ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، الەمگە تولىق تانىلا باستاعانىنا شيرەك عاسىرداي ۋاقىت بولسا دا، بۇكىل تۇركى حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى مۇستافا شوقايدى بىلە بەرمەيتىندەر قاتارى ءازىر از ەمەس. بىلتىر استانا قالالىق ءماسليحاتىنىڭ ءبىر وتىرىسىندا مۇستافا شوقايدىڭ اتىن №51 مەكتەپكە بەرۋ تۋرالى ماسەلە قويىلعاندا بىرەر دەپۋتات قارسى شىعىپ، ماسەلە شەشىمىن تاپپاي قالعان ەدى. ءتىپتى بيلىك ماڭايىندا جۇرگەن عىلىم دوكتورىنىڭ قايسار كۇرەسكەردى بىلمەگەنىنە تاڭ قالعاننان باسقا نە ايتامىز؟ وكىنىشكە قاراي، قالعان دەپۋتاتتار باسقاشا پىكىر ايتا المادى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 19 مامىر كۇنگى «نوماد. سۋ سايتىندا» «مۇستافا شوقاي. رەالنوست ي ميف» دەگەن ماتەريال «نۋجنا لي كازاحستانۋ نوۆايا ميفولوگيا؟» ايدارىمەن بەرىلدى. مۇندا دا قايشىلىقتى ماسەلەلەر جوق ەمەس.

بۇگىندەرى پاريجدە ەسكەرتكىشى تۇر­عان مۇستافا شوقايعا كەشەگى كەڭەس­تىك ناسيحات «ساتقىن»، «وپاسىز»، «كونتر­رەۆوليۋتسيونەر»، «ناعىز پانتيۋركيست» جانە «پانيسلاميست» دەپ تولىپ جاتقان اتتار تاققان بولاتىن.

بيىل تۋعانىنا 125 جىل تولۋ قار­ساڭىندا مۇستافا شوقايدىڭ 12 تومدىق شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى جارىق كوردى. ون ەكى تومدىق­تىڭ بەتاشارىنداي كولەمى وتىز ءتورت باسپا تاباق بولاتىن ءبىرىنشى كىتاپتا مۇستافا شوقايدىڭ كىم بولعانى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى بايانداعان. بەلگىلى مۇستافاتانۋشى كوشىم ەسماعامبەتوۆ مۇنىڭ نەگىزىنە ءوزىنىڭ 2008 جىلى شىققان «الەم تانىعان تۇلعا» اتتى كولەمدى مونوگ­را­فياسىن العان. وعان ەلەۋلى تولىق­تى­رۋلار ەنگىزە وتىرىپ، اۆتور بەرىسى تۇركىستان ايماعىنىڭ، ارىسى بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۋ ەتكەن، ءومىرىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلىن ەۋروپانىڭ تورىندە وتكىزگەن شىنايى گۋمانيست، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم­دار، ءىرى ويشىل رەتىندەگى مۇستافا شوقايدىڭ دۇنيەتانىمىن، شىعارما­شىلىق مۇراسىن تالداپ، عىلىمي ءمانى زور تۇجىرىمدار مەن قورىتىندىلار جاساعان، ونىڭ شىنايى ادامي ءھام كۇرەسكەرلىك بولمىسىن ءوز تۇعىرىنا قوندىرعان. جيناقتىڭ 2-11 تومىن ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى 1100-دەي ءماتىن مەن ەڭبەكتەر قۇرايدى. ونىڭ كولەمى 6700 پاراقتان استام 430 باسپا تاباق. ماتەريالداردىڭ 662-ءسى ورىس تىلىندە، 275-ءى اراب ارپىمەن توتە جازۋ جانە شاعاتاي، 135-ءى فرانتسۋز، قالعاندارى اعىلشىن، پولياك، تۇرىك، ءبىر عانا ماتەريال (ول – م. شوقايدىڭ 1936 جىلى بەرلين راديوسىنان سويلەگەن ءسوزى) قازاق تىلىندە. سوڭعى، ون ەكىنشى تومدى م.شوقايدىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى قۇرايدى.

مۇستافا شوقاي شىعارمالارىنىڭ بۇل باسىلىمىنىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى مەن ەرەكشەلىگى ونىڭ تۇپنۇسقا كۇيىندە تۇڭعىش جارىق كورگەندىگىندە بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار ءاربىر تومنىڭ بەتاشارىنداي بولعان العىسوزدەر مەن سوڭعى تۇسىندىرمەلەر وقىرمانعا ناقتى باعىت-باعدار ۇسىنادى. سونداي-اق شوقايدىڭ شىعارماشىلىق زەرت­حا­نا­سىمەن، جۇمىس ىستەۋ ءادىس-تاسىلدەرىمەن تەرەڭى­رەك تانىستىرۋ ماقساتىندا ءاربىر تومنىڭ اياعىندا قوسىمشالار، فاك­سي­ميلەلەر بەرىلگەن. جەكە مۇراعاتتىق قور­دان الىنعان ماتەريالدار دا باي، قىز­عىلىقتى.

وسىنداي مول مۇرانىڭ تولىق جارىق­قا شىعۋىنا ەرەكشە قاجىر-قايرات جۇمساعان ك.ەسماعامبەتوۆتىڭ ەڭبەگى اتاقتى اقىن ءابىلدا تاجىباەۆتىڭ ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ماردان بايدىلداەۆ جونىندە ء«بىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن اتقاردى» دەگەنىن ەرىكسىز ەسكە ءتۇسىردى. بۇعان فرانتسياداعى م.شوقايدىڭ جەكە مۇراعاتتىق قورىنان، وزبەكستان، قازاقستان، گەرمانيا، تۇركيا جانە ت.ب. ەلدەردىڭ مۇراعات ماتەريالدارىنان قازاق، ورىس، شاعاتاي، اعىلشىن، فرانتسۋز، تۇرىك، پولياك تىلدەرىندەگى ەڭبەكتەردىڭ جينالۋى، سارالانۋى، تالدانۋى دا تولىق دالەل بولا الادى. مۇنىڭ ۇستىنە م.شوقايدىڭ 40 شامالى بۇركەنشىك ەسىمدەرى بولعانىن دا ەسكەرتە كەتكەن ارتىق بولماس.

