Elimiz tәuelsizdik alyp, әlemge tolyq tanyla bastaghanyna shiyrek ghasyrday uaqyt bolsa da, býkil týrki halqynyng úly perzenti Mústafa Shoqaydy bile bermeytinder qatary әzir az emes. Byltyr Astana qalalyq Mәslihatynyng bir otyrysynda Mústafa Shoqaydyng atyn №51 mektepke beru turaly mәsele qoyylghanda birer deputat qarsy shyghyp, mәsele sheshimin tappay qalghan edi. Tipti biylik manayynda jýrgen ghylym doktorynyng qaysar kýreskerdi bilmegenine tang qalghannan basqa ne aitamyz? Ókinishke qaray, qalghan deputattar basqasha pikir aita almady. Ýstimizdegi jyldyng 19 mamyr kýngi «Nomad. SU saytynda» «Mústafa Shoqay. Realinosti y miyf» degen material «Nujna ly Kazahstanu novaya mifologiya?» aidarymen berildi. Múnda da qayshylyqty mәseleler joq emes.

Býginderi Parijde eskertkishi túr­ghan Mústafa Shoqaygha keshegi kenes­tik nasihat «satqyn», «opasyz», «kontr­revolusioner», «naghyz panturkist» jәne «panislamist» dep tolyp jatqan attar taqqan bolatyn.

Biyl tughanyna 125 jyl tolu qar­sanynda Mústafa Shoqaydyng 12 tomdyq shygharmalarynyng tolyq jinaghy jaryq kórdi. On eki tomdyq­tyng betasharynday kólemi otyz tórt baspa tabaq bolatyn birinshi kitapta Mústafa Shoqaydyng kim bolghany turaly egjey-tegjeyli bayandaghan. Belgili mústafatanushy Kóshim Esmaghambetov múnyng negizine ózining 2008 jyly shyqqan «Álem tanyghan túlgha» atty kólemdi monog­ra­fiyasyn alghan. Oghan eleuli tolyq­ty­rular engize otyryp, avtor berisi Týrkistan aimaghynyn, arysy býkil týrki júrtynyng tәuelsizdigin tu etken, ómirining songhy jiyrma jylyn Europanyng tórinde ótkizgen shynayy gumanist, ensiklopediyalyq bilim­dar, iri oishyl retindegi Mústafa Shoqaydyng dýniyetanymyn, shygharma­shylyq múrasyn taldap, ghylymy mәni zor tújyrymdar men qorytyndylar jasaghan, onyng shynayy adamy hәm kýreskerlik bolmysyn óz túghyryna qondyrghan. Jinaqtyng 2-11 tomyn әrtýrli taqyryptaghy 1100-dey mәtin men enbekter qúraydy. Onyng kólemi 6700 paraqtan astam 430 baspa tabaq. Materialdardyng 662-si orys tilinde, 275-i arab әrpimen tóte jazu jәne shaghatay, 135-i fransuz, qalghandary aghylshyn, polyak, týrik, bir ghana material (ol – M. Shoqaydyng 1936 jyly Berlin radiosynan sóilegen sózi) qazaq tilinde. Songhy, on ekinshi tomdy M.Shoqaydyng epistolyarlyq múrasy qúraydy.

Mústafa Shoqay shygharmalarynyng búl basylymynyng eng basty jetistigi men ereksheligi onyng týpnúsqa kýiinde túnghysh jaryq kórgendiginde bolyp otyr. Sonymen qatar әrbir tomnyng betasharynday bolghan alghysózder men songhy týsindirmeler oqyrmangha naqty baghyt-baghdar úsynady. Sonday-aq Shoqaydyng shygharmashylyq zert­ha­na­symen, júmys isteu әdis-tәsilderimen tereni­rek tanystyru maqsatynda әrbir tomnyng ayaghynda qosymshalar, fak­siy­miyleler berilgen. Jeke múraghattyq qor­dan alynghan materialdar da bay, qyz­ghylyqty.

Osynday mol múranyng tolyq jaryq­qa shyghuyna erekshe qajyr-qayrat júmsaghan K.Esmaghambetovting enbegi ataqty aqyn Ábilda Tәjibaevtyng әdebiyet zertteushisi Mardan Baydildaev jóninde «bir ózi bir instituttyng júmysyn atqardy» degenin eriksiz eske týsirdi. Búghan Fransiyadaghy M.Shoqaydyng jeke múraghattyq qorynan, Ózbekstan, Qazaqstan, Germaniya, Týrkiya jәne t.b. elderding múraghat materialdarynan qazaq, orys, shaghatay, aghylshyn, fransuz, týrik, polyak tilderindegi enbekterding jinaluy, saralanuy, taldanuy da tolyq dәlel bola alady. Múnyng ýstine M.Shoqaydyng 40 shamaly býrkenshik esimderi bolghanyn da eskerte ketken artyq bolmas.

