ءاليحان بوكەيحان شىعارعان "وميچ" پەن "يرتىش" گازەتتەرىنىڭ قولعا تۇسكەن ساندارى

ۇلتتىق «الاش» قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان رەداكتسيالاپ شىعارىپ تۇرعان «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» گازەتتەرىنىڭ ءبىرىنشىسى - «يرتىش»-تىڭ باسىم كوپشىلىگى ومبىدا ساقتالعان بولىپ شىقتى. ال تومسكىدەن - «وميچ» تابىلدى.

ءاليحان بوكەيحان شىعارعان "وميچ" پەن "يرتىش" گازەتتەرىنىڭ قولعا تۇسكەن ساندارى

ۇلتتىق «الاش» قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان رەداكتسيالاپ شىعارىپ تۇرعان «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» گازەتتەرىنىڭ ءبىرىنشىسى - «يرتىش»-تىڭ باسىم كوپشىلىگى ومبىدا ساقتالعان بولىپ شىقتى. ال تومسكىدەن - «وميچ» تابىلدى.

ومبىدان ىزدەگەنىمىز... تومبىدان شىقتى

«وميچ» گازەتى - بروكگاۋز بەن ەفروننىڭ «جاڭا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىنىڭ» مالىمەتى بويىنشا، قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق «الاش» قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 1906-1907 جىلدارى باسۋشى-رەداكتور بولىپ شىعارىپ تۇرعان تىزبەكتى ءۇش گازەتىنىڭ ەكىنشىسى بولىپ تابىلادى.

ۇزاق جىلدار بويى تاپتىرماي كەلگەن «وميچ»-ءتىڭ ءىزى، كۇتكەندەگىدەي، شامامەن 1906 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنان جەلتوقساننىڭ سوڭىنا دەيىن ءوزى باسىلىپ شىعىپ تۇرعان ومبى قالاسىنا ەمەس، ءسىبىردىڭ وزگە اكىمشىلىك ءارى عىلىمي ورتالىعى - تومسكىگە الىپ كەلدى.

ءبىر وكىنىشتىسى، تومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (تمۋ) عىلىمي كىتاپحاناسىندا «وميچ»-ءتىڭ بار-جوعى 3-اق سانى ساقتالىپتى. ول تۋرالى ماقالا اۆتورىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ىزدەۋ جۇرگىزگەن «رەسەي قازاقتارى» قوعامىنىڭ بەلسەندىسى دانيار ءشارىپوۆ حابارلادى. ايتسە دە ءبىر عاسىردان اسا قاراسىن كورسەتپەي كەلگەن «وميچ»-ءتىڭ ءۇش سانى دا، داۋ جوق، ۇلكەن ولجا!

تمۋ-دىڭ عىلىمي كىتاپحاناسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى گالينا ەروحينا ازاتتىق راديوسىنىڭ تىلشىسىمەن اراداعى تەلەفون اڭگىمەسىندە د.ءشارىپوۆتىڭ مالىمەتىن تولىق راستادى. وعان قوسا كىتاپحانا قورىندا گازەتتىڭ 1906 جىلدىڭ 17, 18 قاراشاسى مەن 17 جەلتوقسانىندا شىققان 2, 3 جانە 22 ساندارىنىڭ بارلىعىن انىقتاپ بەردى.

گ.س.ەروحينا، تومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى كىتاپحاناسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى

گازەتتىڭ سوڭعى بەتىندە «باسۋشى-رەداكتور» رەتىندە ن.ا.ۆەرەدەنكو دەگەن بەيمالىم ايەلدىڭ اتى-ءجونى كورسەتىلىپتى (وتكەن جولعى ماقالادا ول ايەلدىڭ ينيتسيالدارىن ۆ.ي. دەپ قاتە كورسەتكەنى ءۇشىن اۆتور كەشىرىم وتىنەدى).

ازاتتىق راديوسىنىڭ تىڭداۋشىلارىنا حابارلاۋعا اسىعاتىن تاعى ءبىر قۋانىشتى جاڭالىق بار. «يرتىش» گازەتىنىڭ بارلىق سانى دەمەسەك تە، باسىم كوپشىلىگى تابىلدى. كوپشىلىكتىڭ ەسىنە سالا كەتەيىن، «يرتىش» - 1906 جىلدىڭ شىلدەسىنەن 1907 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان شىعارىپ تۇرعان تىزبەكتى ءۇش مەرزىمدى باسىلىمنىڭ العاشقىسى بولاتىن.

وسى جەردە ايرىقشا نازار اۋدارا كەتەتىن، تاريح تۇرعىسىنان دا، ەتيكالىق ەرەجەلەر جاعىنان وتە ماڭىزدى ءبىر ماسەلە بار. ول الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ كوسەمى، الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى حالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى، عۇلاما عالىم ءارى ءپۋبليتسيستىڭ اتى-ءجونىن دۇرىس جازۋ ماسەلەسى.

وتكەن اقپان ايىندا الماتى قالاسىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا الاش قايراتكەرىنىڭ جەتى تومدىق تۇڭعىش تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ العاشقى ءۇش تومىنىڭ تۇساۋكەسەرى وتكىزىلگەنىن حابارلاعان قازاق ءباسپاسوزى - ونىڭ ىشىندە كۇندەلىكتى مەرزىمدى باسىلىمدار مەن تەلەكومپانيالار جانە راديوارنالار دا بار - حح عاسىر باسىنداعى ۇلت جەتەكشىسىنىڭ اتى-ءجونىن ءوز بىلگەندەرىنشە جازىپ-حابارلاپ جاتتى. ءبىرى «بوكەيحانوۆ»، ەكىنشىسى «بوكەيحانۇلى»، ءۇشىنشىسى - جيناققا ەلىكتەگەندەي «بوكەيحان» دەپ بەردى. ورىس ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ ورنى بولەك. ولار «بۋكەيحانوۆ» دەۋدەن ءبىر اينىعان ەمەس.

التى الاش كوسەمىنىڭ 1995 جىلى قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنان جارىق كورگەن «تاڭدامالى» جيناعىندا دا، وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا باسىلىپ شىققان شىعارمالارىنىڭ جەتى تومدىق تولىق جيناعىنىڭ العاشقى 3 تومىندا دا ونىڭ اتى-ءجونى «ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان» (ورىسشاسى «اليحان نۋرمۋحامەدۋلى بۋكەيحان») دەپ جازىلدى. بۇل ەكى جيناقتى قۇراستىرۋشىنىڭ ءوز ىقىلاسى نەمەسە تىلەگى ەمەس.

ەگەر حح عاسىر باسىنداعى ۇلت كوسەمىنىڭ 1927 جىلى سسسر عىلىمي اكادەمياسىنىڭ رەسمي باسپاسىنان شىققان «كازاكي اداەۆسكوگو ۋەزدا» اتتى ەڭ اقىرعى عىلىمي ەڭبەگىن الىپ قاراساڭىز - ول شىعارمانى جوعارىدا اتالعان ەكى جيناقتان دا، الماتىداعى ورتالىق عىليمي كىتاپحانادانى تۇپنۇسقاسىنان دا تابۋعا بولادى - اۆتور ءوزىنىڭ اتى-ءجونىن «بوكەيحانوۆ» ەمەس، «بوكەيحانۇلى» دا ەمەس - «بوكەيحان» دەپ كورسەتكەن.

قازاقتىڭ الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى تۋرالى 1930 جىلى «سەۆەرنايا ازيا» جۋرنالىندا «ومسكايا گازەتا «ستەپنوي كراي» ي پوليتيچەسكايا سسىلكا» ايدارىمەن ەستەلىگىن جاريالاعان ونىڭ ۇزاق جىلعى دوسى، ساياسي ءارى عىلىمي ارىپتەسى س.پ.شۆەتسوۆ تا «بۋكەيحان» دەپ اتاپ كورسەتتى (ەسكى ادەتىمەن «بوكەيحانوۆ» دەپ جازعان جەرى جوق ەمەس).

ۇلت كوسەمىنىڭ اقىرعى شىعارماسىندا اتى-ءجونىن «ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان» (ورىسشاسى «اليحان نۋرمۋحامەدۋلى بۋكەيحان») دەپ كورسەتۋى كەيىنگىگە قالدىرعان وسيەتىنە پارا-پار بولسا كەرەك.

ءاليحان كادەت پارتياسىنا رەسەيدى دەموكراتيالاندىرۋ ءۇشىن كىردى

«يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» گازەتتەرى ءدال وسىنداي كەزەكپەن كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيالىق نەمەسە كادەت پارتياسىنىڭ اقمولا وبلىستىق جانە ومبى قالالىق كوميتەتىنىڭ رەسمي ۇنقاعازى بولعان ەدى. بۇل پارتيا كەزىندە «حالىق بوستاندىعى» دەگەن اتاۋىمەن دە كەڭ تانىلدى.

«حالىق بوستاندىعى» پارتياسى 1905-1917 جىلدارى پاتشالىق رەسەيدىڭ قالىڭ بۇقارا حالقى ىشىندە زور ىقپال-بەدەلگە يە ساياسي ۇيىمى بولدى. رەسەيدە سامودەرجاۆيە مەن ءابسوليۋتيزمىنىڭ ورنىنا كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيا ورناتۋ، وتارشىل يمپەريانى فەدەراتسيا ەتىپ قايتا قۇرۋ - كادەت پارتياسىنىڭ تۇپكىلىكتى باعدارلامالىق ماقسات-مۇددەسى ەدى.

كەم دەگەندە پارتيانىڭ كەزەكتى 12 سيەزى وتكىزىلگەن 1917 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن وسىلاي بولىپ كەلدى. وسى سيەزدەن كەيىن ءاليحان بوكەيحان كادەت پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنەن دە، پارتيا قاتارىنان دا شىعىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق ساياسي «الاش» پارتياسىن ۇيىمداستىرۋعا كىرىستى.

كادەت پارتياسىنىڭ 1917 جىلعى توڭكەرىسكە دەيىنگى زور بەدەلى مەن جەتەكشىلىك ءرولىن اڭعارتاتىن بىردەن-ءبىر ايعاق - مەملەكەتتىك دۋمانىڭ 1906 جىلعى ءبىرىنشى جانە 1907 جىلعى ەكىنشى شاقىرىلىمدارىندا دا «حالىق بوستاندىعى» پارتياسى دەپۋتاتتارىنىڭ قاتارى وزگە كەز-كەلگەن پارتيادان باسىم بولدى. مىنە وسى باسىمدىق - العاش سايلانعان ەكى دۋمانى دا كۇشتەپ تاراتۋعا باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى-ءتىن. كادەت باسشىلارى ماسون ۇيىمىنىڭ دا نەگىزگى بولىگىن قۇرادى.

ەسكە سالا كەتسەك ارتىق بولماس، الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحان 1905 جىلدىڭ قازان ايىندا «حالىق بوستاندىعى» پارتياسىنىڭ اقمولا وبلىستىق جانە ومبى قالالىق كوميتەتىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ جانە باسشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. سول ءۇشىن عانا «ورىس پاتشاسىنىڭ ۇرداجىعى» ء(اليحاننىڭ ءوز ءسوزى) - دالا، ياعني قازاق ءۋالاياتى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ۇشىرادى.

1906 جىلدىڭ قاڭتارىندا ءاليحان بوكەيحان تۇتقىندالىپ، «ەشبىر سوتسىز جانە تەرگەۋسىز» (ونىڭ تۇرمەدەن رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى گراف ۆيتتەگە جولداعان جەدەلحاتىنان ءۇزىندى) پاۆلودار تۇرمەسىنە جابىلدى، كوپ ۇزاماي ومبى اباقتىسىنا اۋدارىلدى. ومبى اباقتىسىنان ول سەمەي ۋەزدىنەن «سايلاۋشى» («ۆىبورششيك») بولىپ سايلانۋىنىڭ ارقاسىندا عانا 30 ساۋىردە ءبىر-اق بوساپ شىقتى. ارادا ەكى اپتا وتكەندە ءاليحان بوكەيحان سەمەي ۋەزدىنەن «حالىق بوستاندىعى» پارتياسىنىڭ اتىنان ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى.

ۇلت جەتەكشىسى 1908-1917 جىلدارى ساياسي ايداۋدا جۇرگەن ساماردان الىنعان تىڭ مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ءدال وسى جىلدارى ءاليحان بوكەيحان كادەت پارتياسىنىڭ سامار گۇبەرنەلىك كوميتەتىنە جەتەكشىلىك ەتەدى. سونىمەن قاتار قازاق قايراتكەرى «پوليارنايا زۆەزدا» (س.-پەتەربور) ماسون ۇيىمىنىڭ جەرگىلىكتى فيليالىنا دا باسشى بولىپتى. سونىڭ ءبىر ايعاعى - 1912 جىلى ول كادەت پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلاندى.

تاريحي جادىگەرلەردىڭ ءىزى

ەندى گازەتتەرگە قايتا ورالايىق. تومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىندا «يرتىش» گازەتىنىڭ 10 سانى ساقتالسا، ومبىدا ساناۋلى سانىنان باسقاسى تۇگەل تۇر.

رەسەيدىڭ ەڭ باستى دەگەن كىتاپحانالارى مەن مۇراعاتتارىندا، اتاپ ايتقاندا رەسەيدىڭ ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىندا (حيمكي), رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ سانكت-پەتەربورداعى كىتاپحاناسى قورىندا جانە پەتەربوردىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك تاريحي مۇراعاتى مەن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تاريحي مۇراعاتىندا «يرتىش»-تىڭ بار-جوعى 2-اق سانى جاتىر. الايدا «وميچ» گازەتى تۋرالى اقپاراتتىق انىقتامادان باسقا ونىڭ بىردە-ءبىر داناسى جوق بولىپ شىقتى. ال رەسەيدىڭ پەتەربورداعى ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا نە «يرتىش»، نە «وميچ» ەشقاشان بولىپ كورمەگەن.

مىنە وسىنداي جاعدايدا بىردەي ەكى گازەتتىڭ، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە 104 جىلداي ءۇن-ءتۇنسىز جوعالىپ كەتكەن «وميچ» باسىلىمىنىڭ جەر تۇبىندەگى ءسىبىردىڭ قويناۋىنان تابىلۋى ەش داۋسىز زور تابىس بولسا كەرەك. مەن ءتىپتى «عىلىمي سەنساتسيا» دەر ەدىم.

وتە قىزىقتى جايت: بىرىنشىدەن، دانيار ءشارىپوۆ «يرتىش» گازەتىنىڭ عايىپتان تايىپ ساقتالىپ قالعان ساندارىن نە وبلىستىق كىتاپحانادان ەمەس، ونىسى ابدەن-اق قيسىنعا كەلەر ەدى، نە ومبى وبلىستىق مۇراعاتىنان دا ەمەس، ومبىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي-ولكەلىك مۇراجايىنان تاۋىپ الدى.

ەكىنشىدەن، اتتەگەن-اي دەگىزەتىن جايت: «ومسك» گازەتىنىڭ ءىزى نە ومبى قالاسىنىڭ وزىنەن، نە وبلىستىڭ قايسىبىر اۋدانىنان دا ازىرشە تابىلا قويمادى. دەسە دە «وميچ» - ەڭ الدىمەن العاشقى سانىنان اقىرىنا دا دەيىن جارىققا شىققان ومبى قالاسىندا ساقتالىپ قالۋعا ءتيىس ەدى.

تاعى ءبىر جاعىمسىز فاكتىنى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. ومبى قالاسىنداعى ءبىر مۇراعاتتىڭ باسشىسى «يرتىش» ساندارىنىڭ قايدا جاتقانى تۋرالى مالىمەتتى حابارلاعانى ءۇشىن عانا وزىنە قوماقتى اقشا تولەۋدى تالاپ ەتتى. ءوزىنىڭ تىلەگى بويىنشا اقش دوللارىمەن تولەنگەن اقشانى مۇراعات شەنەۋنەگى ءوز قالتاسىنا سالعانىن جاسىرعان دا جوق.

مىنە سول «اقشاقۇمار» مۇراعات شەنەۋنەگىنىڭ تاعى ءبىر مالىمەتى بويىنشا، «يرتىش» گازەتىنىڭ قالعان ساناۋلى سانى ومبى وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋداندىق مۇراعاتىندا ساقتالىپ جاتقان كورىنەدى.

ايتسە دە ازاتتىق راديوسى ومبىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي-ولكەلىك مۇراجايى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى يۋري تروفيموۆتان مۇراجاي كىتاپحاناسىندا «يرتىش»-تىڭ 2-دەن 92-ءنشى سانىنا دەيىن تۇگەل ساقتالعانىن انىقتاپ ءبىلدى. ونىڭ ىشىندە گازەتتىڭ بىرنەشە سانى عانا جەتپەيتىن بولىپ شىقتى. مىنە وسىلايشا رەسەيدىڭ «سوقتىقپالى-سوقپاقتى» جولدارىمەن ومبى وبلىسىنىڭ اۋداندىق مۇراعاتتارىن ىزدەپ ساندالۋدىڭ قاجەتى بولماي قالدى.

التىناي ءجۇنىسوۆا، ومبىداعى قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

ال ەندى قولىمىزدا ازاتتىق راديوسىنىڭ تىڭداۋشىلارى مەن وقىرماندارىن قۋانتا الاتىن تاعى ءبىر جاڭالىعىمىز بار. تومسكىنىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسىندا جاتقان «وميچ» گازەتىنىڭ ءۇش سانى مەن «يرتىش»-تىڭ ون سانى جانە وسى گازەتتىڭ ومبىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي-ولكەلىك مۇراجايىندا ساقتالىپ كەلگەن 80-دەي سانىنىڭ ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرى تۇگەل الىندى.

وسى جولداردىڭ اۆتورى ومبى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى ءارى «رەسەي قازاقتارى» قوعامىنىڭ بەلسەندىسى دانيار شارىپوۆكە، اتالعان قوعامنىڭ ومبى وبلىسىنداعى جەتەكشىسى التىناي جۇنىسوۆاعا، «اتامەكەن» گازەتىنىڭ رەداكتورى ءارى ءتىلشىسى داستان بەيسەباەۆقا «يرتىش» جانە «وميچ» گازەتتەرىن ىزدەۋگە بەلسەندى اتسالىسقانى ءۇشىن مىڭ دا ءبىر راحمەت ايتادى.

تومسك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كىتاپحاناسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى گالينا ەروحيناعا، كىتاپحانا قىزمەتكەرى ەلەنا ماكۋريناعا، ومبىنىڭ مەملەكەتتىك تاريحي-ولكەلىك مۇراجايى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى يۋري تروفيموۆقا جانە مۇراجاي قىزمەتكەرى يۋليا كيريللوۆاعا «يرتىش» جانە «وميچ» گازەتتەرىنىڭ ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرىن جاساپ جىبەرگەنى ءۇشىن ءدان رازىمىز.

باسۋشى-رەداكتوردىڭ شاپشاڭدىعى

ەندى گازەتتەردىڭ وزدەرىنە كەڭىرەك توقتالىپ وتەتىن كەز كەلدى. ونىڭ ىشىندە «وميچ» گازەتىنەن باستايىق. ويتكەنى، رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ەڭ بولماعاندا ونىڭ ءبىر عانا سانىن ىزدەپ تابۋعا قانشاما جىل سارپ ەتىلدى.

وسى جەردە ەرەكشە ايتا كەتەتىن ماڭىزدى ماسەلە - «وميچ»-ءتىڭ ءۇش، ال «يرتىش» گازەتىنىڭ توقساننان استام سانىنىڭ كۇتپەگەن جەردەن بولسا دا تابىلا قويۋى، باسقا كوپ جايتتى بىلاي قويعاندا، ەكى باسىلىمنىڭ دا ءبىرىنشى ساندارىنىڭ ناقتى قاي كۇنى باسىلىپ شىققانىن جانە قاي ايدىڭ قاي كۇنى، قانداي سەبەپتەرمەن نەلىكتەن جابىلعانىن تولىق انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەگەر «وميچ» گازەتىنىڭ ەكىنشى سانى 1906 جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا جۇما كۇنى شىققانى جانە، قولعا تۇسكەن گازەتتىڭ بەتىندە ونىڭ «ومبى قالاسىندا مەرەكەلىك كۇندەردەن كەيىن كۇنبە-كۇن شىعادى» دەپ كورسەتىلگەنى ەسكەرىلسە، وندا باسىلىمنىڭ العاشقى سانى 1906 جىلدىڭ 16 قاراشاسىندا بەيسەنبى كۇنى جارىق كورگەن بولادى.

داستان بەيسەباەۆ، ومبىدا شىعاتىن "اتامەكەن" گازەتىنىڭ باس رەداكتورى

گازەتتىڭ 1906 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا شىققان 22-سانىندا بەرىلگەن مىنا حابارلاندىرۋدا الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ رەداكتورلىعىمەن شىعىپ تۇرعان ءۇش گازەتتىڭ العاشقىسى قالاي جانە قاشان جابىلعانى ايتىلادى: «يرتىش» گازەتىن جازدىرىپ الۋشىلارعا. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ قاۋلىسىمەن 1906 جىلدىڭ 14 قاراشاسىندا «يرتىش» گازەتى اسكەري جاعداي ءتارتىبىنىڭ سوڭىنا دەيىن توقتاتىلدى. «يرتىش» گازەتىنىڭ باسۋشىسىمەن اراداعى كەلىسىم بويىنشا ونى جازدىرىپ الۋشىلارعا «وميچ» گازەتى جىبەرىلەدى».

نازار اۋدارا كەتەتىن ءبىر ماڭىزدى ماسەلە: ءۇش گازەتتىڭ بارىندە دە - «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» بەتتەرىندە جاريالانعان قۇلاقتاندىرۋلاردىڭ ارقاسىندا عانا قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق «الاش» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن قيان-كەسكى كۇرەسىنىڭ «ومبىلىق كەزەڭىنە» قاتىستى ءبىرتالاي تاريحي وقيعانىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى ەكەن.

مىسالعا، مىنا حابارلاندىرۋعا كوز تىگەيىك: «رەداكتسيادان. الداعى ۋاقىتتا رەداكتسيا ۇيىمداستىرىلعانشا، «وميچ» گازەتىندە اگەنتتىكتەردىڭ جەدەلحاتتارى مەن حابارلاندىرۋلارى باسىلادى».

وسى جانە كەلەسى قۇلاقتاندىرۋلار بارلىق ءۇش باسىلىمنىڭ دا قانداي «تار جول تايعاق كەشۋگە» تاپ كەلگەنىن كورسەتىپ قانا قويماي، ولاردىڭ دە-فاكتو باسۋشى-رەداكتورى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قانداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدا، ونىڭ ىشىندە وتارشىل بيلىكتىڭ زور اكىمشىلىك قىسپاعىندا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولعانىن اڭعارتادى.

الدىمەن «يرتىش»-تىڭ وزىندە، ودان سەمەيلىك «سەميپالاتينسكىي ليستوك» گازەتى قايتا باسقان قۇلاقتاندىرۋلار پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ گازەتتى سوت ارقىلى قۋدالاعانىن ايعاقتايدى: «رەداكتور-يزداتەل گازەتى «يرتىش» ي.ا.پوۆارەننىح پريۆلەكاەتسيا ك وتۆەتستۆەننوستي پو ست. 128 ۋگولوۆناگو ۋلوجەنىيا زا ستاتيۋ، پومەششەننۋيۋ ۆ № 1 گازەتى».

ارادا ءبىر جارىم ايدان ۇزاق ۋاقىت وتكەندە عانا سوت «يرتىش» گازەتىنىڭ دە-يۋرە رەداكتورىن ايىپسىز دەپ تاپقان: «دەلو پو وبۆينەنىيۋ رەداكتورا «يرتىشا» ي «ستەپنوگو پىونەرا» پرەكراششەنو».

كەلەسى قۇلاقتاندىرۋ قازاق ءۋالاياتىنىڭ وتارشىل اكىمشىلىگى الاش جەتەكشىسى باسقاراتىن باسىلىمنىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن تەك سوتقا جۇگىنۋمەن عانا شەكتەلمەگەنىن دالەلدەيدى:

ءاليحان بوكەيحان. ماسكەۋ، 1935 ج.

«وميچ» وقىرماندارىنا. گازەتتىڭ 12 جەلتوقساندا كەشكى 7-گە قاراي حاتتالىپ بولعان 22 سانى شىقپاي قالدى. سەبەبى اكىمشىلىكتىڭ ءوزى ۇسىنعان مەڭگەرۋشىنى بەكىتپەي، ال بۇرىنعى مەڭگەرۋشىنىڭ جۇمىسقا شىقپاي قالۋىنا بايلانىستى ءبىزدىڭ گازەتىمىز باسىلىپ شىعاتىن «يرتىش» باسپاسىنا اكىمشىلىك تاراپىنان قۇلىپ سالىندى. «وميچ»-ءتىڭ 22 سانى بۇگىن 17 جەلتوقساندا شىعادى. «وميچ» رەداكتسياسى».

سوڭعى جانە ءۇش گازەتكە دە قاتار جاريالانعان ءۇشىنشى حابارلاندىرۋعا قاراعاندا، «يرتىش»، «وميچ» جانە «گولوس ستەپي» ۇشەۋى دە «يرتىش» باسپاسىندا باسىلىپ تۇرعان.

مىنە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن حابارلاندىرۋلاردان تاعى بىرنەشە ماڭىزدى تۇجىرىم مەن جورامال جاساۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى - الدىڭعى گازەت جابىلماي جاتىپ، كەلەسى گازەتتىڭ شۇعىل باسىلىپ شىعا باستاۋىنا قاراعاندا، ءۇش باسىلىمنىڭ دا دە-فاكتو باسۋشى-رەداكتورى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «يرتىش» باسپاسىنا دا تىكەلەي قاتىسى بولۋى ابدەن-اق مۇمكىن دەگەن تۇجىرىم. «يرتىش» باسپاسى نە الاش كوسەمىنىڭ نە كادەت پارتياسىنىڭ مەنشىگى بولۋى مۇمكىن، پارتيانىڭ مەنشىگى بولسا، ونى قازاق قايراتكەرى باسقارۋى دا عاجاپ ەمەس.

ەكىنشىسى - «وميچ» گازەتىنىڭ 22 سانى اكىمشىلىك قىسىمنىڭ، سوتتىڭ ۇكىمىمەن نەمەسە وتارشىل بيلىكتىڭ تاعى باسقا قۇيتىرقى ءىس-ارەكەتىنەن ءوزىنىڭ جازدىرىپ الۋشىلارى مەن وقىرماندارىنا كوپ كەشىگىپ جەتكەن ءبىرىنشى نەمەسە اقىرعى سانى بولماسا كەرەك. 12 جەلتوقساندا شىعۋعا ءتيىس «وميچ»-ءتىڭ 22 سانى بەس تاۋلىك كەشىگىپ - تەك 17 جەلتوقساندا، ياعني جەكسەنبى كۇنى شىقتى.

ءۇشىنشى تۇجىرىم - 1907 جىلدىڭ قاڭتار-اقپان ارالىعىندا باسىلىپ، تىزبەكتەگى ءۇشىنشى «گولوس ستەپي» گازەتىندە حابارلاندىرۋعا سايكەس «وميچ» گازەتى دە جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا «اسكەري جاعداي ءتاربىنىنىڭ سوڭىنا دەيىن توقتاتىلدى». دەمەك، 1906 جىلعى جەلتوقساننىڭ سوڭىنا قاراي «وميچ»-ءتىڭ كوپ دەگەندە تاعى 9-11 سانى عانا جارىق كورىپ ۇلگەردى.

ولاي بولسا، «وميچ» گازەتىنىڭ قولىمىزدا ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرى بار 2, 3 جانە 22 ساندارىنان وزگە تاعى كەم دەگەندە 30 شاقتى سانىن ىزدەستىرۋ كەرەك بولادى. ەگەر دە باسىلىمنىڭ قالعان ساندارى دا، وسى جولعىداي رەسەيدىڭ سىبىرىندە نەمەسە قيىر شىعىسىندا ساقتالىپ قالعان بولسا، قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىن دە مۇلدە ۇمىتۋعا بولمايدى، وندا ولاردى ءالى دە تابۋعا بولاتىن سياقتى.

ۇيرەنشىكتى استىرتىن جۇمىس

جوعارىدا كەلتىرىلگەن قۇلاقتاندىرۋدىڭ بىرىنەن مىنا جولدارى ەلەڭ ەتكىزەدى: «...رەداكتسيا ۇيىمداستىرىلعانشا، «وميچ» گازەتىندە اگەنتتىكتەردىڭ جەدەلحاتتارى مەن حابارلاندىرۋلارى باسىلادى».

بۇل گازەتتىڭ باسۋشى-رەداكتورى ءاليحان بوكەيحاننىڭ رەاكتسياشىل بيلىكتى اداستىرۋ ماقساتىمەن ىستەپ وتىرعان قۋلىعى بولسا كەرەك دەگەن وي كەلەدى. وسى ساتكە دەيىن قازاقتىڭ الاش قوزعالىسى مەن پارتياسى جەتەكشىسىنىڭ كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنداعى وتارشىل اكىمشىلىككە قارسى ساياسي كۇرەسىن استىرتىن جۇرگىزە بەرەتىن تاجىريبەسى ابدەن-اق ءپىسىپ جەتىلگەن ەدى.

وعان «وميچ» گازەتىنىڭ ءۇشىنشى سانى ايقىن دالەل بولا الادى. ونىڭ العاشقى ەكى بەتىندە شىنىمەن دە «اگەنتتىكتەردىڭ جەدەلحاتتارى مەن قۇلاقتاندىرۋلارى» جايعاسىپتى. بىراق ءۇشىنشى بەتىنەن-اق رەسەي مەن ەۋروپانىڭ ماڭىزدى وقيعالارىنان شاعىن شۇعىل حابارلاردى، «حرونيكا» ايدارىن، مەديتسينا قوعامىنىڭ ءماجىلىسى تۋرالى ەسەپتى، فەلەتوندى، ومبىنىڭ تەاتر ءومىرى تۋرالى ماتەريالدى وقۋعا بولادى. مۇنىڭ ءبارى - ءبىر-اق بەتتە. ال ءتورتىنشى بەتىندە «وميچ»-ءتىڭ تىلشىلەرىنەن» ايدارىمەن مەنشىكتى ءتىلشىسىنىڭ قوماقتى ماقالاسى بەرىلىپتى.

ال 22 سانى ۇيرەنشىكتى تولىق فورماتىندا شىعادى دا، ونىڭ بەتىنەن الدىڭعى «يرتىش» گازەتىنەن ءجيى كورۋگە بولاتىن «ۆ.د.ميتريچ» نەمەسە «پ-ۆ» سىندى جانە تاعى باسقا ەسىمدەر مەن بۇركەنىش ەسىمدەرىن ۇشىراتامىز. مىسالعا، «ۆ.د.ميتريچ» - ءۇش گازەتتىڭ دە دە-فاكتو رەداكتورى ءا.ن.بوكەيحاننىڭ سوناۋ 1895-1897 جىلدارى «ستەپنوي كراي» گازەتىندە قويانقولتىق بىرگە ىستەگەن قالامداسى بولاتىن.

«ۆ. د. ميتريچ» دەپ سول كەزدە ومبىدا ساياسي ايداۋدا جۇرگەن ۆلاديمير سوكولوۆ دەگەن قايراتكەر قول قوياتىن. 1930 جىلى «سەۆەرنايا ازيا» جۋرنالىندا باسىلىپ شىققان سەرگەي شۆەتسوۆتىڭ ەستەلىگىندە «ورمان ينستيتۋتىن قازىر عانا ءتامامداپ ومبىعا كەلگەن ءا.ن.بوكەيحاندى... 1895 جىلى «ستەپنوي كراي» گازەتىنە شاقىرعان» دا ناق وسى سوكولوۆ-ميتريچ ەكەنى جازىلادى.

بۇل، ءوز كەزەگىندە، «يرتىش» گازەتىنىڭ كۇشتەپ جابىلۋىنا قاراماستان ءاليحان بوكەيحاننىڭ رەداكتسيا ۇجىمىنىڭ نەگىزىن ساقتاپ قالعانىن ايعاقتايدى.

قازاقشا گازەتكە تىيىم سالىنعاسىن ءاليحان ورىسشا شىعاردى

«يرتىش» گازەتىنىڭ كۇنى بۇگىن عانا تابىلعان ساندارىنا كەلسەك، سولاردىڭ ارقاسىندا باسىلىمنىڭ ءبىرىنشى سانى ناقتى قاي كۇنى جارىق كورگەنى انىقتالدى. ال گازەتتىڭ جابىلعان سەبەبى مەن كۇنىن ءبىز جوعارىدا انىقتاپ ۇلگەردىك.

