Álihan Bókeyhan shygharghan "Omich" pen "Irtysh" gazetterining qolgha týsken sandary

Últtyq «Alash» qozghalysy men partiyasynyng kósemi Álihan Bókeyhan redaksiyalap shygharyp túrghan «Irtysh», «Omich» jәne «Golos stepi» gazetterining birinshisi - «Irtysh»-tyng basym kópshiligi Ombyda saqtalghan bolyp shyqty. Al Tomskiden - «Omich» tabyldy.

Álihan Bókeyhan shygharghan "Omich" pen "Irtysh" gazetterining qolgha týsken sandary

Últtyq «Alash» qozghalysy men partiyasynyng kósemi Álihan Bókeyhan redaksiyalap shygharyp túrghan «Irtysh», «Omich» jәne «Golos stepi» gazetterining birinshisi - «Irtysh»-tyng basym kópshiligi Ombyda saqtalghan bolyp shyqty. Al Tomskiden - «Omich» tabyldy.

OMBYDAN IZDEGENIMIZ... TOMBYDAN ShYQTY

«Omich» gazeti - Brokgauz ben Efronnyng «Jana ensiklopediyalyq sózdiginin» mәlimeti boyynsha, qazaqtyng últ-azattyq «Alash» qozghalysy men partiyasynyng kósemi Álihan Bókeyhannyng 1906-1907 jyldary basushy-redaktor bolyp shygharyp túrghan tizbekti ýsh gazetining ekinshisi bolyp tabylady.

Úzaq jyldar boyy taptyrmay kelgen «Omich»-ting izi, kýtkendegidey, shamamen 1906 jyldyng qarasha aiynyng ekinshi jartysynan jeltoqsannyng sonyna deyin ózi basylyp shyghyp túrghan Omby qalasyna emes, Sibirding ózge әkimshilik әri ghylymy ortalyghy - Tomskige alyp keldi.

Bir ókinishtisi, Tomsk memlekettik uniyversiytetining (TMU) Ghylymy kitaphanasynda «Omich»-ting bar-joghy 3-aq sany saqtalypty. Ol turaly maqala avtorynyng ótinishi boyynsha izdeu jýrgizgen «Resey qazaqtary» qoghamynyng belsendisi Daniyar Shәripov habarlady. Áytse de bir ghasyrdan asa qarasyn kórsetpey kelgen «Omich»-ting ýsh sany da, dau joq, ýlken olja!

TMU-dyng Ghylymy kitaphanasy diyrektorynyng orynbasary Galina Erohina Azattyq radiosynyng tilshisimen aradaghy telefon әngimesinde D.Shәripovting mәlimetin tolyq rastady. Oghan qosa kitaphana qorynda gazetting 1906 jyldyng 17, 18 qarashasy men 17 jeltoqsanynda shyqqan 2, 3 jәne 22 sandarynyng barlyghyn anyqtap berdi.

G.S.Erohina, Tomsk memlekettik uniyversiyteti kitaphanasy diyrektorynyng orynbasary

Gazetting songhy betinde «basushy-redaktor» retinde N.A.Veredenko degen beymәlim әielding aty-jóni kórsetilipti (ótken jolghy maqalada ol әielding inisialdaryn V.I. dep qate kórsetkeni ýshin avtor keshirim ótinedi).

Azattyq radiosynyng tyndaushylaryna habarlaugha asyghatyn taghy bir quanyshty janalyq bar. «Irtysh» gazetining barlyq sany demesek te, basym kópshiligi tabyldy. Kópshilikting esine sala keteyin, «Irtysh» - 1906 jyldyng shildesinen 1907 jyldyng aqpanyna deyin Alash qayratkeri Álihan Bókeyhan shygharyp túrghan tizbekti ýsh merzimdi basylymnyng alghashqysy bolatyn.

Osy jerde airyqsha nazar audara ketetin, tarih túrghysynan da, etikalyq erejeler jaghynan óte manyzdy bir mәsele bar. Ol Alash qozghalysy men partiyasynyng kósemi, Alashorda últtyq-territoriyalyq avtonomiyasy Halyq kenesining tóraghasy, ghúlama ghalym әri publisisting aty-jónin dúrys jazu mәselesi.

Ótken aqpan aiynda Almaty qalasyndaghy últtyq kitaphanada Alash qayratkerining jeti tomdyq túnghysh tolyq shygharmalar jinaghynyng alghashqy ýsh tomynyng túsaukeseri ótkizilgenin habarlaghan qazaq baspasózi - onyng ishinde kýndelikti merzimdi basylymdar men telekompaniyalar jәne radioarnalar da bar - HH ghasyr basyndaghy últ jetekshisining aty-jónin óz bilgenderinshe jazyp-habarlap jatty. Biri «Bókeyhanov», ekinshisi «Bókeyhanúly», ýshinshisi - jinaqqa eliktegendey «Bókeyhan» dep berdi. Orys tildi baspasózding orny bólek. Olar «Bukeyhanov» deuden bir ainyghan emes.

Alty Alash kósemining 1995 jyly Qazaq ensiklopediyasynan jaryq kórgen «tandamaly» jinaghynda da, ótken jyldyng sonynda basylyp shyqqan shygharmalarynyng jeti tomdyq tolyq jinaghynyng alghashqy 3 tomynda da onyng aty-jóni «Álihan Núrmúhamedúly Bókeyhan» (orysshasy «Alihan Nurmuhameduly Bukeyhan») dep jazyldy. Búl eki jinaqty qúrastyrushynyng óz yqylasy nemese tilegi emes.

Eger HH ghasyr basyndaghy últ kósemining 1927 jyly SSSR Ghylymy akademiyasynyng resmy baspasynan shyqqan «Kazaky Adaevskogo uezda» atty eng aqyrghy ghylymy enbegin alyp qarasanyz - ol shygharmany jogharyda atalghan eki jinaqtan da, Almatydaghy Ortalyq ghylimy kitaphanadany týpnúsqasynan da tabugha bolady - avtor ózining aty-jónin «Bókeyhanov» emes, «Bókeyhanúly» da emes - «Bókeyhan» dep kórsetken.

Qazaqtyng Alash qozghalysy men partiyasynyng jetekshisi turaly 1930 jyly «Severnaya Aziya» jurnalynda «Omskaya gazeta «Stepnoy kray» y politicheskaya ssylka» aidarymen esteligin jariyalaghan onyng úzaq jylghy dosy, sayasy әri ghylymy әriptesi S.P.Shvesov ta «Bukeyhan» dep atap kórsetti (eski әdetimen «Bókeyhanov» dep jazghan jeri joq emes).

Últ kósemining aqyrghy shygharmasynda aty-jónin «Álihan Núrmúhamedúly Bókeyhan» (orysshasy «Alihan Nurmuhameduly Bukeyhan») dep kórsetui keyingige qaldyrghan ósiyetine para-par bolsa kerek.

ÁLIHAN KADET PARTIYaSYNA RESEYDI DEMOKRATIYaLANDYRU ÝShIN KIRDI

«Irtysh», «Omich» jәne «Golos stepi» gazetteri dәl osynday kezekpen Konstitusiyalyq demokratiyalyq nemese kadet partiyasynyng Aqmola oblystyq jәne Omby qalalyq komiytetining resmy ýnqaghazy bolghan edi. Búl partiya kezinde «Halyq bostandyghy» degen atauymen de keng tanyldy.

«Halyq bostandyghy» partiyasy 1905-1917 jyldary patshalyq Reseyding qalyng búqara halqy ishinde zor yqpal-bedelge ie sayasy úiymy boldy. Reseyde samoderjavie men absolutizmining ornyna konstitusiyalyq demokratiya ornatu, otarshyl imperiyany federasiya etip qayta qúru - kadet partiyasynyng týpkilikti baghdarlamalyq maqsat-mýddesi edi.

Kem degende partiyanyng kezekti 12 siyezi ótkizilgen 1917 jyldyng shildesine deyin osylay bolyp keldi. Osy siyezden keyin Álihan Bókeyhan kadet partiyasynyng Ortalyq komiytetinen de, partiya qatarynan da shyghyp, qazaqtyng túnghysh últtyq sayasy «Alash» partiyasyn úiymdastyrugha kiristi.

Kadet partiyasynyng 1917 jylghy tónkeriske deyingi zor bedeli men jetekshilik rólin anghartatyn birden-bir aighaq - Memlekettik dumanyng 1906 jylghy birinshi jәne 1907 jylghy ekinshi shaqyrylymdarynda da «Halyq bostandyghy» partiyasy deputattarynyng qatary ózge kez-kelgen partiyadan basym boldy. Mine osy basymdyq - alghash saylanghan eki Dumany da kýshtep taratugha basty sebepterding biri-tin. Kadet basshylary mason úiymynyng da negizgi bóligin qúrady.

Eske sala ketsek artyq bolmas, Alash qozghalysy men partiyasynyng jetekshisi Álihan Bókeyhan 1905 jyldyng qazan aiynda «Halyq bostandyghy» partiyasynyng Aqmola oblystyq jәne Omby qalalyq komiytetin úiymdastyrushylardyng jәne basshylarynyng biri edi. Sol ýshin ghana «orys patshasynyng úrdajyghy» (Álihannyng óz sózi) - Dala, yaghny Qazaq uәlayaty general-gubernatorynyng qughyn-sýrginine úshyrady.

1906 jyldyng qantarynda Álihan Bókeyhan tútqyndalyp, «eshbir sotsyz jәne tergeusiz» (onyng týrmeden Resey premier-ministri graf Vittege joldaghan jedelhatynan ýzindi) Pavlodar týrmesine jabyldy, kóp úzamay Omby abaqtysyna audaryldy. Omby abaqtysynan ol Semey uezdinen «saylaushy» («vyborshiyk») bolyp saylanuynyng arqasynda ghana 30 sәuirde bir-aq bosap shyqty. Arada eki apta ótkende Álihan Bókeyhan Semey uezdinen «Halyq bostandyghy» partiyasynyng atynan Birinshi Memlekettik dumanyng deputaty bolyp saylandy.

Últ jetekshisi 1908-1917 jyldary sayasy aidauda jýrgen Samardan alynghan tyng mәlimetterge qaraghanda, dәl osy jyldary Álihan Bókeyhan kadet partiyasynyng Samar gýbernelik komiytetine jetekshilik etedi. Sonymen qatar qazaq qayratkeri «Polyarnaya zvezda» (S.-Peterbor) mason úiymynyng jergilikti filialyna da basshy bolypty. Sonyng bir aighaghy - 1912 jyly ol kadet partiyasynyng Ortalyq komiytetine mýshe bolyp saylandy.

TARIHY JÁDIGERLERDING IZI

Endi gazetterge qayta oralayyq. Tomsk memlekettik uniyversiytetining Ghylymy kitaphanasynda «Irtysh» gazetining 10 sany saqtalsa, Ombyda sanauly sanynan basqasy týgel túr.

Reseyding eng basty degen kitaphanalary men múraghattarynda, atap aitqanda Reseyding Mәskeudegi memlekettik kitaphanasynda (Himkiy), Resey Ghylym akademiyasynyng Sankt-Peterbordaghy kitaphanasy qorynda jәne Peterbordyng Ortalyq memlekettik tarihy múraghaty men Reseyding memlekettik tarihy múraghatynda «Irtysh»-tyng bar-joghy 2-aq sany jatyr. Alayda «Omich» gazeti turaly aqparattyq anyqtamadan basqa onyng birde-bir danasy joq bolyp shyqty. Al Reseyding Peterbordaghy Últtyq kitaphanasynda ne «Irtysh», ne «Omich» eshqashan bolyp kórmegen.

Mine osynday jaghdayda birdey eki gazettin, onyng ishinde әsirese 104 jylday ýn-týnsiz joghalyp ketken «Omich» basylymynyng jer týbindegi Sibirding qoynauynan tabyluy esh dausyz zor tabys bolsa kerek. Men tipti «ghylymy sensasiya» der edim.

Óte qyzyqty jayt: birinshiden, Daniyar Shәripov «Irtysh» gazetining ghayyptan tayyp saqtalyp qalghan sandaryn ne oblystyq kitaphanadan emes, onysy әbden-aq qisyngha keler edi, ne Omby oblystyq múraghatynan da emes, Ombynyng memlekettik tarihiy-ólkelik múrajayynan tauyp aldy.

Ekinshiden, әttegen-ay degizetin jayt: «Omsk» gazetining izi ne Omby qalasynyng ózinen, ne oblystyng qaysybir audanynan da әzirshe tabyla qoymady. Dese de «Omich» - eng aldymen alghashqy sanynan aqyryna da deyin jaryqqa shyqqan Omby qalasynda saqtalyp qalugha tiyis edi.

Taghy bir jaghymsyz faktini aitpay ketuge bolmaydy. Omby qalasyndaghy bir múraghattyng basshysy «Irtysh» sandarynyng qayda jatqany turaly mәlimetti habarlaghany ýshin ghana ózine qomaqty aqsha tóleudi talap etti. Ózining tilegi boyynsha AQSh dollarymen tólengen aqshany múraghat sheneunegi óz qaltasyna salghanyn jasyrghan da joq.

Mine sol «aqshaqúmar» múraghat sheneunegining taghy bir mәlimeti boyynsha, «Irtysh» gazetining qalghan sanauly sany Omby oblysynyng birqatar audandyq múraghatynda saqtalyp jatqan kórinedi.

Áytse de Azattyq radiosy Ombynyng memlekettik tarihiy-ólkelik múrajayy diyrektorynyng orynbasary Yuriy Trofimovtan múrajay kitaphanasynda «Irtysh»-tyng 2-den 92-nshi sanyna deyin týgel saqtalghanyn anyqtap bildi. Onyng ishinde gazetting birneshe sany ghana jetpeytin bolyp shyqty. Mine osylaysha Reseyding «soqtyqpaly-soqpaqty» joldarymen Omby oblysynyng audandyq múraghattaryn izdep sandaludyng qajeti bolmay qaldy.

Altynay Jýnisova, Ombydaghy Qazaq mәdeny ortalyghynyng jetekshisi

Al endi qolymyzda Azattyq radiosynyng tyndaushylary men oqyrmandaryn quanta alatyn taghy bir janalyghymyz bar. Tomskining memlekettik uniyversiytetining Ghylymy kitaphanasynda jatqan «Omich» gazetining ýsh sany men «Irtysh»-tyng on sany jәne osy gazetting Ombynyng memlekettik tarihiy-ólkelik múrajayynda saqtalyp kelgen 80-dey sanynyng elektrondyq kóshirmeleri týgel alyndy.

Osy joldardyng avtory Omby oblysynyng túrghyny әri «Resey qazaqtary» qoghamynyng belsendisi Daniyar Shәripovke, atalghan qoghamnyng Omby oblysyndaghy jetekshisi Altynay Jýnisovagha, «Atameken» gazetining redaktory әri tilshisi Dastan Beysebaevqa «Irtysh» jәne «Omich» gazetterin izdeuge belsendi atsalysqany ýshin myng da bir rahmet aitady.

Tomsk memlekettik uniyversiytetining Ghylymy kitaphanasy diyrektorynyng orynbasary Galina Erohinagha, kitaphana qyzmetkeri Elena Makurinagha, Ombynyng memlekettik tarihiy-ólkelik múrajayy diyrektorynyng orynbasary Yuriy Trofimovqa jәne múrajay qyzmetkeri Yuliya Kirillovagha «Irtysh» jәne «Omich» gazetterining elektrondyq kóshirmelerin jasap jibergeni ýshin dәn razymyz.

BASUShY-REDAKTORDYNG ShAPShANDYGhY

Endi gazetterding ózderine kenirek toqtalyp ótetin kez keldi. Onyng ishinde «Omich» gazetinen bastayyq. Óitkeni, Reseyding týkpir-týkpirinen eng bolmaghanda onyng bir ghana sanyn izdep tabugha qanshama jyl sarp etildi.

Osy jerde erekshe aita ketetin manyzdy mәsele - «Omich»-ting ýsh, al «Irtysh» gazetining toqsannan astam sanynyng kýtpegen jerden bolsa da tabyla qongy, basqa kóp jaytty bylay qoyghanda, eki basylymnyng da birinshi sandarynyng naqty qay kýni basylyp shyqqanyn jәne qay aidyng qay kýni, qanday sebeptermen nelikten jabylghanyn tolyq anyqtaugha mýmkindik beredi.

Eger «Omich» gazetining ekinshi sany 1906 jyldyng 17 qarashasynda júma kýni shyqqany jәne, qolgha týsken gazetting betinde onyng «Omby qalasynda merekelik kýnderden keyin kýnbe-kýn shyghady» dep kórsetilgeni eskerilse, onda basylymnyng alghashqy sany 1906 jyldyng 16 qarashasynda beysenbi kýni jaryq kórgen bolady.