Mústafa Shoqaydyng shygharmalar jina­ghynyng ekinshi tomyna 1913-1924 jyldary jazylghan enbekter kirgen. Ol Sankt-Peterburgte oqyp jýrgen bir top studentterding 1913 jyldan shygha bastaghan «Qazaq» gazetine joldaghan qúttyqtau hatymen ashylady. Onda jastar Orynborda shyqpaqshy bolyp jatqan «Qazaq» gazetine quanyshtary qoyyndaryna syimay, basylymnyng «qadamy qayyrly, bauy berik, ómir jasy úzaq bolyp, maqsútqa jetpegine tilektestikterin» bildirgen bolatyn. Sonymen qatar hat iyeleri manyzdy eki mәseleni kóteredi. Onyng biri – «Qazaq» gazetining «…bizding múndy júrty­myz­dyng múndasyp, birining hal-jayyn biri bilip túruyna da jәrdemi az tiymes edi degen oi. Ekinshisi, «qalammenen jәrdem beretúghyn músylmansha oqyghan qúrbylarymyz bir nәrse jazghanda basqa әrip, farsy, noghay qaryndastarymyzdyng (qandas­ta­rymyzdyng degen maghynada – Á.B.) sózderin; oryssha oqyghandarymyz orys, yaky basqa Europa júrtynyng til­derin orynsyz kóp kiristirmey, ózimizding qazaqtyng naghyz qara tilimen jazudy» bas redaktordyng әrqashan nazarynda alyp jýruine tilek bildiredi. Mine, Mústafa Shoqay qúrbylary osydan bir ghasyr búryn tilimizding tazalyghyn ýlken halyqtyq mәsele etip kóterip otyr. Múny oqy otyryp, memlekettik mәrtebege ie bolghanyna shiyrek ghasyr bolsa da, ana tilimizding tәuelsiz elimizding tórine shygha almay otyrghany eriksiz oilandyrady. Osydan keyin tomda berilgen Peterbordaghy týrki jastarynyng «Sirateli-Mustakiym» (Tura jol) jәne Petrogradtyng oqushy jastarynyn. «Sirateli-Mustakiym» jaqtaushylarynyng jana әreketteri turaly» ýndeuining de mәni zor. Búl, bir jaghynan, Mústafa Shoqaydyng jasynan týrkitildes jastarmen jii aralasqanyn, pikirles bolghanyn kórsetse, ekinshi jaghynan, osynday taghy bir toptyng patshagha jaghympaz diny úiymgha qarsylyghyn bildiredi. Múnda da dinning tazalyghy әngime bolady. Búl alghashqy eki materialdy týrki halqynyng úly perzentining bolashaghyn aiqyndaghan alghashqy nyshandar deuge bolady.

M.Shoqay shygharmalarynyng alghashqy tomyndaghy enbekterden mazmúndyq jәne iydeyalyq sipaty jaghynan negizinen eki baghyt aiqyn angharylady. Birinshisi – biylik basyna kelgen orys bolishevikterin patshalyq Reseyding otarlyq sayasatynyng zandy múrageri retinde kórsete bilu. Oghan 1920 jyly jazghan «Kenes ókimeti jәne qyrghyzdar (qazaqtar – Á.B.)» degen tuyndysy mysal bola alady. M. Shoqay orys revolusiyasy (Qazan revolusiyasyn aityp otyr – Á.B.) jyldary qyrghyzdardyng bastan kesherisin sózben jetkizu mýmkin emestigin, jana erkin ómirding ornyna qazaq dalasyn asharshylyqtan qyrylghan beyitterding qaptaghanyn, sosialistik tuystyqtyng ornyna halyqtyng birin-biri syrttay últtyq jek kórushilik pen ishtey taypa-rular arasynda jaulyqtyng oryn alghanyn jazady. Ekinshi baghyttaghy enbekterding basty ereksheligi – M. Sho­qay­dyng últ azattyq mәseleni jalghyz Týrkistan aumaghymen shektemey, keng kólemde, bolishevikterding jalpy Shyghys halyqtaryna kózqarasymen bay­lanystyra qarastyruy. Mysaly, «Boli­shevikter jәne Shyghys mәselesi» degen maqalasynda kenes ókimetining jalpy últ-azattyq qozghalys jónindegi ústanymynyng ekijýzdiligin ashady. Kom­munisterding Shyghystyng últtyq-revolu­siyalyq elementterimen kýresse de, ony dýniyejýzilik kapitalgha, әlemdik sosialistik revolusiyanyng saltanat qúruy ýshin paydalanatynyn, ony keshegi odaq­tastaryna qarsy qúral etetinin atap kórsetedi.

Halyqtyng ózin-ózi biyleui qúqyghy tap­tyq negizde emes, últtyq negizde jýzege asyryluy kerektigi ýshinshi tomgha kirgen 1925-1929 jyldary jazylghan M.Shoqaydyng shygharmalarynyng ózekti iydeyalarynyng birin qúraydy. Sol sebepti Týrkistandaghy jergilikti halyqtyng azattyq ýshin kýresining býgini men keleshegi osynda jalghasyn tabady. Kitapta jaryq kórgen 160-tay materialdyng orys tilindegi 50-den astamy Týrkistandaghy qazaq, ózbek, qyrghyz, tәjik, týrikmen ha­lyq­tarynyng sayasiy-әleumettik jagh­­dayynyng kýrdelene týskenin, boli­she­vikterding týrkistandyqtargha jasaghan óz tәjiriybelerining nәtiyjesi nege alyp kelgenin mynanday sifrlarmen dәlel­deydi: 1917 jyldyng 1 mausymynda Týrkis­tan halqynyng sany 8 mln. 84 700 jetse, 1922 jyly 5 mln. 29512 bolghan. Búl mәlimetti M.Shoqay 1922 jyly Tashkent­te jaryq kórgen «Ortaaziyalyq ekono­mikalyq audan» degen enbekten alghan.

Osynday әleumettik jaghdaydyng kýrt ózgerui, әdiletsizdikter men ozbyrlyqtyng kýshengi, bolishevikterding óz úrandary men ýndeulerine is jýzinde ekijýzdilik tanytyp, odan bas tartuy búqara halyqtyng ashu-yzasyn keltirdi, jergilikti halyqtyng әrtýrli qarsylyqtaryn tughyzdy. Sonyng biri – Týrkistan aimaghyndaghy halyq­tyng belgili bir tobynyng basmashylyq qoz­ghalysqa qatysuy. Búl taqyrypqa «Týr­kistanda taghy da basmashy», «Basma­shy­lardyng shabuyly», «Basmashylyq», «Týrkis­tandaghy «Basmashy» qozghalysy», «Týrkis­tandaghy basmashylar qozghalysy» t. b. maqalalar arnalghan. Songhy enbekte bas­mashylyqtyng sayasiy-әleumettik jәne ekono­mikalyq negizi ashyq kórsetilgen. Kenes ókimeti revolusiya aldynda, ony jýzege asyru ýderisinde últtardyng ózin-ózi biyleuine, tipti Reseyden bólinuge deyin bolady degen uәdesinen biylikti qolgha alghannan keyin ainydy. Jana biylik qúramdarynda, tipti júmysshylar qatarynda jergilikti halyq ókilderi bolmady. Memlekettik biylik týrkistandyqtardyng últtyq mýd­dege qatysty kótergen mәselelerin «últ­shyldyq» dep baghalady. Últtyq senimsiz­dikten jergilikti týrkistandyqtar armiya qataryna da alynbady. Jinaqtay ait­qanda, biylik basyna kelgen kenester ózderining búrynghy bar uәde, úrandaryn jelge úshyryp, Týrkistanda ókimettik biylikting iyesi orystar ghana bola alady dep 1917 jylghy 19 qarashada ótken Týrkistan kenesining 3-sezining sheshiminde atap kórsetildi. Sonday-aq tomdaghy «Senimsizdik sebepterding biri», «Týrkistandaghy kenestendiru», «Qyzyl Týrkistanda», «Oyanu» t.b. tuyndylarda Týrkistan men qazaq dalasynda Kenes ókimetining ornauyna eshqanday әleumettik, sayasy jәne ekonomikalyq alghysharttardyng bolmaghyndyghy jan-jaqty taldanady, naqty mysaldarmen dәleldenedi.

1929-1930 jyldary jazghan enbekterdi qúraghan tórtinshi tomdaghy materialdardyng ishinde Mústafa Shoqaydyng 1930 jylghy 8 qantarda Parijdegi «France-Orient» komiytetining jinalysynda jasaghan «Týrkistannyng býgingi jaghdayy tura­ly» atty bayandamasynyng orny bólek. Sheshen úly derjavalyq shovinizmmen auyr­ghan kenestik rejimning shet ai­maqtaghy halyqtar men elderdi shek­ten tys kemsitushiligine kenes basshy­larynyng kitaptarynan naqty mysal­dar keltiredi. Belgili bolishevik G.Safarovtyng «Otarlyq revolusiya (Týrkistan tәjiriybesi)» atty kitabynda músyl­mandardy ólkelik revolusiyalyq ókimet organyna júmysqa alugha bolmaytyndyghy turaly aitylghan. Al Lenin men Stalinning senimine engen Ivan Tobolin marksistik kózqaras boyynsha qyrghyzdar (qazaqtar – Á.B.) ekonomikalyq jaghynan әlsiz, sondyqtan olar joyylugha tiyisti. Sol sebepti revolusiya ýshin qarjyny ashtyqpen kýreske emes, maydangha qoldaugha júmsau paydaly degen. Búl mәlimetter RSFSR Kenhalkomynyng (Sovnarkom) tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlovtyng 1925 jyly Tashkent­te shyqqan «Revolusiya jәne túraqty halyq» degen kitabynan alynghan.

Bolishevikterding «últtyng ózin-ózi biyleushiligi» turaly teoriyasy 1917 jyl­ghy Qazan tónkerisine deyin betke ústar úrandarynyng biri bolghany belgili. Lenin 1914 jyldyng sәuirinde: «Últtyng óz taghdyryn ózi biyleushiligi bóten últtyq újymnan bólek shyghuynda, óz aldyna jeke memleket qúruynda» degen bolatyn. Mústafa Shoqay múny keyin basqa da Kenes basshylarynyng san ret qaytalaghanyn, alayda ýkimet basynda nyghayyp alghannan song olar búl úrandy bos daqpyrtqa ainaldyryp, ekijýzdilik jasaghanyn atap kórsetedi. Ol býkil әlem, әsirese otar elder bolishevikterding revolusiyalyq úrandaryn ghana estiydi, al olardyng qol astyndaghy halyqtar on ýsh jyl boyy basyp alushylyq pen zorlap qosushylyqtyng zardabyn kórip keledi dep jazdy

Mústafa Shoqay «Últtyq mәsele jóninde» degen enbekte de Leniyn, Staliyn, Pyatakov, Buhariyn, Dzerjinskiy siyaqty bolishevik jetekshilerining últ mәselesi turasyndaghy pikirlerine taldau jasay otyryp, avtor últtyng ózin-ózi biyleushiligi turaly úrandarynyng ekijýzdiligin taghy da naqty mysaldarmen ashyp bergen. Al «Qazaqstannyng 10 jyl­dyghy» atty maqalada jergilikti mýdde­­lerding Odaqtyq mýddege kóbi­ne óktemdikpen baghyndyryluyna negizdel­gen sayasattan qazaqtyng bar qúnarly jerlerden yghystyrylyp, ol ónirlerde orys sharualarynyng basym bolyp bara jatqanyn jazady. Búl ainalyp kelip jergilikti halyqtyng ózining últtyq bolmysynan, tilinen, dininen jәne dilinen alystatugha әkeletin әleumettik qúbylystar bolatyn. Keyin solay boldy da.

Búl tomnyng taghy bir ereksheligi – M.Shoqaydyng halyqaralyq qatynas­tyng belgili sayasy sarapshysy eken­digin aiqynday týsken «Orys-Qytay shiye­lenisi», «Bolishevikter jәne Aughanstan», «Aughanstanda», «Indiyada» jәne t.b. tuyndylarda Týrkistanmen shekaralas, tipti odan da alys Indiya, arab elderindegi jaghdaylargha nazar audaruy. Osy bir sәtti paydalana otyryp, mústafatanushylardyng M.Shoqaygha otandyq syrtqy sayasat ghylymynyng negizin salushy dep bagha bergenderin aita ketken artyq bolmas. Oghan tolyq jinaqtaghy sayasatker qolynan shyqqan 80-nen astam maqala tolyq dәlel bola alady.