«يرتىش» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى سانى 1906 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە جارىق كورىپتى. بۇل كۇن الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۆىبورگ قالاسىنىڭ تۇبىنەن كەيىن ورالعان ۋاقىتىمەن قاتارلاس كەلەدى. ۆىبورگ تۇبىندە مەملەكەتتىك دۋمانىڭ 200-دەي دۋپۋتاتى دۋمانىڭ قۋىپ تاراتىلۋىمەن كەلىسپەي «حالىققا - حالىق وكىلدەرىنەن» اتتى ۇندەۋگە قول قويادى.

تاريحتان «ۆىبورگ ۇندەۋى» دەگەن اتاۋىمەن بەلگىلى بۇل تاريحي قۇجاتتا دەپۋتاتتار رەسەي حالقىن بيلىكتى مويىنداماۋعا، ازاماتتىق نارازىلىققا شاقىردى. وعان قول قويعان حالىق وكىلدەرىنىڭ ىشىندە ەكى قازاق دەپۋتاتى - ءاليحان بوكەيحان مەن سالىمگەرەي ءجانتورين بولدى.

مىنا جايتتى ەسكە سالا كەتۋ دۇرىس شىعار. ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ تاريحي ماڭىزى مەن ورنى ەرەكشە. قازىرگى رەسەيدىڭ عانا ەمەس، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ دا پارلامەنتاريزم تاريحى سول ءبىرىنشى دۋمادان باستاۋ الادى. ويتكەنى، دۋمانىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى شاقىرىلىمىنا قازاق حالقىنان ون ءبىر دەپۋتات (!) سايلانىپ باردى. ولاردىڭ ەكەۋى - احمەت قورعانبەكۇلى ءبىرىمجانوۆ پەن شايمەردەن مولدا قوسششىعۇلۇلى ەكى دۋماعا دا مۇشە بولدى.

ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋمانى ەكىنشى نيكولاي پاتشا 1906 جىلدىڭ 9 شىلدەسىندە كۇشتەپ تاراتتى. ونىڭ تاراتىلۋىمەن كەلىسپەگەن دەپۋتاتتاردىڭ ۇلكەن توبى شىلدەنىڭ 10 كۇنى-اق ۆىبورگ قالاسىنىڭ تۇبىندەگى تەريوكي (قازىرگى فينليانديا) مەكەنىنە جينالدى.

ۇندەۋگە قول قويىلعان سوڭ حالىق وكىلدەرى تۋعان جەرلەرى مەن ولكەلەرىنە ورالدى. ءاليحان بوكەيحان ومبىعا شىلدەنىڭ 14-ىنە نەمەسە ءارى كەتسە - 16-سىنا قاراي ورالسا كەرەك.

وتە ماڭىزدى ءبىر تاريحي فاكت - الاش قايراتكەرىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانعانى ءمالىم بولعان سوڭ، 1906 جىلى س.-پەتەربوردىڭ «ناشا جيزن» گازەتى ەڭ ءبىرىنشى حالىق وكىلدەرى تۋرالى بەرىپ تۇرعان اقپاراتتىق انىقتاماسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ «انا تىلىندە گازەت شىعارماق نيەتىمەن قىرعا كەتكەنىن» جازدى.

الايدا قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا دۋمانىڭ كۇشتەپ قۋىلۋى سالدارىنان ورىس تىلىندەگى پارتيالىق گازەت شىعارۋ مۇقتاجدىعى تۋدى. وعان قوسا ءوز ەلىن قۇلدىق ەزگىسىندە ۇستاپ وتىرعان ورىس پاتشاسىنىڭ ۇرداجىق اكىمشىلىگى الاش قوزعالىسىنىڭ باسشىسى ءاليحان بوكەيحانعا قازاق تىلىندە گازەت شىعارتىپ قويىپ قاراپ وتىرا المادى.

قورىتا كەلە ايتارىمىز، «يرتىش» گازەتىنىڭ تۇگەل دەمەسەك تە، 90-عا جۋىق سانى مەن «وميچ» گازەتىنىڭ ازىرشە بار-جوعى ءۇش سانى تابىلىپ، ەلەكتروندىق كوشىرمەلەرى تولىق قولعا تيگەن سوڭ، الاش قوزعالىسى مەن پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى، عالىم، ءارى پۋبيتسيست ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ تۇڭعىش جەتىتومدىق تولىق شىعارمالار جيناعىنىڭ كەزەكتى ءتورتىنشى تومى - ءدال وسى ەكى گازەت بەتتەرىندە جانە، ارينە، تىزبەكتەگى ءۇشىنشى «گولوس ستەپي» باسىلىمىندا (باس-اياعى 42 سانى شىقتى) جارىق كورگەن ماقالالارىنان تۇراتىن بولادى. ءتورتىنشى تومعا، سونىمەن قاتار، 1896 جانە 1897 جىلدارى «ستەپنوي كراي» گازەتىنە باسىلعان تۋىندىلارى كىرەدى. ولار دا تاياۋدا عانا تابىلعان ەدى.

سۇلتان حان اققۇلۇلى

http://www.azattyq.org/