Dastan Beysebaev, Ombyda shyghatyn "Atameken" gazetining bas redaktory

Gazetting 1906 jyldyng 17 jeltoqsanynda shyqqan 22-sanynda berilgen myna habarlandyruda Alash qozghalysy men partiyasynyng kósemi Álihan Bókeyhannyng redaktorlyghymen shyghyp túrghan ýsh gazetting alghashqysy qalay jәne qashan jabylghany aitylady: «Irtysh» gazetin jazdyryp alushylargha. Dala general-gubernatorynyng qaulysymen 1906 jyldyng 14 qarashasynda «Irtysh» gazeti әskery jaghday tәrtibining sonyna deyin toqtatyldy. «Irtysh» gazetining basushysymen aradaghy kelisim boyynsha ony jazdyryp alushylargha «Omich» gazeti jiberiledi».

Nazar audara ketetin bir manyzdy mәsele: ýsh gazetting bәrinde de - «Irtysh», «Omich» jәne «Golos stepi» betterinde jariyalanghan qúlaqtandyrulardyng arqasynda ghana qazaqtyng últ-azattyq «Alash» qozghalysynyng jetekshisi Álihan Bókeyhannyng ómiri men qiyan-keski kýresining «ombylyq kezenine» qatysty birtalay tarihy oqighanyng anyq-qanyghyna kóz jetkizuge bolady eken.

Mysalgha, myna habarlandyrugha kóz tigeyik: «Redaksiyadan. Aldaghy uaqytta redaksiya úiymdastyrylghansha, «Omich» gazetinde agenttikterding jedelhattary men habarlandyrulary basylady».

Osy jәne kelesi qúlaqtandyrular barlyq ýsh basylymnyng da qanday «tar jol tayghaq keshuge» tap kelgenin kórsetip qana qoymay, olardyng de-fakto basushy-redaktory Álihan Bókeyhannyng qanday qiyn-qystau jaghdayda, onyng ishinde otarshyl biylikting zor әkimshilik qyspaghynda júmys isteuge mәjbýr bolghanyn anghartady.

Aldymen «Irtysh»-tyng ózinde, odan semeylik «Semipalatinskiy listok» gazeti qayta basqan qúlaqtandyrular patsha әkimshiligining gazetti sot arqyly qudalaghanyn aighaqtaydy: «Redaktor-izdateli gazety «Irtysh» I.A.Povarennyh privlekaetsya k otvetstvennosty po st. 128 Ugolovnago ulojeniya za statiu, pomeshennuu v № 1 gazety».

Arada bir jarym aidan úzaq uaqyt ótkende ghana sot «Irtysh» gazetining de-ngre redaktoryn aiypsyz dep tapqan: «Delo po obviyneniiy redaktora «Irtysha» y «Stepnogo pionera» prekrasheno».

Kelesi qúlaqtandyru Qazaq uәlayatynyng otarshyl әkimshiligi Alash jetekshisi basqaratyn basylymnyng kózin jong ýshin tek sotqa jýginumen ghana shektelmegenin dәleldeydi:

Álihan Bókeyhan. Mәskeu, 1935 j.

«Omich» oqyrmandaryna. Gazetting 12 jeltoqsanda keshki 7-ge qaray hattalyp bolghan 22 sany shyqpay qaldy. Sebebi әkimshilikting ózi úsynghan mengerushini bekitpey, al búrynghy mengerushining júmysqa shyqpay qaluyna baylanysty bizding gazetimiz basylyp shyghatyn «Irtysh» baspasyna әkimshilik tarapynan qúlyp salyndy. «Omich»-ting 22 sany býgin 17 jeltoqsanda shyghady. «Omich» redaksiyasy».

Songhy jәne ýsh gazetke de qatar jariyalanghan ýshinshi habarlandyrugha qaraghanda, «Irtysh», «Omich» jәne «Golos stepi» ýsheui de «Irtysh» baspasynda basylyp túrghan.

Mine, jogharyda keltirilgen habarlandyrulardan taghy birneshe manyzdy tújyrym men joramal jasaugha bolady. Birinshisi - aldynghy gazet jabylmay jatyp, kelesi gazetting shúghyl basylyp shygha bastauyna qaraghanda, ýsh basylymnyng da de-fakto basushy-redaktory Álihan Bókeyhannyng «Irtysh» baspasyna da tikeley qatysy boluy әbden-aq mýmkin degen tújyrym. «Irtysh» baspasy ne Alash kósemining ne kadet partiyasynyng menshigi boluy mýmkin, partiyanyng menshigi bolsa, ony qazaq qayratkeri basqaruy da ghajap emes.

Ekinshisi - «Omich» gazetining 22 sany әkimshilik qysymnyn, sottyng ýkimimen nemese otarshyl biylikting taghy basqa qúityrqy is-әreketinen ózining jazdyryp alushylary men oqyrmandaryna kóp keshigip jetken birinshi nemese aqyrghy sany bolmasa kerek. 12 jeltoqsanda shyghugha tiyis «Omich»-ting 22 sany bes tәulik keshigip - tek 17 jeltoqsanda, yaghny jeksenbi kýni shyqty.

Ýshinshi tújyrym - 1907 jyldyng qantar-aqpan aralyghynda basylyp, tizbektegi ýshinshi «Golos stepi» gazetinde habarlandyrugha sәikes «Omich» gazeti de jeltoqsan aiynyng sonynda «әskery jaghday tәrbinining sonyna deyin toqtatyldy». Demek, 1906 jylghy jeltoqsannyng sonyna qaray «Omich»-ting kóp degende taghy 9-11 sany ghana jaryq kórip ýlgerdi.

Olay bolsa, «Omich» gazetining qolymyzda elektrondyq kóshirmeleri bar 2, 3 jәne 22 sandarynan ózge taghy kem degende 30 shaqty sanyn izdestiru kerek bolady. Eger de basylymnyng qalghan sandary da, osy jolghyday Reseyding Sibirinde nemese Qiyr Shyghysynda saqtalyp qalghan bolsa, Qazaqstannyng soltýstik ónirlerin de mýlde úmytugha bolmaydy, onda olardy әli de tabugha bolatyn siyaqty.

ÝIRENShIKTI ASTYRTYN JÚMYS

Jogharyda keltirilgen qúlaqtandyrudyng birinen myna joldary eleng etkizedi: «...redaksiya úiymdastyrylghansha, «Omich» gazetinde agenttikterding jedelhattary men habarlandyrulary basylady».

Búl gazetting basushy-redaktory Álihan Bókeyhannyng reaksiyashyl biylikti adastyru maqsatymen istep otyrghan qulyghy bolsa kerek degen oy keledi. Osy sәtke deyin qazaqtyng Alash qozghalysy men partiyasy jetekshisining keng baytaq Qazaq dalasyndaghy otarshyl әkimshilikke qarsy sayasy kýresin astyrtyn jýrgize beretin tәjiriybesi әbden-aq pisip jetilgen edi.

Oghan «Omich» gazetining ýshinshi sany aiqyn dәlel bola alady. Onyng alghashqy eki betinde shynymen de «agenttikterding jedelhattary men qúlaqtandyrulary» jayghasypty. Biraq ýshinshi betinen-aq Resey men Europanyng manyzdy oqighalarynan shaghyn shúghyl habarlardy, «Hronika» aidaryn, medisina qoghamynyng mәjilisi turaly esepti, felietondy, Ombynyng teatr ómiri turaly materialdy oqugha bolady. Múnyng bәri - bir-aq bette. Al tórtinshi betinde «Omich»-ting tilshilerinen» aidarymen menshikti tilshisining qomaqty maqalasy berilipti.

Al 22 sany ýirenshikti tolyq formatynda shyghady da, onyng betinen aldynghy «Irtysh» gazetinen jii kóruge bolatyn «V.D.Mitrich» nemese «P-v» syndy jәne taghy basqa esimder men býrkenish esimderin úshyratamyz. Mysalgha, «V.D.Mitrich» - ýsh gazetting de de-fakto redaktory Á.N.Bókeyhannyng sonau 1895-1897 jyldary «Stepnoy kray» gazetinde qoyanqoltyq birge istegen qalamdasy bolatyn.

«V. D. Mitrich» dep sol kezde Ombyda sayasy aidauda jýrgen Vladimir Sokolov degen qayratker qol qoyatyn. 1930 jyly «Severnaya Aziya» jurnalynda basylyp shyqqan Sergey Shvesovtyng esteliginde «Orman institutyn qazir ghana tәmamdap Ombygha kelgen Á.N.Bókeyhandy... 1895 jyly «Stepnoy kray» gazetine shaqyrghan» da naq osy Sokolov-Mitrich ekeni jazylady.

Búl, óz kezeginde, «Irtysh» gazetining kýshtep jabyluyna qaramastan Álihan Bókeyhannyng redaksiya újymynyng negizin saqtap qalghanyn aighaqtaydy.