Mústafa Shoqay shygharmalarynyng besinshi tomyna 1930-1931 jyldary jazylghan maqalalar kirgen. «IYdeologiya maydanyndaghy kýres» dep atalatyn alghashqy maqalada avtor Týrkistandaghy merzimdi basylymdar materialdaryna sýiene otyryp, ólkede kýn sanap ósip kele jatqan últtyq iydeologiyadan bolishevikterding qatty ýreyli ekenin bayqau qiyn emes deydi. Bolishevikter últtyq iydeologiyany joidyng barlyq terrorlyq tәsilderin – qorqytu, qamaugha alu, qughyn-sýrginge salu, atyp-asu ciyaqty týrlerin paydalanghanyn atap kórsetedi.

Mústafa Shoqay sayasy qughyn-sýrgin taqyrybyna onnan astam maqala jazghan. Ol Týrkistanda nege sayasy qughyn-sýrgin boldy, múnyng sayasiy-әleumettik sebepteri qanday edi degen súraqtargha jauap beredi. Eng birinshi, Kenes ókimetining últtyq mәselege qatysty sayasatynyng Reseyding otarshyldyq sayasatymen sabaqtastyq sipatyn atap kórsetedi. Keshegi patshalyq Reseydi býgin kenestik Resey nemese proletarlyq Resey dep ataghanmen, bizding últtyq mәdeniyetimiz túrghysynan qaraghanda, eshtene ózgermegenin, bolishevikter atamekenimiz Týrkistanda últymyzdyng ózine tәn ruhany әlemin sualtyp, onyng ornyna orys proletariatynyng ruhyn ornatpaq bolyp otyr. «Orys tepkisindegi Týrkistannyng últtyq qozghalystarynan. Jenilmes últshyldyq» atty maqalada bylay dep jazylghan edi: «Dýnie jýzinde Týrkistannan basqa da kóptegen elder bar. Ol jerlerde de ýstem últtyng ozbyrlyghynan jәbir shekkender az emes. Alayda dәl orystyng otarshyldyq sayasatynday súmdyqtardy tarih әli kórgen joq».

Mústafa Shoqay kelesi bir sebepti kenestik jýiening totalitarlyq tәrtibinen, әkimshil-әmirshil basqaruynan, keyin jeke basqa tabynudan kórdi. Meyli sayasy partiyanyng bolsyn, meyli sayasy qayratkerding jeke basshylyghy bolsyn, ol eshuaqytta jaqsylyqqa әkelmegen. Ony kәri tarih talay dәleldedi. Osynday kenestik jýie úly derjavalyq shovinizmmen astasyp, shet aimaqtaghy halyqtardyng últtyq erekshelikteri men mýddelerin moyyndamady, jer­gi­likti mәselelerdi kótergenderdi «bur­ju­aziyalyq últshyldar» dep eseptedi, qudalady, týrmege tyqty, atty. Múnday mem­lekettik jýieden ne bolsa da kýtuge bolatyn edi.

Halyqty qan qaqsatqan sayasy qughyn-sýrgin kenestik tәrtipting tabighatynan tuyndaghan bolatyn. Sondyqtan búl qughyn-sýrgin bolishevikter biylik basyna kelgennen kóp úzamay bastaldy. 1925 jyly jazylghan ýshinshi tomgha kirgen «Týrkistandaghy sayasy kisi óltirushilik» degen maqalada songhy kezde Týrkistanda birneshe adamnyng sayasy sebeppen óltirilgendigi, onday oqighalardyng ashyq, adamdar kóp jinalghan jerde jasalatyny, alayda adam óltirushilerding kóbine jazalanbaytyny, tipti olardy izdes­tiruding bola bermeytindigi tura­ly aitylghan. Sonymen qatar «Týrkis­tandaghy partiyany tazartudyng qorytyn­dy­larynan» atty maqalasynda Mústafa Shoqay ólkede birneshe ay boyy partiya qa­taryn tazartu jýrip jatqanyn, әzir qorytyndysy belgisiz bolsa da, jer­gilikti basylymdargha qaraghanda qazirding ózinde partiyalyq óktemdikting beynesin aiqyn tanugha bolatyndyghy, biraq faktylar aitylghanmen sebepter týsindirilmeydi dep jazdy. Mysaly, Tashkentte tazartudyng nәtiyjesinde 4 mynday partiya mýshelerining 23 payyzy qatardan shygharylghan. Keybir jerlerde partiya qatary 60 tan 90 payyzgha deyin tazartylghan.

Mústafa Shoqaydyng 1931-1933 jyl­dary jazylghan enbekteri kirgen VI tomda alghash­qy «1916 jylghy últtyq qozghalys tura­ly bolishevikterding ótirigi» degen maqalasynda Týrkistandaghy kenestik baspasózde on bes jyl búryn bolghan qozghalys turaly shyndyq búrmalanyp, mәni ózgertilip, bolishevikterding óz kósemderi Leninning tónkeris turaly teoriyasyn kópe-kórneu búrmalap, múny taptyq kýres dep otyrghany aitylady. Onda: «Taptyq kýres últtyq ónerkәsibi qalyptasqan sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq mýddeleri bir-birine qarama-qarsy túrghan, últtyq burjua­ziya men últtyq proletariat taptary bar tәuelsiz elderde ghana boluy mýmkin» dep jazyldy. Shynynda da, qazaq eli múnday sipattardan alys bolatyn. Týrkistanda proletariat taby bolmaghandyghyn, sondyqtan prole­tariat diktaturasy últtyq prole­ta­riatsyz qúrylghanyn bolishevik Shalva Eliava Kenes Odaghy Ortalyq Atqaru Komiytetining minbesinen ózi ashyq moyyn­daghan bolatyn. Al «Bir «ghylymy ótirikke» qarsy (Qoqan avtonomiyasyna 14 jyl toluyna oray)» atty maqalasynda M.Shoqay kenes tarihnamasyndaghy onyng halyqtyq sipatyn bolishevikter josparynyng talaby men Týrkistandaghy orys proletariatynyng diktaturasynyng mýddesine sәikes Qoqan avtonomiyasy turaly shyndyqty búrmalaushylardy, onyng belgili últtyq iydealdar ýshin sayasy kýres bolghanyn joqqa shygharghysy kelgenderdi synaydy. Shynyna kelgende olardyng maqsaty últtyq kýresti qaralau, ony sayasy iydeyalar jolyndaghy taptyq, últtyq sipattan tys «bandittik» әreketter etip kórsetu bolghan-dy.

Kenes ókimeti ózinshe qalyptasyp, ózine tәn sayasy shyndyghy boy kótere bastaghanda múny angharghandar qatary óse týsken bolatyn. «Syrttay kommunist, mazmúny últshyl» atty maqalada Mústafa Shoqay Týrkistandaghy keybir jauapty oryndarda otyrghan kenes qyzmetkerlerining arasynan leninizmge qarsylar shygha bastaghany turaly jazdy. Búl jaydan-jay emes edi, búghan mәjbýrlegen kenestik bolmys, alghashqy besjyldyq jospardyng Týrkistanda tym soraqy jýrgizilgendi. Mysaly, sol kezde Smaghúl Sәduaqasov Mәskeude shyghatyn «Bolisheviyk» jurnalynda auylsharuashylyq komissary Smirnov pen Komissarlar Kenesining tóraghasy Rykovty otarshyldyq sayasattary ýshin aiyptauy osynyng naqty kórinisi bolatyn. Osy maqalada kóterilgen taghy bir manyzdy mәsele bar, ol «malaqayy – kommunistik, maghynasy – últshyl jastargha» erekshe ýmit artu. Sol sebepti, naghyz gumanist jastardyng is-әreketine bagha bergende óte abay boludy, olardy últtyq mýddelerimizge qarsy qoyyp almaudy úsynady. Búl qazir jastardyng sanasynyng qalyptasu ýderisi óte kýrdeli jýrip jatqanda erekshe eskerudi qajet etedi.

1933-1934 jyldary jazylghan shygharmalar VII tomnan oryn alghan. «Londongha sapar turaly qysqasha jazba» atty material Mústafa Shoqaydy qalamy jýirik publisist qana emes, sayasy sahnadaghy aituly qayratker retinde tanyta týsedi. Ol Londonda 1924, 1925 jyldary, al 1929 jyly eki ret bolyp, ondaghy sayasy jaghdaymen tanysqan túghyn. 1933 jylghy 15 sәuirde sapardan oralghannan keyin ile-shala jazylghan búl jazbada avtor Londonda 27 jәne 29 nauryzdarda «Sovet Odaghy jәne Shyghys Qazaqstan» jәne «Bolishevikter diktaturasynan 15 jyl keyingi Týrkistan» atty fransuz tilinde eki bayandama jasaghanyn aitady. Londonnyng ziyaly qauymy bayandamalardy jyly qabyldaydy. Ásirese, Týrkistangha qatysty patshalyq Reseyding sayasaty turaly bayandamashy auzynan estigende aghylshyndar orystardyng ekijýzdiligine tang qalady.

Osy jetinshi tomgha Shyghys Týrkistan taqyrybyna oryssha, fransuz jәne basqa tilderde jazylghan 15 maqala kirgen. Búlarda Shyghys Týrkistannyng Qytaydan tolyq tәuelsizdik alu ýshin songhy ghasyrda on shaqty kóterilis jasalghany, onyng ýsheuinde jeniske jetkendigi turaly bayandalady. Mústafa Shoqay tórt jylgha sozylghan songhy kýresting jenisin ýlken sayasy manyzy bar oqigha dep atap kórsetedi. Sóitip Aziyanyng tórinde, ýsh úly iri memleketterding – Sovettik Reseydin, Angliyanyng (Indiyany otarlap otyrghan kezi – Á.B.) jәne bir jaghynan Japoniyanyng týiisken jerinde ornaghan jana tәuelsiz memleket retinde әlemning qyzyghushylyghyn tughyzghan bolatyn. Alayda onyng ómiri úzaqqa barmaydy. Qytay ýkimetining armiyasy azattyqty joyady. «Shyghys Týrkistan qayghysy jәne onyng bizderge sabaqtary» atty maqalasynda avtor jenilisting negizi taypalardyng jәne ózderinshe kósem bolghysy keletin jeke túlghalardyng bәsekelestigi, onyng Shyghys Týrkistan halqyn janyshqan eng qarghysty tirlik ekendigin atap kórsetedi. Onyng oiynsha, qúrghaq entuziazm, syrtqy qoldau da, eger ishki birlik bolmasa, eger halyq ózining ishki tútastyghyn qamtamasyz ete almasa, el kósemderi ózining mansapqorlyghynan joghary kóterilmese, onda eshqanday da kýres nәtiyje bere almaydy, ishki birlikti saqtau men ony nyghaytu eng joghary zang bolugha tiyisti.

Shyghys Týrkistan taqyrybyna Mústafa Shoqay keyingi jyldary da qayta-qayta oralyp otyrghan. Sonday maqalanyng birinde avtor Shyghys Týrkistan týrikterining qytay biyligine qarsy últ-azattyq kýresi bastalghan kýnnen bastap bolishevikterding mazasy ketkenin jazady. Sebebi Shyghys Týrkistanda tәuelsiz týrik memleketining shanyraq kóterui kenestik imperializmning Aziyadaghy mýddelerine tikeley qayshy. Sondyqtan ol sonau bastan Shyghys Týrkistandaghy últ-azattyq qozghalysqa qarsy baghyt ústap, ony janyshtau ýshin Qytaydyng jergilikti ýkimetine san týrli kómegin kórsetken. Múnday әreketting arghy jaghynda últ-azattyq qozghalysty jerleu jatqanyn bayqau qiyn emes. Búl bolishevikterding óz mýddelerine qayshy keletin últtyq boy kóterulerge túraqty kórsetip kele jatqan sayasaty bolatyn. Ony kenes tarihy talay dәleldedi.

1935 jyly jazylghan VIII tomgha kirgen shygharmalardyng eng kólemdisi – «Sovetter qol astyndaghy Týrkistan» (Proletariat diktaturasyna minezdeme) degen enbek. Múnyng birinshi bólimi 1928 jyly «Les Soviets en Asie Centrale» degen atpen fransuz tilinde jaryq kórgen. Avtordyng aituyna qaraghanda, jeti jyl ótkennen keyin kitap orys tilinde qayta jaryqqa shyqqan. Búryn kótergen keybir mәselelerdi qayta janghyrta otyryp, jana pikir, jana oilarmen, faktylarmen tolyqtyrylghan, jetildirilgen. Enbekting «Proletariat diktaturasyna minezdeme» degen jana qosymsha aty da avtor oiyna qyzmet etip otyr.

Mústafa Shoqaydyng pikirinshe, bolishe­vikter «lenindik últ sayasaty­nyn» jýiesinde Týrkistannyng ekijaqty rólin erekshe ataudy jәne ony aitudy jaqsy kórgen. Birinshiden, Týrkistan sovet ókimetining sayasatynda últtyq mәsele turasyndaghy «tәjiriybe alany» qyzmetin atqarsa, ekinshiden, Týrkistan prole­tariat diktaturasy ýshin manyz­dyraq mәseleni – «otarlaushy-azattyq revo­lusiyasyn» jýzege asyrudyng naqty ýlgisi bolyp tanyluy kerek. Avtor bolishevikterding biylik basyna kelgenshe ýnemi qaytalap, nasihattap kelgeni «últtyng ózin-ózi biyleushiligi» degen lenindik qaghidasy olar ókimet tútqasyn tórt jyl ústaghannan keyin, «aqtarmen maydan alanyn» joyghannan song «últtardyng ózin-ózi biyleui» degendi «bos daqpyrt» dep ony «óz aldyna memleket bolyp bólinuge» qarsy qoydy dep atap kórsetedi.

Mústafa Shoqay enbekte sovettik basshylyqty Týrkistan sharualary qalay sezindi dey otyryp, 1919 jyldyng 5 mausymynda Tashkentte ótken Týrkistan kommunister partiyasynyng ólkelik 3-sezining otyrysynda sóilegen «músylman-kedeydin» aghynan jarylghan myna sózin tilge tiyek etedi: «Bizder, músylman sorlylar, Nikolaydyng kezinde de mal sonynda zar eniredik, qazirgi proletarlyq ýkimette de tap sol qalpymyz. Tipti odan da jamanbyz…». Ekinshi bir mysalgha sol kezdegi Týrkistan komissarlar Sovetining tóraghasy Sorokinnin: «… Músylmandardan bәrin tartyp aldy, tartyp alyp qana qoymay, olardy óltirip jatyr. Bizding soldattar olardy qorghaudyng ornyna tonaushylyqpen ainalysyp, óltirumen shúghyldanady… Qystaqtardaghy túrghyndar tepkige týsip, qashyp jatyr» degen sózin alady. Múny da avtor Túrar Rysqúlovtyng jogharyda atalghan kitabynan alghan.

Taghy bir mysal. Bolishevikter 1919 jyldardan Týrkistan últtyq respublikasyndaghy memlekettik basqaru apparatyn mindetti týrde «últtandyru» («nasionalizasiya»), yaghny basqaru organdaryn jergilikti halyqtyng óz biyligin ózine beru turaly mәsele kótergen bolatyn. Alayda búl da keyin bos sózge ainalady. Mústafa Shoqay Tashkenttik «Pravda Vostoka» (12 qazan, 1927 j.) men «Qyzyl Ózbekstan» (14 qazan, 1927 j.) atty gazetterden alghan mәlimetterdi keltire otyryp, «apparatty jetildiru jәne yqshamdau degen syltaudy betke ústap, jergilikti halyq ókilderin júmystan shygharu jәne qysqartu jaghdaylary bayqalady» dep jazdy.

Mústafa Shoqay Kenes elindegi manyz­dy sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq mәselelerdi, әsirese, memleketti basqaru baghytyndaghy ózgeristerdi bir sәt nazardan tys ústaghan emes. Óitkeni Týrkistandaghy jaghday osy kenestik tútas jýiening qúramdas bóligi bolatyn. Osy baghytta 1935-1937 jyldary jazylghan, IH tomgha kirgen birneshe maqalalardaghy 1936 jyly qabyldanghan kenestik sayasy jýiening qúqyqtyq mәrtebesin aiqyndaytyn Kons­titusiya turaly oi-tújyrymdar býgin de mәndi. «Kenesting negizgi zany», «Kenes Odaghynyng negizgi zany tónireginde» atty enbekterde cayasatker sózimen aitqanda, «stalindik» konstitusiya Kenes Odaghyndaghy halyqtary aldynda qanday jenildikter ashty degen bir ghana súraqqa jauap beredi. Orystardyng otarshyldyq tarihy býkil bolishevikterding maqtany­shy­na ainalyp otyrghanyn aita kele, avtor stalindik negizgi zannyng ishki maz­múny osyghan ilandyryp, bas iygizu ýshin jasalghandyghyn atap kórsetedi. Búl jalghan jaghdaydyng imperiyanyng tepkisinde ómir sýrip kele jatqan barlyq bodan halyqtardyn, el ishinde jәne shette jýrgenderding ózara qol ústasyp, birynghay maydangha birigip kýres jýrgizuge mindettey týsetini ashyq jazylghan.

