىلدى. 1967 جىلعى 22 تامىزدا تەرەڭوزەك كەنتىندەگى ساياباقتا جاكەەۆ پەن قۇتتىباەۆقا ەسكەرتكىش ورناتىلدى» -دەگەن ءۇزىندىنى كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى.

3. 1930 جىلى سىر وڭىرىندە ورىن العان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە بيىل 85 جىل تولىپ وتىر. ايتسە دە، وتارشىل جۇيەنىڭ مۇراگەرلەرى - كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ادىلەتسىز دە وزبىر ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن تۇلعالاردىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە ماڭگى قالدىرۋ، جاس ۇرپاقتى وتانشىلدىققا تاربيەلەۋ جانە جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىن ورتاعا سالۋ ماقساتىندا ارنايى قوعامدىق، عىلىمي شارالار وتكىزۋ ىسىنە رەسمي تۇرعىدا جەتكىلىكتى ءمان بەرىلە قويعان جوق. بۇگىنگى كۇنى بۇنداي باستامالار كوتەرىلىسشىلەردىڭ ۇرپاقتارى مەن اعايىندارىنىڭ ەنشىسىندە قالىپ وتىرعان سىڭايلى. ماڭگىلىك ەل بولامىز دەسەك عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان جاۋىنگەرلىك رۋحتى دارىپتەۋىمىز قاجەت. ال بۇل عالىمداردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ جۇمىسى.

 4. ءوزىنىڭ ساڭلاق پەرزەنتتەرىن قادىر تۇتپايتىن بىردە دە ءبىر حالىق جوق.   كەڭەستىك يدەولوگيا 70 جىل بويى ۇلت رۋحىنىڭ ومىرشەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ءوز اسىلدارىمىزدى تارك ەتىپ، كەلىمسەكتەردى دارىپتەۋگە ماجبۇرلەدى. باتپانداپ كىرگەن دەرتتىڭ مىسقالداپ شىعاتىنى دا تالاسسىز. دەسە دە، ۇلتىمىزدىڭ باس كوتەرەر تۇلعالارىن داتتايتىن كەڭەستىك ريتوريكا مەن ولشەمدەرگە سىني تۇرعىدان قارايتىن ۋاقىتتىڭ جەتكەنى قاشان. ءتول تاريحىمىزدى تاپتىق سۇرلەۋدەن شىعارىپ، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قايتا پايىمداۋ ۇدەرىسىن زاڭدى مارەسىنە جەتكىزۋ - كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. حاس باتىرلارى، قايراتكەرلەرى مەن زيالىلارى جوعالماعان حالىقتىڭ عانا ارى مەن نامىسى اياق استى بولمايدى، ەلىنىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعى ساقتالادى. بۇل ماڭگىلىك ەل بولۋىمىزدىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى.

قالي وماروۆ،

قر تاريح جانە قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى