Ghasyrlar boyy birese patshalyq Reseydin, birese Kenestik Reseyding bodandyghynda ruhy janshylyp, últtyq bet-әlpetinen týp-týgel airyludyng az-aq aldyna jetkende Alla ongharyp azattyq aldyq. Búl úly dýbirge qos auyz jyr jazu qolynan keletin aqynjandy qazaq qyzu atsalystyq. Erkindikti, Erlikti jarysa jazdyq, jarysa jyrladyq. Alayda...

IYә, alayda ómir shyndyghy siyaqty ónerding de, jyr-ónerining de óz shyndyghy bar. Eger sen jyrlap otyrghan jaghdayatta sol ómir shyndyghy men ónerding shyrayly shyndyghy qosa órilmey, bir-birimen qiyspay-juyspay túrsa she? IYә, aitar oiymyzdy birden laq etkizbey,  «alystan sermep» kele jatqandaghy aitpaghymyz da mine, osy mәsele bolatyn. Ángime  býgingi poeziyamyz lepirme jel sózdin, jalang madaqtyn, ashylau aitsaq  jylpos ólenshilerding kýnkóris jemtigine ainalghany turaly. Ádette eng darynsyz, eng talantsyz adamdar Pushkinshe aitqanda «polu, polular», yaghni, jartykesh aqyndar kózge týsudin, júrtqa tanymal boludyng aluan-aluan aila-sharghysyn biletin, әri osy jolda sharshap-shaldyqpaytyn ólermen keledi. Ondaylar әsirese, býginde top qúryp alyp teledidarda, ne bir jiyndarda kezektesip qoldaryn sermelep óleng oqudy әdetke ainaldyryp aldy. IYә, býgingi poeziyanyng býkil qadir-qasiyetinen aiyrylyp, tek әldebireulerding tanymal boluy men kýnkóris qúralyna ainaluyna sebep kóp-aq. Oghan bir qalanyng tughan kýnine, belgili bir memleket jәne qogham qayratkerining mereytoyyna arnap bәige jariyalau, baspasóz betinde әdeby synnyng joqtyghy, aqyndardyng birin-biri kezektesip maqtauy, memlekettik syilyq  alu ýshin kýres siyaqty tolyp jatqan faktorlar sebep boluda. Áriyne, elinning tәuelsiz el ekenin onyng astanasy Astana degen qala ekenin, ózge de jaqsylyq-jetistikterdi aitpa demeymiz. Biraq әr nәrsening shet-shegi, mynau artyq, mynau kem deytin ólshemi bolady. Senseniz de, senbeseniz de erkiniz, biraq, osydan birer jyl búryn Astana qalasyna arnap bir jylda 500-den astam óleng jazylypty degendi de estidik. Al Astananyng mereytoyyna belgilengen syilyqqa týsken ólender she? Meyli, jazsyn, jazghyshtar jaza bersin! Biraq, sózimizding basynda aitqanday sol ólender ne jylu joq, ne dәmi-tatymy joq, shyn jýrek tebirenisinen shyqpaghan jalghan úrandatu, ótirik ólendetu, jasandy mәz-mәiram bolu ekeni ap-anyq kórinip túrsa ony aitpau, kóre túra kórmeu kýnә ghoy! Endeshe  sol Astana meyramyna  bir aqyn aghamyz jazghan ólennen mysal keltireyik:

         Únat meyli,

         Únatpa!

         Teris deme

         Qiyaldyng bir kezi me óristegen?!

         Kentting kóbi tamyrlas әzәzilmen

         Al Astana úqsaydy perishtege!

         Ádemilep aitqandy jón kóremin,

         Qúiqyljytyp kónilge jel beremin

         Kelinderding kelbeti kýn ispetti

         Ýr qyzyna úqsaydy jengelerin.

Osy qos shumaqtan Astana qalasyna degen shynayy sýiispenshilikti kórdim dey alasyz ba? Bir Astanany maqtap bәige alu ýshin «Kentterding (qalalardyn) bәri әzәzilmen tamyrlas, tek Astana ghana beykýnә perishte deu naghyz kýnәharlyq emes pe? Sonda Astanadan basqa qalada túratyndar da shetinen әzәzildermen (shaytan, jyn-jypyr) ilik-shatys kýnәharlar da, al Astanada tek etegine namaz oqyghan, denesinen júpar iyis shashyp túratyn aq perishteler ghana túratyn bolghany ghoy? Búl netken soraqylyq? Jalpy qalany perishtege teneuimiz qalay? Búl da janalyq pa? Jogharydaghy ólenning taghy bir-eki shumaghyna kóz salynyz:

          Adamdyghyn sezgen be әrbir adam?!

         Alghyr adam qashanda alghyr adam!

         Týsken ense ense bop jarytpaydy

         Bastar bas bop jarytpas salbyraghan!

         Jón aqyldy bastardyng agharghany!

         Asyqpasyn ajaldyng shabarmany!

         Basty armany aurudyng – tiri qalu

         Bay týsu –baylardyng basty armany

Osy eki shumaqtaghy Astana qalasyna emeshesi qúryp emirenudi, sýiispenshilikti, tebirenisti kórip túrsyz ba? Astana turaly ólenge «salbyraghan bastardyn», «agharghan bastardyn», «ajaldyng shabarmanynyn», «tiri qaludy armandap jatqan aurudyn» qanday qatysy bar? Men ne jazsam da jaray beredi ghoy dep búlaysha esengirep, búlaysha laghugha bola ma? Odan әrmen::

         Sýiding eken súludy

         Sýy kerimin

         Astanagha úqsaydy Áygerimin.

Aytynyzshy, esi dúrys  adam ózining sýigen qyzyn Astana qalasyna teneydi me?! Búdan әri búl ólennen múnday mysaldardy keltire bersek әjuagha ainaldyrghanday bolarmyz. Memlekettik syilyq iyegeri ataghy bar aghamyzdyng әruaghyn búdan әri tebirentpey-aq qoyalyq. Tek osy ólenning eng songhy shumaghyna oy kózimen qarap kórinizshi:

         Tyrna ghana kógimde tyraulaghan

         Tarihymdy jyrlaghan jyrau ghana

         Shahar salghan shah-patsha barshylyq ta

     Qala salghan Preziydent bireu ghana, – dep ayaqtalady búl úzaq ólen. Búl jerde tyraulaghan tyrnanyng ne qajeti boldy aqyngha? Shahar degen de parsysha qala degen sóz edi ghoy. Endeshe shahar bir bólek, qala bir bólek bolghany ma?! Qysqasy, aqynnyng osy 25 shumaqtan astam ólende әrnәrsening basyn shalyp kelgendegi bar aitpaghy Preziydentimizding qala salghany eken.

Endi Astanagha arnalghan ekinshi bir ólenge, aqyn әpkemizding «Ansarym asqaq Astana» degen ólenine nazar audaralyq: Búl ólennin

Ay, Astana, atyng qanday naq ta әsem,

Anyzaqtan ainalypsyng baqqa sen, – dep bastalatyn alghashqy qos jolyn oqyghannan-aq qatqan nannyng qabyghyna qaqalghan adamday toqtay qalghanbyz. Sebebi әueli «Ay, Astana» degenge týsine almaghandyqtan edi. Múndaghy «Ay degenimiz aspandaghy ghalamshar Ay emes, jәy qaratpa sózge úqsaydy әriyne. Onyng «әi», «ey», «ua» degen siyaqty balamalary bar jәne olar sol sәttegi jaghdayatqa (situasiyagha) oraylastyryp aitylady. Al «ay» sózi kóp rette, әsirese kóne qissa-jyrlarda bireuge jekirip, aqyryp sóilerding aldynda qoldanylatyn edi. Mysaly, «Ay, atana nәlet iyt-jonghar!». Avtor búl jerde «Beu, Astana atyng qanday naq ta әsem» dese әldeqayda әsemirek bolar edi. Búl - bir. Ekinshiden, «Anyzaqtan ainalypsyng baqqa sen» degen mýlde aqylgha simaytyn sóz. Shól, shóleyt, taqyr dala baqqa ainaluy bek mýmkin. Al, anyzaq degenimiz ystyq lep, ystyq jel. Ol qonyrsalqyn jelge, salqyn samalgha, tipti, qarasuyq jelge ainaluy әbden yqtimal, biraq eshqashan baqqa ainalmaydy. Búl jerde aqyn әpkemiz osynyng aldyndaghy «naq ta әsem» degenge úiqas tappay qatty qinalghan tústa tabighattyng sonau lauhul mahfuzdan bergi zanyn belinen bir-aq attap, anyzaq jeldi baqqa ainaldyra salghan. Kiyeli nәrsening eshqaysysyn ermekke, oiynshyqqa ainaldyrugha bolmaydy degen qaghida qay halyqta da bar. Al jyr, óleng óte kiyeli nәrse. Astanagha arnalghan búl óleng de shynayy aqyndyq jýrekten, osy shahargha degen úly mahabbattan tughan deu óte qiyn. Áytpese,