Osy tomdaghy erekshe bir nazar audaratyn material – M. Shoqaydyng 1936 jyly Berlin radiosynan Týrkistan jastarynyng aldynda qazaqsha sóilegen sózi. Últtyq namys pen býkil «qany bir, tili bir, dini bir» Týrkistan ólkesi halyqtaryna degen sýiispenshilikke toly búl jalyndy sózde: «Bizding maqsatymyz – jalghyz Týrkistannyng ghana emes, býtin týrki ólkelerinin, býtin týrik halqynyng dos bolyp, ózara birlik – piradarlyqpen jasap, syrtqy dúshmandargha qarsy ózining tolyqtyghyn, ókimetining tolyqtyghyn bildirui. Oiymyzgha jetemiz, talabymyzdy ornyna keltiremiz degen imanymyz zor, kýshti» dey otyryp, ózining qúrylysy jaghynan derbes últtyq ýkimet qúru» dep ashyq aitylghan. Jәne «Kimnen tayaq jegendey Bizding týrikting balasy. Aldyryp jýrgen dúshpangha Auzynyng alasy», – dep últtyq birlikte boludy eskertedi.

Qanday memleket bolmasyn onyng demokratiyalyq ústanymyn, sayasy qúrylysyn, últtyq sipatyn eng birinshi tanytatyn Parlamenti bolyp keldi, bola beredi. Sondyqtan Kenestik shyndyqtyng bolmysyn jan-jaqty әri tereng ashudy maqsat etken Mústafa Shoqaydyng búl kýrdeli de qyzghylyqty taqyrypqa soqpay ketui mýmkin emes edi. Onynshy tomgha engen 1937 jyldyng ayaghy men 1939 jyldyng birinshi jartysy aralyghynda jazylghan birneshe enbek osy bir asa manyzdy mәselege arnalghan. «Týrkistan deputattary kenes parlamentinde», «Kenes saylaulary», «Kenes parlamentining birinshi sessiyasy», «Kenes Odaghyndaghy saylau aldyndaghy nauqan», «Parlament oiyny», «Kenes parlamentining komediyasy» atty enbekterde Kenesting zang shygharushy organynyng júmysy, onyng bet-perdesi barynsha ashyluymen býgingi kýn ýshin de taghylymdy mәseleler joq emes.

«Sovettik «parlamenttegi» Týrkistan depu­tattary» atty maqala SSSR Joghary Sovetining saylauy ayaqtalar qar­­sanynda jazylghan. Sovettik stildi jaqsy tanyghan Mústafa Shoqay saylau qorytyndylary kýn ilgeri belgili, barlyq jerde stalinshilder jýz payyz ótedi. Memlekettik sayasy basqarma men partiyanyng eki jaqty qatang baqylauynda ótken saylaudyng qorytyndylary orys proletariatynyng diktaturasyna qajet nәtiyjede bolady dep jazdy. Múny «Sovet parlamentining birinshi sessiyasy» atty enbektegi avtor oilary rastay týsedi. Conan song «Sovettik saylau» atty maqalada Odaqtyq parlamentke últtyq respublikalardaghy jergilikti halyq ókilderine az oryn berilip, olardyng qúramyna ortalyqtan orystar qosylatyndyghyn aita otyryp, oghan naqty mysaldar, sifrlar keltiredi. Mysaly, Týrkistannan SSSR Jogharghy Sovetining «Últtar sovetine» saylanghan 141 deputattyng 35-i, yaghny 25 payy­zy, al «Sovet Odaghy» palatasyna saylanghan 53 deputattyng 26-y, yaghny 50 payyzdayy týrkistandyqtar emes. Al «SSSR-degi saylau aldy nauqan (kompaniya)» atty maqalada avtor Odaqqa qaraytyn on bir últtyq respublikalar Ortalyqqa ózderining adaldyghyn tanytu ýshin barlyq saylau okrugtarynda Jogharghy Sovetterine kandidat etip eshqaysysy jergilikti jerge kelip, otyrystargha qatysa almaytyn bolsa da Stalindi, Kalinindi, Voroshilovty, Ejovty, Molotovty, Kaganovichti t.b. úsynyp jatqanyn aitady. Olay etilmese, ol kenestik saylau erejesi boyynsha eng auyr qylmys bolyp sanalady. Sonday-aq әr saylau aldy nauqan partiya qataryn jәne ýkimettik mekemelerge jaramsyz elementterden «tazalaudyn» joly retinde ótedi, barlyq Joghary Sovet tóraghalary partiyanyng Ortalyq komiytetterining hatshylary bolatyny, kenestik jýiening ondaghy negizgi iydeyasy parlamentting partiyamen birligin emes, parlamentting partiyanyng Ortalyq organynyng aldynda qyzmetshilik rólin kórsetu dep jazdy Mústafa Shoqay ózining «Parlamenttegi oiyn» jәne «Sovet «parlamentinin» komediyasy» degen enbekterinde.

On birinshi tomda jaryq kórgen 1939 jyldyng jazy men 1941 jyldyng mausymynan qarashagha deyingi uaqytta jazylghan enbekterinde Mústafa Shoqay sonau jas kýninde berik ústanym etken, keyin jetildire týsken últ mýddesin qorghau men Reseyding totalitarlyq últtyq ezgisine qarsy azattyq qozghalysqa biriguden basqa joldyng joq ekenin taghy da dәleldeydi. Tom týrki halqynyng birligi, tútastyghy men yntymaghyna arnalghan alghashqy «Týrkiler birligi» atty maqalamen ashylghan. Múny Mústafa Shoqaydyng osy taqyryptaghy songhy enbegi deuge de bolady. Avtor týrkiler birligi iydeyasy әzir naqty nәtiyje bermese, ol týrki toptarynyng osyghan tilegining jetkilikti bolmaghanynan emes, jaghdaydyng tilek pen mýmkindikten kýshti bolyp otyrghanynda deydi. Óitkeni týrki birligi – eng aldymen taza sayasy mәsele, onyng sheshimining tolyqtay naqty ahualgha baylanysty ekendigin, bolisheviktik imperializmge qarsy barlyq últtardyng orys emes maydanyn tútas nyghaytudy, kýsheytudi qajet etetinin atap kórsetedi. Búl «geosayasat» emes, taza strategiyalyq sayasat degen oy tastaydy. Kýres jaghdayynyng talaptaryna sәikes kelmeytin eshqanday birlik ol qalay atalsa da, eshqanday payda bermeydi dep qatang eskertedi.

Ángime ózegi bolyp otyrghan tomda Mústafa Shoqay «Týrkistan tarihy» degen atpen eki material jariyalaghan. Búdan keyingi «Týrkistan» atty mazmúny jaghynan osylargha jaqyn eki enbekke qaraghanda Mústafa Shoqay óz otanynyng tarihy jóninde kitap jazbaq bolghan siyaqty. Oghan taghy bir dәlel Mariya Shoqay anamyzdyng esteligindegi Mústafa Shoqaydyn: «Alla elimning tәuelsizdikke qol jetkizgenin kórudi nәsip etse, men tek sayasy ýgit isimen ghana ainalysar edim. Jastar ýkimet qúrsa, men elimning tarihy jәne basqa ólke halyqtary turaly kitaptar jazumen shúghyldanar edim,» – dep qiyaldaghany. Alayda ekinshi dýniye­jýzilik soghystyng bastaluy jalyndy publisist, zanger-ghalym, tereng tarihshy, dýnie jýzining birneshe jetekshi tilderin bilgen, týrki әlemining úly perzentining tagh­dyryn kýrt ózgertedi. Taghdyr ózge arnamen ketedi.

Mústafa Shoqay shygharmalarynyng ishinde jalpy Týrkistan ónirine qatysty materialdardy bylay qoyghanda tek «Týrkistan» atauymen jazylghan 200-dey maqala bar. «Týrkistan mәselesining qoyyluy» atty maqalany solardyng songhysy deuge bolady. Avtor Sovettik Reseydegi últtyq mәselening ishinde Týrkistan asa manyzdy dey otyryp, búrynghy revolusiyagha deyingi Reseyding orystandyru sayasatynyng negizgi baghyty orys sharualaryn jergilikti halyqtan tartyp alghan jerlerge ornalastyru, tek orys-týzem mektepterin ashu jәne týrkistandyqtardy sayasy qúqyghynan aiyru boldy dep taghy da búrynghy oilaryna oiysady. Múnday sayasattyng otar Týrkistan men metropoliyalyq Reseyding jaqyndauyna yqpal ete almaytyny, sol sebepten Týrkistan, sonday-aq basqa Sovettik orys emes aimaqtargha azattyq ýshin kýresti songhy ret kýshtirek jaghdayda jýrgizu kerektigi aitylady. Sóitip jalghyz ortaq jaugha barlyq kýshti bir tútas kýreske jinaqtau, birikken kýres maydany men әrbir últtyng erekshelikterin yjdaghatpen eskerip, tiyisti qarym-qatynas jasau qajettigi, óitkeni olar Reseyden jappay bostandyq aludy talap etip, jalpy týrik halyqtarynyn, onyng ishinde Týrkistannyng últ-azattyq kýresi baghdarlamasyna tek taktikalyq sipatta kirgeni jón dep jazdy.

Songhy, on ekinshi tomdy M.Shoqay­dyng epistolyarlyq múrasy qúray­dy. Sayasy kýresting ot-jalynynda shynyq­qan, ómir jolynda san týrli minez-qú­lyqty qayratkerlermen joly­ghyp, keyde olardyng keybireulerimen aitysqa da týsken jalyndy publiy­sisting emigrasiyadaghy Ázirbayjan, Gruziya, Kavkaz, Ukraina, Edil-Oral, Týrkistan, Resey óniri halyqtarynyng jetekshilerimen, Qytay, Aughanstan, Iran, Japoniya, Saud Arabiyasy, Úlybritaniya, AQSh, Italiya, Gollandiya, Skandinaviya, Fransiya, Germaniya, Polisha, Týrkiyanyn, Mysyr jәne t.b. elderding sayasi, qogham qayratkerlerimen, shyghys­ta­nushy ghalymdarmen, Ózbekstan, Qazaqstandaghy tuystary men joldas­tarymen jazysqan hattary irik­telip berilgen. Osyghan deyin 2006 jyly Almatydaghy «CaGa» baspasynan «Mústafa Shoqay. Epistolyarlyq múrasy» atty eki tomdyq jinaq K.Esmaghambetovting ghylymy jetekshiligimen shyqqan bolatyn. Úly kýreskerding ómiri men san salaly qyzmetine, shygharmashylyq múrasyna, dýniyetanymyna, sayasy jәne әleumettik ústanymyna qatysty airyqsha mәni bar múnday qújattardan da M.Shoqaydyng kózdegen nysanagha dәl jetkizer sheberligi, sheshendigi, ghylymy negizdelgen oilary, azamattyq aibyny, kisilik kelbeti, resmy jәne shygharmashylyq jaghdaylarda aityla bermeytin jan syry aiqyn tanylady. Múnday lәzzatty tek oqyp qana ala alasyn, sonda ghana avtor iydeyalaryn tereng úghynasyn, últym dep soqqan ýlken jýrekting lýpilin janynmen sezesin.

Sóz sonynda aitarymyz, Mústafa Shoqaydyng tolyq jinaghyndaghy shyghar­ma­laryn qysqasha sholudyng ózi onyng býkil týrki halqynyng azattyghy jәne bostandyghy, olardyng mәngi birligi ýshin kýresken, sol ýshin ghúmyryn da qúrban etken jalyndy publisist, halyqaralyq dengeydegi sayasy sarapshy, otandyq kenestanu ghylymynyng negizin salushy, ghúlama ghalym bolghanyn tolyq pash ete alady. Múnymen jaqsy tanysqan oqyrman tendessiz mol ruhany qazyna iyesine sýisine de, qyzygha da qaraydy.

Ábdijәlel Bәkir, sayasy ghylymdar doktory,

 Qazaq gumanitarlyq zang uniyversiytetining professory

turkystan.kz