مۇستافا شوقايدىڭ شىعارمالار جينا­عىنىڭ ەكىنشى تومىنا 1913-1924 جىلدارى جازىلعان ەڭبەكتەر كىرگەن. ول سانكت-پەتەربۋرگتە وقىپ جۇرگەن ءبىر توپ ستۋدەنتتەردىڭ 1913 جىلدان شىعا باستاعان «قازاق» گازەتىنە جولداعان قۇتتىقتاۋ حاتىمەن اشىلادى. وندا جاستار ورىنبوردا شىقپاقشى بولىپ جاتقان «قازاق» گازەتىنە قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي، باسىلىمنىڭ «قادامى قايىرلى، باۋى بەرىك، ءومىر جاسى ۇزاق بولىپ، ماقسۇتقا جەتپەگىنە تىلەكتەستىكتەرىن» بىلدىرگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار حات يەلەرى ماڭىزدى ەكى ماسەلەنى كوتەرەدى. ونىڭ ءبىرى – «قازاق» گازەتىنىڭ ء«…بىزدىڭ مۇڭدى جۇرتى­مىز­دىڭ مۇڭداسىپ، ءبىرىنىڭ حال-جايىن ءبىرى ءبىلىپ تۇرۋىنا دا جاردەمى از تيمەس ەدى دەگەن وي. ەكىنشىسى، «قالاممەنەن جاردەم بەرەتۇعىن مۇسىلمانشا وقىعان قۇربىلارىمىز ءبىر نارسە جازعاندا باسقا ءارىپ، فارسى، نوعاي قارىنداستارىمىزدىڭ (قانداس­تا­رىمىزدىڭ دەگەن ماعىنادا – ءا.ب.) سوزدەرىن; ورىسشا وقىعاندارىمىز ورىس، ياكي باسقا ەۋروپا جۇرتىنىڭ تىل­دەرىن ورىنسىز كوپ كىرىستىرمەي، ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ ناعىز قارا تىلىمەن جازۋدى» باس رەداكتوردىڭ ارقاشان نازارىندا الىپ جۇرۋىنە تىلەك بىلدىرەدى. مىنە، مۇستافا شوقاي قۇربىلارى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىن ۇلكەن حالىقتىق ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ وتىر. مۇنى وقي وتىرىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعانىنا شيرەك عاسىر بولسا دا، انا ءتىلىمىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تورىنە شىعا الماي وتىرعانى ەرىكسىز ويلاندىرادى. وسىدان كەيىن تومدا بەرىلگەن پەتەربورداعى تۇركى جاستارىنىڭ «سيراتەل-مۋستاكيم» (تۋرا جول) جانە پەتروگرادتىڭ وقۋشى جاستارىنىڭ. «سيراتەل-مۋستاكيم» جاقتاۋشىلارىنىڭ جاڭا ارەكەتتەرى تۋرالى» ۇندەۋىنىڭ دە ءمانى زور. بۇل، ءبىر جاعىنان، مۇستافا شوقايدىڭ جاسىنان تۇركىتىلدەس جاستارمەن ءجيى ارالاسقانىن، پىكىرلەس بولعانىن كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان، وسىنداي تاعى ءبىر توپتىڭ پاتشاعا جاعىمپاز ءدىني ۇيىمعا قارسىلىعىن بىلدىرەدى. مۇندا دا ءدىننىڭ تازالىعى اڭگىمە بولادى. بۇل العاشقى ەكى ماتەريالدى تۇركى حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ بولاشاعىن ايقىنداعان العاشقى نىشاندار دەۋگە بولادى.

م.شوقاي شىعارمالارىنىڭ العاشقى تومىنداعى ەڭبەكتەردەن مازمۇندىق جانە يدەيالىق سيپاتى جاعىنان نەگىزىنەن ەكى باعىت ايقىن اڭعارىلادى. ءبىرىنشىسى – بيلىك باسىنا كەلگەن ورىس بولشەۆيكتەرىن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە كورسەتە ءبىلۋ. وعان 1920 جىلى جازعان «كەڭەس وكىمەتى جانە قىرعىزدار (قازاقتار – ءا.ب.)» دەگەن تۋىندىسى مىسال بولا الادى. م. شوقاي ورىس رەۆوليۋتسياسى (قازان رەۆوليۋتسياسىن ايتىپ وتىر – ءا.ب.) جىلدارى قىرعىزداردىڭ باستان كەشەرىسىن سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەستىگىن، جاڭا ەركىن ءومىردىڭ ورنىنا قازاق دالاسىن اشارشىلىقتان قىرىلعان بەيىتتەردىڭ قاپتاعانىن، سوتسياليستىك تۋىستىقتىڭ ورنىنا حالىقتىڭ ءبىرىن-ءبىرى سىرتتاي ۇلتتىق جەك كورۋشىلىك پەن ىشتەي تايپا-رۋلار اراسىندا جاۋلىقتىڭ ورىن العانىن جازادى. ەكىنشى باعىتتاعى ەڭبەكتەردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – م. شو­قاي­دىڭ ۇلت ازاتتىق ماسەلەنى جالعىز تۇركىستان اۋماعىمەن شەكتەمەي، كەڭ كولەمدە، بولشەۆيكتەردىڭ جالپى شىعىس حالىقتارىنا كوزقاراسىمەن باي­لانىستىرا قاراستىرۋى. مىسالى، «بول­شەۆيكتەر جانە شىعىس ماسەلەسى» دەگەن ماقالاسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ جالپى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جونىندەگى ۇستانىمىنىڭ ەكىجۇزدىلىگىن اشادى. كوم­مۋنيستەردىڭ شىعىستىڭ ۇلتتىق-رەۆوليۋ­تسيالىق ەلەمەنتتەرىمەن كۇرەسسە دە، ونى دۇنيەجۇزىلىك كاپيتالعا، الەمدىك سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ سالتانات قۇرۋى ءۇشىن پايدالاناتىنىن، ونى كەشەگى وداق­تاستارىنا قارسى قۇرال ەتەتىنىن اتاپ كورسەتەدى.

حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى قۇقىعى تاپ­تىق نەگىزدە ەمەس، ۇلتتىق نەگىزدە جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەكتىگى ءۇشىنشى تومعا كىرگەن 1925-1929 جىلدارى جازىلعان م.شوقايدىڭ شىعارمالارىنىڭ وزەكتى يدەيالارىنىڭ ءبىرىن قۇرايدى. سول سەبەپتى تۇركىستانداعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى وسىندا جالعاسىن تابادى. كىتاپتا جارىق كورگەن 160-تاي ماتەريالدىڭ ورىس تىلىندەگى 50-دەن استامى تۇركىستانداعى قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاجىك، تۇرىكمەن حا­لىق­تارىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جاع­­دايىنىڭ كۇردەلەنە تۇسكەنىن، بول­شە­ۆيكتەردىڭ تۇركىستاندىقتارعا جاساعان ءوز تاجىريبەلەرىنىڭ ناتيجەسى نەگە الىپ كەلگەنىن مىنانداي تسيفرلارمەن دالەل­دەيدى: 1917 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا تۇركىس­تان حالقىنىڭ سانى 8 ملن. 84 700 جەتسە، 1922 جىلى 5 ملن. 29512 بولعان. بۇل مالىمەتتى م.شوقاي 1922 جىلى تاشكەنت­تە جارىق كورگەن «ورتاازيالىق ەكونو­ميكالىق اۋدان» دەگەن ەڭبەكتەن العان.

وسىنداي الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرۋى، ادىلەتسىزدىكتەر مەن وزبىرلىقتىڭ كۇشەيۋى، بولشەۆيكتەردىڭ ءوز ۇراندارى مەن ۇندەۋلەرىنە ءىس جۇزىندە ەكىجۇزدىلىك تانىتىپ، ودان باس تارتۋى بۇقارا حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىردى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءارتۇرلى قارسىلىقتارىن تۋعىزدى. سونىڭ ءبىرى – تۇركىستان ايماعىنداعى حالىق­تىڭ بەلگىلى ءبىر توبىنىڭ باسماشىلىق قوز­عالىسقا قاتىسۋى. بۇل تاقىرىپقا «تۇر­كىستاندا تاعى دا باسماشى»، «باسما­شى­لاردىڭ شابۋىلى»، «باسماشىلىق»، «تۇركىس­تانداعى «باسماشى» قوزعالىسى»، «تۇركىس­تانداعى باسماشىلار قوزعالىسى» ت. ب. ماقالالار ارنالعان. سوڭعى ەڭبەكتە باس­ماشىلىقتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جانە ەكونو­ميكالىق نەگىزى اشىق كورسەتىلگەن. كەڭەس وكىمەتى رەۆوليۋتسيا الدىندا، ونى جۇزەگە اسىرۋ ۇدەرىسىندە ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋىنە، ءتىپتى رەسەيدەن بولىنۋگە دەيىن بولادى دەگەن ۋادەسىنەن بيلىكتى قولعا العاننان كەيىن اينىدى. جاڭا بيلىك قۇرامدارىندا، ءتىپتى جۇمىسشىلار قاتارىندا جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى بولمادى. مەملەكەتتىك بيلىك تۇركىستاندىقتاردىڭ ۇلتتىق مۇد­دەگە قاتىستى كوتەرگەن ماسەلەلەرىن «ۇلت­شىلدىق» دەپ باعالادى. ۇلتتىق سەنىمسىز­دىكتەن جەرگىلىكتى تۇركىستاندىقتار ارميا قاتارىنا دا الىنبادى. جيناقتاي ايت­قاندا، بيلىك باسىنا كەلگەن كەڭەستەر وزدەرىنىڭ بۇرىنعى بار ۋادە، ۇراندارىن جەلگە ۇشىرىپ، تۇركىستاندا وكىمەتتىك بيلىكتىڭ يەسى ورىستار عانا بولا الادى دەپ 1917 جىلعى 19 قاراشادا وتكەن تۇركىستان كەڭەسىنىڭ 3-سەزىنىڭ شەشىمىندە اتاپ كورسەتىلدى. سونداي-اق تومداعى «سەنىمسىزدىك سەبەپتەردىڭ ءبىرى»، «تۇركىستانداعى كەڭەستەندىرۋ»، «قىزىل تۇركىستاندا»، «ويانۋ» ت.ب. تۋىندىلاردا تۇركىستان مەن قازاق دالاسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىنا ەشقانداي الەۋمەتتىك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق العىشارتتاردىڭ بولماعىندىعى جان-جاقتى تالدانادى، ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەنەدى.

1929-1930 جىلدارى جازعان ەڭبەكتەردى قۇراعان ءتورتىنشى تومداعى ماتەريالداردىڭ ىشىندە مۇستافا شوقايدىڭ 1930 جىلعى 8 قاڭتاردا پاريجدەگى «France-Orient» كوميتەتىنىڭ جينالىسىندا جاساعان «تۇركىستاننىڭ بۇگىنگى جاعدايى تۋرا­لى» اتتى بايانداماسىنىڭ ورنى بولەك. شەشەن ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزممەن اۋىر­عان كەڭەستىك رەجيمنىڭ شەت اي­ماقتاعى حالىقتار مەن ەلدەردى شەك­تەن تىس كەمسىتۋشىلىگىنە كەڭەس باسشى­لارىنىڭ كىتاپتارىنان ناقتى مىسال­دار كەلتىرەدى. بەلگىلى بولشەۆيك گ.سافاروۆتىڭ «وتارلىق رەۆوليۋتسيا (تۇركىستان تاجىريبەسى)» اتتى كىتابىندا مۇسىل­مانداردى ولكەلىك رەۆوليۋتسيالىق وكىمەت ورگانىنا جۇمىسقا الۋعا بولمايتىندىعى تۋرالى ايتىلعان. ال لەنين مەن ءستاليننىڭ سەنىمىنە ەنگەن يۆان توبولين ماركسيستىك كوزقاراس بويىنشا قىرعىزدار (قازاقتار – ءا.ب.) ەكونوميكالىق جاعىنان ءالسىز، سوندىقتان ولار جويىلۋعا ءتيىستى. سول سەبەپتى رەۆوليۋتسيا ءۇشىن قارجىنى اشتىقپەن كۇرەسكە ەمەس، مايدانعا قولداۋعا جۇمساۋ پايدالى دەگەن. بۇل مالىمەتتەر رسفسر كەڭحالكومىنىڭ (سوۆناركوم) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 1925 جىلى تاشكەنت­تە شىققان «رەۆوليۋتسيا جانە تۇراقتى حالىق» دەگەن كىتابىنان الىنعان.

بولشەۆيكتەردىڭ «ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋشىلىگى» تۋرالى تەورياسى 1917 جىل­عى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن بەتكە ۇستار ۇراندارىنىڭ ءبىرى بولعانى بەلگىلى. لەنين 1914 جىلدىڭ ساۋىرىندە: «ۇلتتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى بيلەۋشىلىگى بوتەن ۇلتتىق ۇجىمنان بولەك شىعۋىندا، ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت قۇرۋىندا» دەگەن بولاتىن. مۇستافا شوقاي مۇنى كەيىن باسقا دا كەڭەس باسشىلارىنىڭ سان رەت قايتالاعانىن، الايدا ۇكىمەت باسىندا نىعايىپ العاننان سوڭ ولار بۇل ۇراندى بوس داقپىرتقا اينالدىرىپ، ەكىجۇزدىلىك جاساعانىن اتاپ كورسەتەدى. ول بۇكىل الەم، اسىرەسە وتار ەلدەر بولشەۆيكتەردىڭ رەۆوليۋتسيالىق ۇراندارىن عانا ەستيدى، ال ولاردىڭ قول استىنداعى حالىقتار ون ءۇش جىل بويى باسىپ الۋشىلىق پەن زورلاپ قوسۋشىلىقتىڭ زاردابىن كورىپ كەلەدى دەپ جازدى

مۇستافا شوقاي «ۇلتتىق ماسەلە جونىندە» دەگەن ەڭبەكتە دە لەنين، ستالين، پياتاكوۆ، بۋحارين، دزەرجينسكي سياقتى بولشەۆيك جەتەكشىلەرىنىڭ ۇلت ماسەلەسى تۋراسىنداعى پىكىرلەرىنە تالداۋ جاساي وتىرىپ، اۆتور ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋشىلىگى تۋرالى ۇراندارىنىڭ ەكىجۇزدىلىگىن تاعى دا ناقتى مىسالدارمەن اشىپ بەرگەن. ال «قازاقستاننىڭ 10 جىل­دىعى» اتتى ماقالادا جەرگىلىكتى مۇددە­­لەردىڭ وداقتىق مۇددەگە كوبى­نە وكتەمدىكپەن باعىندىرىلۋىنا نەگىزدەل­گەن ساياساتتان قازاقتىڭ بار قۇنارلى جەرلەردەن ىعىستىرىلىپ، ول وڭىرلەردە ورىس شارۋالارىنىڭ باسىم بولىپ بارا جاتقانىن جازادى. بۇل اينالىپ كەلىپ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنان، تىلىنەن، دىنىنەن جانە دىلىنەن الىستاتۋعا اكەلەتىن الەۋمەتتىك قۇبىلىستار بولاتىن. كەيىن سولاي بولدى دا.

بۇل تومنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – م.شوقايدىڭ حالىقارالىق قاتىناس­تىڭ بەلگىلى ساياسي ساراپشىسى ەكەن­دىگىن ايقىنداي تۇسكەن «ورىس-قىتاي شيە­لەنىسى»، «بولشەۆيكتەر جانە اۋعانستان»، «اۋعانستاندا»، «ينديادا» جانە ت.ب. تۋىندىلاردا تۇركىستانمەن شەكارالاس، ءتىپتى ودان دا الىس ينديا، اراب ەلدەرىندەگى جاعدايلارعا نازار اۋدارۋى. وسى ءبىر ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، مۇستافاتانۋشىلاردىڭ م.شوقايعا وتاندىق سىرتقى ساياسات عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەپ باعا بەرگەندەرىن ايتا كەتكەن ارتىق بولماس. وعان تولىق جيناقتاعى ساياساتكەر قولىنان شىققان 80-نەن استام ماقالا تولىق دالەل بولا الادى.

مۇستافا شوقاي شىعارمالارىنىڭ بەسىنشى تومىنا 1930-1931 جىلدارى جازىلعان ماقالالار كىرگەن. «يدەولوگيا مايدانىنداعى كۇرەس» دەپ اتالاتىن العاشقى ماقالادا اۆتور تۇركىستانداعى مەرزىمدى باسىلىمدار ماتەريالدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ولكەدە كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق يدەولوگيادان بولشەۆيكتەردىڭ قاتتى ۇرەيلى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس دەيدى. بولشەۆيكتەر ۇلتتىق يدەولوگيانى جويۋدىڭ بارلىق تەررورلىق تاسىلدەرىن – قورقىتۋ، قاماۋعا الۋ، قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋ، اتىپ-اسۋ cياقتى تۇرلەرىن پايدالانعانىن اتاپ كورسەتەدى.

مۇستافا شوقاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبىنا وننان استام ماقالا جازعان. ول تۇركىستاندا نەگە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن بولدى، مۇنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سەبەپتەرى قانداي ەدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. ەڭ ءبىرىنشى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەگە قاتىستى ساياساتىنىڭ رەسەيدىڭ وتارشىلدىق ساياساتىمەن ساباقتاستىق سيپاتىن اتاپ كورسەتەدى. كەشەگى پاتشالىق رەسەيدى بۇگىن كەڭەستىك رەسەي نەمەسە پرولەتارلىق رەسەي دەپ اتاعانمەن، ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىز تۇرعىسىنان قاراعاندا، ەشتەڭە وزگەرمەگەنىن، بولشەۆيكتەر اتامەكەنىمىز تۇركىستاندا ۇلتىمىزدىڭ وزىنە ءتان رۋحاني الەمىن سۋالتىپ، ونىڭ ورنىنا ورىس پرولەتارياتىنىڭ رۋحىن ورناتپاق بولىپ وتىر. «ورىس تەپكىسىندەگى تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق قوزعالىستارىنان. جەڭىلمەس ۇلتشىلدىق» اتتى ماقالادا بىلاي دەپ جازىلعان ەدى: «دۇنيە جۇزىندە تۇركىستاننان باسقا دا كوپتەگەن ەلدەر بار. ول جەرلەردە دە ۇستەم ۇلتتىڭ وزبىرلىعىنان ءجابىر شەككەندەر از ەمەس. الايدا ءدال ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنداي سۇمدىقتاردى تاريح ءالى كورگەن جوق».

مۇستافا شوقاي كەلەسى ءبىر سەبەپتى كەڭەستىك جۇيەنىڭ توتاليتارلىق تارتىبىنەن، اكىمشىل-ءامىرشىل باسقارۋىنان، كەيىن جەكە باسقا تابىنۋدان كوردى. مەيلى ساياسي پارتيانىڭ بولسىن، مەيلى ساياسي قايراتكەردىڭ جەكە باسشىلىعى بولسىن، ول ەشۋاقىتتا جاقسىلىققا اكەلمەگەن. ونى كارى تاريح تالاي دالەلدەدى. وسىنداي كەڭەستىك جۇيە ۇلى دەرجاۆالىق شوۆينيزممەن استاسىپ، شەت ايماقتاعى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى مەن مۇددەلەرىن مويىندامادى، جەر­گى­لىكتى ماسەلەلەردى كوتەرگەندەردى «بۋر­جۋ­ازيالىق ۇلتشىلدار» دەپ ەسەپتەدى، قۋدالادى، تۇرمەگە تىقتى، اتتى. مۇنداي مەم­لەكەتتىك جۇيەدەن نە بولسا دا كۇتۋگە بولاتىن ەدى.

حالىقتى قان قاقساتقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەڭەستىك ءتارتىپتىڭ تابيعاتىنان تۋىنداعان بولاتىن. سوندىقتان بۇل قۋعىن-سۇرگىن بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا كەلگەننەن كوپ ۇزاماي باستالدى. 1925 جىلى جازىلعان ءۇشىنشى تومعا كىرگەن «تۇركىستانداعى ساياسي كىسى ولتىرۋشىلىك» دەگەن ماقالادا سوڭعى كەزدە تۇركىستاندا بىرنەشە ادامنىڭ ساياسي سەبەپپەن ولتىرىلگەندىگى، ونداي وقيعالاردىڭ اشىق، ادامدار كوپ جينالعان جەردە جاسالاتىنى، الايدا ادام ولتىرۋشىلەردىڭ كوبىنە جازالانبايتىنى، ءتىپتى ولاردى ىزدەس­تىرۋدىڭ بولا بەرمەيتىندىگى تۋرا­لى ايتىلعان. سونىمەن قاتار «تۇركىس­تانداعى پارتيانى تازارتۋدىڭ قورىتىن­دى­لارىنان» اتتى ماقالاسىندا مۇستافا شوقاي ولكەدە بىرنەشە اي بويى پارتيا قا­تارىن تازارتۋ ءجۇرىپ جاتقانىن، ءازىر قورىتىندىسى بەلگىسىز بولسا دا، جەر­گىلىكتى باسىلىمدارعا قاراعاندا قازىردىڭ وزىندە پارتيالىق وكتەمدىكتىڭ بەينەسىن ايقىن تانۋعا بولاتىندىعى، بىراق فاكتىلار ايتىلعانمەن سەبەپتەر تۇسىندىرىلمەيدى دەپ جازدى. مىسالى، تاشكەنتتە تازارتۋدىڭ ناتيجەسىندە 4 مىڭداي پارتيا مۇشەلەرىنىڭ 23 پايىزى قاتاردان شىعارىلعان. كەيبىر جەرلەردە پارتيا قاتارى 60 تان 90 پايىزعا دەيىن تازارتىلعان.

مۇستافا شوقايدىڭ 1931-1933 جىل­دارى جازىلعان ەڭبەكتەرى كىرگەن VI تومدا العاش­قى «1916 جىلعى ۇلتتىق قوزعالىس تۋرا­لى بولشەۆيكتەردىڭ وتىرىگى» دەگەن ماقالاسىندا تۇركىستانداعى كەڭەستىك باسپاسوزدە ون بەس جىل بۇرىن بولعان قوزعالىس تۋرالى شىندىق بۇرمالانىپ، ءمانى وزگەرتىلىپ، بولشەۆيكتەردىڭ ءوز كوسەمدەرى لەنيننىڭ توڭكەرىس تۋرالى تەورياسىن كوپە-كورنەۋ بۇرمالاپ، مۇنى تاپتىق كۇرەس دەپ وتىرعانى ايتىلادى. وندا: «تاپتىق كۇرەس ۇلتتىق ونەركاسىبى قالىپتاسقان ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى تۇرعان، ۇلتتىق بۋرجۋا­زيا مەن ۇلتتىق پرولەتاريات تاپتارى بار تاۋەلسىز ەلدەردە عانا بولۋى مۇمكىن» دەپ جازىلدى. شىنىندا دا، قازاق ەلى مۇنداي سيپاتتاردان الىس بولاتىن. تۇركىستاندا پرولەتاريات تابى بولماعاندىعىن، سوندىقتان پرولە­تاريات ديكتاتۋراسى ۇلتتىق پرولە­تا­رياتسىز قۇرىلعانىن بولشەۆيك شالۆا ەلياۆا كەڭەس وداعى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مىنبەسىنەن ءوزى اشىق مويىن­داعان بولاتىن. ال ء«بىر «عىلىمي وتىرىككە» قارسى (قوقان اۆتونومياسىنا 14 جىل تولۋىنا وراي)» اتتى ماقالاسىندا م.شوقاي كەڭەس تاريحناماسىنداعى ونىڭ حالىقتىق سيپاتىن بولشەۆيكتەر جوسپارىنىڭ تالابى مەن تۇركىستانداعى ورىس پرولەتارياتىنىڭ ديكتاتۋراسىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس قوقان اۆتونومياسى تۋرالى شىندىقتى بۇرمالاۋشىلاردى، ونىڭ بەلگىلى ۇلتتىق يدەالدار ءۇشىن ساياسي كۇرەس بولعانىن جوققا شىعارعىسى كەلگەندەردى سىنايدى. شىنىنا كەلگەندە ولاردىڭ ماقساتى ۇلتتىق كۇرەستى قارالاۋ، ونى ساياسي يدەيالار جولىنداعى تاپتىق، ۇلتتىق سيپاتتان تىس «بانديتتىك» ارەكەتتەر ەتىپ كورسەتۋ بولعان-دى.

كەڭەس وكىمەتى وزىنشە قالىپتاسىپ، وزىنە ءتان ساياسي شىندىعى بوي كوتەرە باستاعاندا مۇنى اڭعارعاندار قاتارى وسە تۇسكەن بولاتىن. «سىرتتاي كوممۋنيست، مازمۇنى ۇلتشىل» اتتى ماقالادا مۇستافا شوقاي تۇركىستانداعى كەيبىر جاۋاپتى ورىنداردا وتىرعان كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنان لەنينيزمگە قارسىلار شىعا باستاعانى تۋرالى جازدى. بۇل جايدان-جاي ەمەس ەدى، بۇعان ماجبۇرلەگەن كەڭەستىك بولمىس، العاشقى بەسجىلدىق جوسپاردىڭ تۇركىستاندا تىم سوراقى جۇرگىزىلگەندى. مىسالى، سول كەزدە سماعۇل سادۋاقاسوۆ ماسكەۋدە شىعاتىن «بولشەۆيك» جۋرنالىندا اۋىلشارۋاشىلىق كوميسسارى سميرنوۆ پەن كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى رىكوۆتى وتارشىلدىق ساياساتتارى ءۇشىن ايىپتاۋى وسىنىڭ ناقتى كورىنىسى بولاتىن. وسى ماقالادا كوتەرىلگەن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە بار، ول «مالاقايى – كوممۋنيستىك، ماعىناسى – ۇلتشىل جاستارعا» ەرەكشە ءۇمىت ارتۋ. سول سەبەپتى، ناعىز گۋمانيست جاستاردىڭ ءىس-ارەكەتىنە باعا بەرگەندە وتە اباي بولۋدى، ولاردى ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزگە قارسى قويىپ الماۋدى ۇسىنادى. بۇل قازىر جاستاردىڭ ساناسىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى وتە كۇردەلى ءجۇرىپ جاتقاندا ەرەكشە ەسكەرۋدى قاجەت ەتەدى.

1933-1934 جىلدارى جازىلعان شىعارمالار VII تومنان ورىن العان. «لوندونعا ساپار تۋرالى قىسقاشا جازبا» اتتى ماتەريال مۇستافا شوقايدى قالامى جۇيرىك پۋبليتسيست قانا ەمەس، ساياسي ساحناداعى ايتۋلى قايراتكەر رەتىندە تانىتا تۇسەدى. ول لوندوندا 1924, 1925 جىلدارى، ال 1929 جىلى ەكى رەت بولىپ، ونداعى ساياسي جاعدايمەن تانىسقان تۇعىن. 1933 جىلعى 15 ساۋىردە ساپاردان ورالعاننان كەيىن ىلە-شالا جازىلعان بۇل جازبادا اۆتور لوندوندا 27 جانە 29 ناۋرىزداردا «سوۆەت وداعى جانە شىعىس قازاقستان» جانە «بولشەۆيكتەر ديكتاتۋراسىنان 15 جىل كەيىنگى تۇركىستان» اتتى فرانتسۋز تىلىندە ەكى بايانداما جاساعانىن ايتادى. لوندوننىڭ زيالى قاۋىمى باياندامالاردى جىلى قابىلدايدى. اسىرەسە، تۇركىستانعا قاتىستى پاتشالىق رەسەيدىڭ ساياساتى تۋرالى بايانداماشى اۋزىنان ەستىگەندە اعىلشىندار ورىستاردىڭ ەكىجۇزدىلىگىنە تاڭ قالادى.

وسى جەتىنشى تومعا شىعىس تۇركىستان تاقىرىبىنا ورىسشا، فرانتسۋز جانە باسقا تىلدەردە جازىلعان 15 ماقالا كىرگەن. بۇلاردا شىعىس تۇركىستاننىڭ قىتايدان تولىق تاۋەلسىزدىك الۋ ءۇشىن سوڭعى عاسىردا ون شاقتى كوتەرىلىس جاسالعانى، ونىڭ ۇشەۋىندە جەڭىسكە جەتكەندىگى تۋرالى باياندالادى. مۇستافا شوقاي ءتورت جىلعا سوزىلعان سوڭعى كۇرەستىڭ جەڭىسىن ۇلكەن ساياسي ماڭىزى بار وقيعا دەپ اتاپ كورسەتەدى. ءسويتىپ ازيانىڭ تورىندە، ءۇش ۇلى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ – سوۆەتتىك رەسەيدىڭ، انگليانىڭ (ينديانى وتارلاپ وتىرعان كەزى – ءا.ب.) جانە ءبىر جاعىنان جاپونيانىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ورناعان جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە الەمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزعان بولاتىن. الايدا ونىڭ ءومىرى ۇزاققا بارمايدى. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ارمياسى ازاتتىقتى جويادى. «شىعىس تۇركىستان قايعىسى جانە ونىڭ بىزدەرگە ساباقتارى» اتتى ماقالاسىندا اۆتور جەڭىلىستىڭ نەگىزى تايپالاردىڭ جانە وزدەرىنشە كوسەم بولعىسى كەلەتىن جەكە تۇلعالاردىڭ باسەكەلەستىگى، ونىڭ شىعىس تۇركىستان حالقىن جانىشقان ەڭ قارعىستى تىرلىك ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى. ونىڭ ويىنشا، قۇرعاق ەنتۋزيازم، سىرتقى قولداۋ دا، ەگەر ىشكى بىرلىك بولماسا، ەگەر حالىق ءوزىنىڭ ىشكى تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتە الماسا، ەل كوسەمدەرى ءوزىنىڭ مانساپقورلىعىنان جوعارى كوتەرىلمەسە، وندا ەشقانداي دا كۇرەس ناتيجە بەرە المايدى، ىشكى بىرلىكتى ساقتاۋ مەن ونى نىعايتۋ ەڭ جوعارى زاڭ بولۋعا ءتيىستى.

شىعىس تۇركىستان تاقىرىبىنا مۇستافا شوقاي كەيىنگى جىلدارى دا قايتا-قايتا ورالىپ وتىرعان. سونداي ماقالانىڭ بىرىندە اۆتور شىعىس تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ قىتاي بيلىگىنە قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى باستالعان كۇننەن باستاپ بولشەۆيكتەردىڭ مازاسى كەتكەنىن جازادى. سەبەبى شىعىس تۇركىستاندا تاۋەلسىز تۇرىك مەملەكەتىنىڭ شاڭىراق كوتەرۋى كەڭەستىك يمپەرياليزمنىڭ ازياداعى مۇددەلەرىنە تىكەلەي قايشى. سوندىقتان ول سوناۋ باستان شىعىس تۇركىستانداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قارسى باعىت ۇستاپ، ونى جانىشتاۋ ءۇشىن قىتايدىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتىنە سان ءتۇرلى كومەگىن كورسەتكەن. مۇنداي ارەكەتتىڭ ارعى جاعىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى جەرلەۋ جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇل بولشەۆيكتەردىڭ ءوز مۇددەلەرىنە قايشى كەلەتىن ۇلتتىق بوي كوتەرۋلەرگە تۇراقتى كورسەتىپ كەلە جاتقان ساياساتى بولاتىن. ونى كەڭەس تاريحى تالاي دالەلدەدى.

1935 جىلى جازىلعان VIII تومعا كىرگەن شىعارمالاردىڭ ەڭ كولەمدىسى – «سوۆەتتەر قول استىنداعى تۇركىستان» (پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنا مىنەزدەمە) دەگەن ەڭبەك. مۇنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى 1928 جىلى «Les Soviets en Asie Centrale» دەگەن اتپەن فرانتسۋز تىلىندە جارىق كورگەن. اۆتوردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جەتى جىل وتكەننەن كەيىن كىتاپ ورىس تىلىندە قايتا جارىققا شىققان. بۇرىن كوتەرگەن كەيبىر ماسەلەلەردى قايتا جاڭعىرتا وتىرىپ، جاڭا پىكىر، جاڭا ويلارمەن، فاكتىلارمەن تولىقتىرىلعان، جەتىلدىرىلگەن. ەڭبەكتىڭ «پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنا مىنەزدەمە» دەگەن جاڭا قوسىمشا اتى دا اۆتور ويىنا قىزمەت ەتىپ وتىر.

مۇستافا شوقايدىڭ پىكىرىنشە، بولشە­ۆيكتەر «لەنيندىك ۇلت ساياساتى­نىڭ» جۇيەسىندە تۇركىستاننىڭ ەكىجاقتى ءرولىن ەرەكشە اتاۋدى جانە ونى ايتۋدى جاقسى كورگەن. بىرىنشىدەن، تۇركىستان سوۆەت وكىمەتىنىڭ ساياساتىندا ۇلتتىق ماسەلە تۋراسىنداعى «تاجىريبە الاڭى» قىزمەتىن اتقارسا، ەكىنشىدەن، تۇركىستان پرولە­تاريات ديكتاتۋراسى ءۇشىن ماڭىز­دىراق ماسەلەنى – «وتارلاۋشى-ازاتتىق رەۆو­ليۋتسياسىن» جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى ۇلگىسى بولىپ تانىلۋى كەرەك. اۆتور بولشەۆيكتەردىڭ بيلىك باسىنا كەلگەنشە ۇنەمى قايتالاپ، ناسيحاتتاپ كەلگەنى «ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋشىلىگى» دەگەن لەنيندىك قاعيداسى ولار وكىمەت تۇتقاسىن ءتورت جىل ۇستاعاننان كەيىن، «اقتارمەن مايدان الاڭىن» جويعاننان سوڭ «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋى» دەگەندى «بوس داقپىرت» دەپ ونى ء«وز الدىنا مەملەكەت بولىپ بولىنۋگە» قارسى قويدى دەپ اتاپ كورسەتەدى.

مۇستافا شوقاي ەڭبەكتە سوۆەتتىك باسشىلىقتى تۇركىستان شارۋالارى قالاي سەزىندى دەي وتىرىپ، 1919 جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا تاشكەنتتە وتكەن تۇركىستان كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ ولكەلىك 3-سەزىنىڭ وتىرىسىندا سويلەگەن «مۇسىلمان-كەدەيدىڭ» اعىنان جارىلعان مىنا ءسوزىن تىلگە تيەك ەتەدى: «بىزدەر، مۇسىلمان سورلىلار، نيكولايدىڭ كەزىندە دە مال سوڭىندا زار ەڭىرەدىك، قازىرگى پرولەتارلىق ۇكىمەتتە دە تاپ سول قالپىمىز. ءتىپتى ودان دا جامانبىز…». ەكىنشى ءبىر مىسالعا سول كەزدەگى تۇركىستان كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ توراعاسى سوروكيننىڭ: «… مۇسىلمانداردان ءبارىن تارتىپ الدى، تارتىپ الىپ قانا قويماي، ولاردى ءولتىرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ سولداتتار ولاردى قورعاۋدىڭ ورنىنا توناۋشىلىقپەن اينالىسىپ، ولتىرۋمەن شۇعىلدانادى… قىستاقتارداعى تۇرعىندار تەپكىگە ءتۇسىپ، قاشىپ جاتىر» دەگەن ءسوزىن الادى. مۇنى دا اۆتور تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جوعارىدا اتالعان كىتابىنان العان.

تاعى ءبىر مىسال. بولشەۆيكتەر 1919 جىلداردان تۇركىستان ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىن مىندەتتى تۇردە «ۇلتتاندىرۋ» («ناتسيوناليزاتسيا»), ياعني باسقارۋ ورگاندارىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوز بيلىگىن وزىنە بەرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن بولاتىن. الايدا بۇل دا كەيىن بوس سوزگە اينالادى. مۇستافا شوقاي تاشكەنتتىك «پراۆدا ۆوستوكا» (12 قازان، 1927 ج.) مەن «قىزىل وزبەكستان» (14 قازان، 1927 ج.) اتتى گازەتتەردەن العان مالىمەتتەردى كەلتىرە وتىرىپ، «اپپاراتتى جەتىلدىرۋ جانە ىقشامداۋ دەگەن سىلتاۋدى بەتكە ۇستاپ، جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىن جۇمىستان شىعارۋ جانە قىسقارتۋ جاعدايلارى بايقالادى» دەپ جازدى.

مۇستافا شوقاي كەڭەس ەلىندەگى ماڭىز­دى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى، اسىرەسە، مەملەكەتتى باسقارۋ باعىتىنداعى وزگەرىستەردى ءبىر ءسات نازاردان تىس ۇستاعان ەمەس. ويتكەنى تۇركىستانداعى جاعداي وسى كەڭەستىك تۇتاس جۇيەنىڭ قۇرامداس بولىگى بولاتىن. وسى باعىتتا 1935-1937 جىلدارى جازىلعان، Iح تومعا كىرگەن بىرنەشە ماقالالارداعى 1936 جىلى قابىلدانعان كەڭەستىك ساياسي جۇيەنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن ايقىندايتىن كونس­تيتۋتسيا تۋرالى وي-تۇجىرىمدار بۇگىن دە ءماندى. «كەڭەستىڭ نەگىزگى زاڭى»، «كەڭەس وداعىنىڭ نەگىزگى زاڭى توڭىرەگىندە» اتتى ەڭبەكتەردە cاياساتكەر سوزىمەن ايتقاندا، «ستاليندىك» كونستيتۋتسيا كەڭەس وداعىنداعى حالىقتارى الدىندا قانداي جەڭىلدىكتەر اشتى دەگەن ءبىر عانا سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. ورىستاردىڭ وتارشىلدىق تاريحى بۇكىل بولشەۆيكتەردىڭ ماقتانى­شى­نا اينالىپ وتىرعانىن ايتا كەلە، اۆتور ستاليندىك نەگىزگى زاڭنىڭ ىشكى ماز­مۇنى وسىعان يلاندىرىپ، باس يگىزۋ ءۇشىن جاسالعاندىعىن اتاپ كورسەتەدى. بۇل جالعان جاعدايدىڭ يمپەريانىڭ تەپكىسىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان بارلىق بودان حالىقتاردىڭ، ەل ىشىندە جانە شەتتە جۇرگەندەردىڭ ءوزارا قول ۇستاسىپ، بىرىڭعاي مايدانعا بىرىگىپ كۇرەس جۇرگىزۋگە مىندەتتەي تۇسەتىنى اشىق جازىلعان.

وسى تومداعى ەرەكشە ءبىر نازار اۋداراتىن ماتەريال – م. شوقايدىڭ 1936 جىلى بەرلين راديوسىنان تۇركiستان جاستارىنىڭ الدىندا قازاقشا سويلەگەن ءسوزى. ۇلتتىق نامىس پەن بۇكىل «قانى بiر، تiلi بiر، دiنi بiر» تۇركىستان ولكەسى حالىقتارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تولى بۇل جالىندى سوزدە: «بiزدiڭ ماقساتىمىز – جالعىز تۇركiستاننىڭ عانا ەمەس، ءبۇتiن تۇركi ولكەلەرىنىڭ، ءبۇتىن تۇرىك حالقىنىڭ دوس بولىپ، ءوزارا بiرلiك – پiرادارلىقپەن جاساپ، سىرتقى دۇشماندارعا قارسى ءوزiنiڭ تولىقتىعىن، وكىمەتىنىڭ تولىقتىعىن ءبiلدiرۋى. ويىمىزعا جەتەمىز، تالابىمىزدى ورنىنا كەلتiرەمiز دەگەن يمانىمىز زور، كۇشتi» دەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ قۇرىلىسى جاعىنان دەربەس ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرۋ» دەپ اشىق ايتىلعان. جانە «كiمنەن تاياق جەگەندەي بiزدiڭ تۇرiكتiڭ بالاسى. الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا اۋزىنىڭ الاسى»، – دەپ ۇلتتىق بىرلىكتە بولۋدى ەسكەرتەدى.