QAZAQShA GAZETKE TYIYM SALYNGhASYN ÁLIHAN ORYSShA ShYGhARDY

«Irtysh» gazetining kýni býgin ghana tabylghan sandaryna kelsek, solardyng arqasynda basylymnyng birinshi sany naqty qay kýni jaryq kórgeni anyqtaldy. Al gazetting jabylghan sebebi men kýnin biz jogharyda anyqtap ýlgerdik.

«Irtysh» gazetining birinshi sany 1906 jyldyng 19 shildesinde jaryq kóripti. Búl kýn Alash qozghalysy men partiyasynyng kósemi Álihan Bókeyhannyng Vyborg qalasynyng týbinen keyin oralghan uaqytymen qatarlas keledi. Vyborg týbinde Memlekettik dumanyng 200-dey duputaty Dumanyng quyp taratyluymen kelispey «Halyqqa - halyq ókilderinen» atty ýndeuge qol qoyady.

Tarihtan «Vyborg ýndeui» degen atauymen belgili búl tarihy qújatta deputattar Resey halqyn biylikti moyyndamaugha, azamattyq narazylyqqa shaqyrdy. Oghan qol qoyghan halyq ókilderining ishinde eki qazaq deputaty - Álihan Bókeyhan men Sәlimgerey Jantórin boldy.

Myna jaytty eske sala ketu dúrys shyghar. Birinshi Memlekettik dumanyng tarihy manyzy men orny erekshe. Qazirgi Reseyding ghana emes, býgingi Qazaqstannyng da parlamentarizm tarihy sol Birinshi Dumadan bastau alady. Óitkeni, Dumanyng birinshi jәne ekinshi shaqyrylymyna qazaq halqynan on bir deputat (!) saylanyp bardy. Olardyng ekeui - Ahmet Qorghanbekúly Birimjanov pen Shaymerden molda Qosshyghúlúly eki Dumagha da mýshe boldy.

Birinshi Memlekettik dumany Ekinshi Nikolay patsha 1906 jyldyng 9 shildesinde kýshtep taratty. Onyng taratyluymen kelispegen deputattardyng ýlken toby shildening 10 kýni-aq Vyborg qalasynyng týbindegi Terioky (qazirgi Finlyandiya) mekenine jinaldy.

Ýndeuge qol qoyylghan song halyq ókilderi tughan jerleri men ólkelerine oraldy. Álihan Bókeyhan Ombygha shildening 14-ine nemese әri ketse - 16-syna qaray oralsa kerek.

Óte manyzdy bir tarihy fakt - Alash qayratkerining Memlekettik dumagha deputat bolyp saylanghany mәlim bolghan son, 1906 jyly S.-Peterbordyng «Nasha jizni» gazeti eng birinshi halyq ókilderi turaly berip túrghan aqparattyq anyqtamasynda Álihan Bókeyhannyng «ana tilinde gazet shygharmaq niyetimen qyrgha ketkenin» jazdy.

Alayda qas pen kózding arasynda Dumanyng kýshtep quyluy saldarynan orys tilindegi partiyalyq gazet shygharu múqtajdyghy tudy. Oghan qosa óz elin qúldyq ezgisinde ústap otyrghan orys patshasynyng úrdajyq әkimshiligi Alash qozghalysynyng basshysy Álihan Bókeyhangha qazaq tilinde gazet shyghartyp qoyyp qarap otyra almady.

Qoryta kele aitarymyz, «Irtysh» gazetining týgel demesek te, 90-gha juyq sany men «Omich» gazetining әzirshe bar-joghy ýsh sany tabylyp, elektrondyq kóshirmeleri tolyq qolgha tiygen son, Alash qozghalysy men partiyasynyng jetekshisi, Alashorda últtyq-territoriyalyq avtonomiyasynyng tóraghasy, ghalym, әri pubisist Álihan Núrmúhamedúly Bókeyhannyng túnghysh jetitomdyq tolyq shygharmalar jinaghynyng kezekti tórtinshi tomy - dәl osy eki gazet betterinde jәne, әriyne, tizbektegi ýshinshi «Golos stepi» basylymynda (bas-ayaghy 42 sany shyqty) jaryq kórgen maqalalarynan túratyn bolady. Tórtinshi tomgha, sonymen qatar, 1896 jәne 1897 jyldary «Stepnoy kray» gazetine basylghan tuyndylary kiredi. Olar da tayauda ghana tabylghan edi.

Súltan Han AQQÚLÚLY

http://www.azattyq.org/