قانداي مەملەكەت بولماسىن ونىڭ دەموكراتيالىق ۇستانىمىن، ساياسي قۇرىلىسىن، ۇلتتىق سيپاتىن ەڭ ءبىرىنشى تانىتاتىن پارلامەنتى بولىپ كەلدى، بولا بەرەدى. سوندىقتان كەڭەستىك شىندىقتىڭ بولمىسىن جان-جاقتى ءارى تەرەڭ اشۋدى ماقسات ەتكەن مۇستافا شوقايدىڭ بۇل كۇردەلى دە قىزعىلىقتى تاقىرىپقا سوقپاي كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىنشى تومعا ەنگەن 1937 جىلدىڭ اياعى مەن 1939 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسى ارالىعىندا جازىلعان بىرنەشە ەڭبەك وسى ءبىر اسا ماڭىزدى ماسەلەگە ارنالعان. «تۇركىستان دەپۋتاتتارى كەڭەس پارلامەنتىندە»، «كەڭەس سايلاۋلارى»، «كەڭەس پارلامەنتىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسى»، «كەڭەس وداعىنداعى سايلاۋ الدىنداعى ناۋقان»، «پارلامەنت ويىنى»، «كەڭەس پارلامەنتىنىڭ كومەدياسى» اتتى ەڭبەكتەردە كەڭەستىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىنىڭ جۇمىسى، ونىڭ بەت-پەردەسى بارىنشا اشىلۋىمەن بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دە تاعىلىمدى ماسەلەلەر جوق ەمەس.

«سوۆەتتىك «پارلامەنتتەگى» تۇركىستان دەپۋ­تاتتارى» اتتى ماقالا سسسر جوعارى سوۆەتىنىڭ سايلاۋى اياقتالار قار­­ساڭىندا جازىلعان. سوۆەتتىك ءستيلدى جاقسى تانىعان مۇستافا شوقاي سايلاۋ قورىتىندىلارى كۇن ىلگەرى بەلگىلى، بارلىق جەردە ستالينشىلدەر ءجۇز پايىز وتەدى. مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما مەن پارتيانىڭ ەكى جاقتى قاتاڭ باقىلاۋىندا وتكەن سايلاۋدىڭ قورىتىندىلارى ورىس پرولەتارياتىنىڭ ديكتاتۋراسىنا قاجەت ناتيجەدە بولادى دەپ جازدى. مۇنى «سوۆەت پارلامەنتىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسى» اتتى ەڭبەكتەگى اۆتور ويلارى راستاي تۇسەدى. Cونان سوڭ «سوۆەتتىك سايلاۋ» اتتى ماقالادا وداقتىق پارلامەنتكە ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنە از ورىن بەرىلىپ، ولاردىڭ قۇرامىنا ورتالىقتان ورىستار قوسىلاتىندىعىن ايتا وتىرىپ، وعان ناقتى مىسالدار، تسيفرلار كەلتىرەدى. مىسالى، تۇركىستاننان سسسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ «ۇلتتار سوۆەتىنە» سايلانعان 141 دەپۋتاتتىڭ 35-ءى، ياعني 25 پايى­زى، ال «سوۆەت وداعى» پالاتاسىنا سايلانعان 53 دەپۋتاتتىڭ 26-ى، ياعني 50 پايىزدايى تۇركىستاندىقتار ەمەس. ال «سسسر-دەگى سايلاۋ الدى ناۋقان (كومپانيا)» اتتى ماقالادا اۆتور وداققا قارايتىن ون ءبىر ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ورتالىققا وزدەرىنىڭ ادالدىعىن تانىتۋ ءۇشىن بارلىق سايلاۋ وكرۋگتارىندا جوعارعى سوۆەتتەرىنە كانديدات ەتىپ ەشقايسىسى جەرگىلىكتى جەرگە كەلىپ، وتىرىستارعا قاتىسا المايتىن بولسا دا ءستاليندى، كالينيندى، ۆوروشيلوۆتى، ەجوۆتى، مولوتوۆتى، كاگانوۆيچتى ت.ب. ۇسىنىپ جاتقانىن ايتادى. ولاي ەتىلمەسە، ول كەڭەستىك سايلاۋ ەرەجەسى بويىنشا ەڭ اۋىر قىلمىس بولىپ سانالادى. سونداي-اق ءار سايلاۋ الدى ناۋقان پارتيا قاتارىن جانە ۇكىمەتتىك مەكەمەلەرگە جارامسىز ەلەمەنتتەردەن «تازالاۋدىڭ» جولى رەتىندە وتەدى، بارلىق جوعارى سوۆەت توراعالارى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلارى بولاتىنى، كەڭەستىك جۇيەنىڭ ونداعى نەگىزگى يدەياسى پارلامەنتتىڭ پارتيامەن بىرلىگىن ەمەس، پارلامەنتتىڭ پارتيانىڭ ورتالىق ورگانىنىڭ الدىندا قىزمەتشىلىك ءرولىن كورسەتۋ دەپ جازدى مۇستافا شوقاي ءوزىنىڭ «پارلامەنتتەگى ويىن» جانە «سوۆەت «پارلامەنتىنىڭ» كومەدياسى» دەگەن ەڭبەكتەرىندە.

ون ءبىرىنشى تومدا جارىق كورگەن 1939 جىلدىڭ جازى مەن 1941 جىلدىڭ ماۋسىمىنان قاراشاعا دەيىنگى ۋاقىتتا جازىلعان ەڭبەكتەرىندە مۇستافا شوقاي سوناۋ جاس كۇنىندە بەرىك ۇستانىم ەتكەن، كەيىن جەتىلدىرە تۇسكەن ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ مەن رەسەيدىڭ توتاليتارلىق ۇلتتىق ەزگىسىنە قارسى ازاتتىق قوزعالىسقا بىرىگۋدەن باسقا جولدىڭ جوق ەكەنىن تاعى دا دالەلدەيدى. توم تۇركى حالقىنىڭ بىرلىگى، تۇتاستىعى مەن ىنتىماعىنا ارنالعان العاشقى «تۇركىلەر بىرلىگى» اتتى ماقالامەن اشىلعان. مۇنى مۇستافا شوقايدىڭ وسى تاقىرىپتاعى سوڭعى ەڭبەگى دەۋگە دە بولادى. اۆتور تۇركىلەر بىرلىگى يدەياسى ءازىر ناقتى ناتيجە بەرمەسە، ول تۇركى توپتارىنىڭ وسىعان تىلەگىنىڭ جەتكىلىكتى بولماعانىنان ەمەس، جاعدايدىڭ تىلەك پەن مۇمكىندىكتەن كۇشتى بولىپ وتىرعانىندا دەيدى. ويتكەنى تۇركى بىرلىگى – ەڭ الدىمەن تازا ساياسي ماسەلە، ونىڭ شەشىمىنىڭ تولىقتاي ناقتى احۋالعا بايلانىستى ەكەندىگىن، بولشەۆيكتىك يمپەرياليزمگە قارسى بارلىق ۇلتتاردىڭ ورىس ەمەس مايدانىن تۇتاس نىعايتۋدى، كۇشەيتۋدى قاجەت ەتەتىنىن اتاپ كورسەتەدى. بۇل «گەوساياسات» ەمەس، تازا ستراتەگيالىق ساياسات دەگەن وي تاستايدى. كۇرەس جاعدايىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيتىن ەشقانداي بىرلىك ول قالاي اتالسا دا، ەشقانداي پايدا بەرمەيدى دەپ قاتاڭ ەسكەرتەدى.

اڭگىمە وزەگى بولىپ وتىرعان تومدا مۇستافا شوقاي «تۇركىستان تاريحى» دەگەن اتپەن ەكى ماتەريال جاريالاعان. بۇدان كەيىنگى «تۇركىستان» اتتى مازمۇنى جاعىنان وسىلارعا جاقىن ەكى ەڭبەككە قاراعاندا مۇستافا شوقاي ءوز وتانىنىڭ تاريحى جونىندە كىتاپ جازباق بولعان سياقتى. وعان تاعى ءبىر دالەل ماريا شوقاي انامىزدىڭ ەستەلىگىندەگى مۇستافا شوقايدىڭ: «اللا ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىن كورۋدى ءناسىپ ەتسە، مەن تەك ساياسي ۇگىت ىسىمەن عانا اينالىسار ەدىم. جاستار ۇكىمەت قۇرسا، مەن ەلىمنىڭ تاريحى جانە باسقا ولكە حالىقتارى تۋرالى كىتاپتار جازۋمەن شۇعىلدانار ەدىم،» – دەپ قيالداعانى. الايدا ەكىنشى دۇنيە­جۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى جالىندى پۋبليتسيست، زاڭگەر-عالىم، تەرەڭ تاريحشى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ بىرنەشە جەتەكشى تىلدەرىن بىلگەن، تۇركى الەمىنىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ تاع­دىرىن كۇرت وزگەرتەدى. تاعدىر وزگە ارنامەن كەتەدى.

مۇستافا شوقاي شىعارمالارىنىڭ ىشىندە جالپى تۇركىستان وڭىرىنە قاتىستى ماتەريالداردى بىلاي قويعاندا تەك «تۇركىستان» اتاۋىمەن جازىلعان 200-دەي ماقالا بار. «تۇركىستان ماسەلەسىنىڭ قويىلۋى» اتتى ماقالانى سولاردىڭ سوڭعىسى دەۋگە بولادى. اۆتور سوۆەتتىك رەسەيدەگى ۇلتتىق ماسەلەنىڭ ىشىندە تۇركىستان اسا ماڭىزدى دەي وتىرىپ، بۇرىنعى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى رەسەيدىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتى ورىس شارۋالارىن جەرگىلىكتى حالىقتان تارتىپ العان جەرلەرگە ورنالاستىرۋ، تەك ورىس-تۇزەم مەكتەپتەرىن اشۋ جانە تۇركىستاندىقتاردى ساياسي قۇقىعىنان ايىرۋ بولدى دەپ تاعى دا بۇرىنعى ويلارىنا ويىسادى. مۇنداي ساياساتتىڭ وتار تۇركىستان مەن مەتروپوليالىق رەسەيدىڭ جاقىنداۋىنا ىقپال ەتە المايتىنى، سول سەبەپتەن تۇركىستان، سونداي-اق باسقا سوۆەتتىك ورىس ەمەس ايماقتارعا ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستى سوڭعى رەت كۇشتىرەك جاعدايدا جۇرگىزۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. ءسويتىپ جالعىز ورتاق جاۋعا بارلىق كۇشتى ءبىر تۇتاس كۇرەسكە جيناقتاۋ، بىرىككەن كۇرەس مايدانى مەن ءاربىر ۇلتتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ىجداعاتپەن ەسكەرىپ، ءتيىستى قارىم-قاتىناس جاساۋ قاجەتتىگى، ويتكەنى ولار رەسەيدەن جاپپاي بوستاندىق الۋدى تالاپ ەتىپ، جالپى تۇرىك حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى باعدارلاماسىنا تەك تاكتيكالىق سيپاتتا كىرگەنى ءجون دەپ جازدى.

سوڭعى، ون ەكىنشى تومدى م.شوقاي­دىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى قۇراي­دى. ساياسي كۇرەستىڭ وت-جالىنىندا شىنىق­قان، ءومىر جولىندا سان ءتۇرلى مىنەز-قۇ­لىقتى قايراتكەرلەرمەن جولى­عىپ، كەيدە ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىمەن ايتىسقا دا تۇسكەن جالىندى ءپۋبلي­تسيستىڭ ەميگراتسياداعى ءازىربايجان، گرۋزيا، كاۆكاز، ۋكراينا، ەدىل-ورال، تۇركىستان، رەسەي ءوڭىرى حالىقتارىنىڭ جەتەكشىلەرىمەن، قىتاي، اۋعانستان، يران، جاپونيا، ساۋد ارابياسى، ۇلىبريتانيا، اقش، يتاليا، گوللانديا، سكانديناۆيا، فرانتسيا، گەرمانيا، پولشا، تۇركيانىڭ، مىسىر جانە ت.ب. ەلدەردىڭ ساياسي، قوعام قايراتكەرلەرىمەن، شىعىس­تا­نۋشى عالىمدارمەن، وزبەكستان، قازاقستانداعى تۋىستارى مەن جولداس­تارىمەن جازىسقان حاتتارى ىرىك­تەلىپ بەرىلگەن. وسىعان دەيىن 2006 جىلى الماتىداعى «Caگa» باسپاسىنان «مۇستافا شوقاي. ەپيستوليارلىق مۇراسى» اتتى ەكى تومدىق جيناق ك.ەسماعامبەتوۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىلىگىمەن شىققان بولاتىن. ۇلى كۇرەسكەردىڭ ءومىرى مەن سان سالالى قىزمەتىنە، شىعارماشىلىق مۇراسىنا، دۇنيەتانىمىنا، ساياسي جانە الەۋمەتتىك ۇستانىمىنا قاتىستى ايرىقشا ءمانى بار مۇنداي قۇجاتتاردان دا م.شوقايدىڭ كوزدەگەن نىساناعا ءدال جەتكىزەر شەبەرلىگى، شەشەندىگى، عىلىمي نەگىزدەلگەن ويلارى، ازاماتتىق ايبىنى، كىسىلىك كەلبەتى، رەسمي جانە شىعارماشىلىق جاعدايلاردا ايتىلا بەرمەيتىن جان سىرى ايقىن تانىلادى. مۇنداي ءلاززاتتى تەك وقىپ قانا الا الاسىڭ، سوندا عانا اۆتور يدەيالارىن تەرەڭ ۇعىناسىڭ، ۇلتىم دەپ سوققان ۇلكەن جۇرەكتىڭ ءلۇپىلىن جانىڭمەن سەزەسىڭ.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، مۇستافا شوقايدىڭ تولىق جيناعىنداعى شىعار­ما­لارىن قىسقاشا شولۋدىڭ ءوزى ونىڭ بۇكىل تۇركى حالقىنىڭ ازاتتىعى جانە بوستاندىعى، ولاردىڭ ماڭگى بىرلىگى ءۇشىن كۇرەسكەن، سول ءۇشىن عۇمىرىن دا قۇربان ەتكەن جالىندى پۋبليتسيست، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ساياسي ساراپشى، وتاندىق كەڭەستانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، عۇلاما عالىم بولعانىن تولىق پاش ەتە الادى. مۇنىمەن جاقسى تانىسقان وقىرمان تەڭدەسسىز مول رۋحاني قازىنا يەسىنە سۇيسىنە دە، قىزىعا دا قارايدى.

ابدىجالەل باكىر، ساياسي عىلىمدار دوكتورى،

 قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

turkystan.kz