         Astananyng kese kelip kindigin

         Esepke alyp su jyry men Kýn núryn

         Kurokava qúryp berdi tap-taza

         Kenistik pen súlulyqtyng birligin

         Sýise solay japon jigit bizdi, eldi

         Bizding oghan qúrmetimiz izgi eng bir

         Niyderlandy Korolidigi syilaghan

Rayhan gýlder, Kurokava, sizge endi, – degen joldarda naghyz aqyndyq nәzik sezim, aqyndyq jýrek lýpili, әldebir qalagha degen yntyzarlyq, ýzdikken ýrzadalyq, saf  sýiispenshilik bar dey alasyz ba? Joq, joq! Búl eki jol da jalghan, jasandy tebirenu. Eki jol da ana qúrsaghynda emes, bankige bala salyp ósiru siyaqty ózin-ózi qinau ghana. Áldebir japon jigiti kelip Astananyn  josparyn jasaugha ýles qosty, endi bizge Niyderlandy korolidigi bergen rayhan gýl soghan layyq dep óleng jazu, qaytalap aitayyq,  poeziyanyng qadir-qasiyetin qorlaudan ózge týk te emes. Búl óleng eng әri ketkende Astana qalasynyng qalay salynghany,  ol qalada Bәiterek jәne saf aua bar ekeni turaly aita kelip, eng sonynda «Egemen el – eng baqytty el  bil, týsin» dep  ekilenip, ekpindetip sóileytin shalaghay gazet maqalasyn ólenge ainaldyru, yaghny úiqastar  jiyntyghy ghana.

Jaratushy IYemiz jan-dýniyesi kirshiksiz, jýregi taza, ar-úyat, namys, ojdan siyaqty eng bir asyl qasiyetterdi aqyndargha tartu etken degen týsinik bar halyqta. Amal ne,  zaman, qogham, ómir salty ózgeruine baylanysty  beyimdelgish adamdar da dýniyege keledi. Sonau 90-shy jyldar esinizde me?  Baj etkishter bajylday bersin, biraq osy kýni auzynan aq may aghyp, ýiindegi qatyn-balasynyng әrqaysysyna bir-bir qymbat kólik mingizip, ýiden-ýy salyp, aptalap, ailap, shetelderde demalyp buaz ingendey ynyranyp jýretinderding kópshiligi sol bir  alasapyran zamangha tez beyimdelip shygha kelgen qular men pysyqaylar ekeni ras. Sol kezderi bireu araq satyp bayysa, aqyndardyng arasynan aryn satushylar kóptep shygha bastady. Olar endi baylargha, әkim-qaralargha arnap óleng jazyp, aitys aqyndary solardy jer-kókke sighyzbay maqtaugha shyqty. Mine, әdeby ortagha osylaysha synalap kirgen búl auru býginde әdebiyetimizdi indettey jaylap aldy. Ómirding yqylym zamannan kele jatqan bir qiyampúrystyghy bar. Ol mynau: qay zamanda, qay qoghamda da shyn, taza talanttardan góri qolynda biyligi men baylyghy barlardyng tilin tapqysh  jaghympaz, jylpos, әlәulәy ólenshilerding ylghy joly bolyp jýldeden-jýlde, syilyqtan-syilyq alyp, údayy maqtau-marapatqa bólenip tasy órge domalap bara jatady. Óti jarylyp ketse de aitayyq, qazir syilyqtan syilyq, jýldeden-jýlde alyp jatqandar biyligi bar, aqshasy barlardyng kónilin tapqandar, qalaghan uaqytta zakazben  poema jazyp tastaytyn jylpostar men pysyqaylar. Shyn talanttylar múnday bәigi, syilyq jarystaryna qatysyp ta jýrgen joq. Patsha zamanynda da, Kenes zamanynda da qalyptasqan búl ýrdis býginde búrynghydan da órship túrghany shyndyq. Áriyne, kemenger aqynymyz aitqanday adamdy zaman biyleytini, jamandardyng sol zamangha beyimdelip «kýileytini» belgili. Sonda da bolsa dәl býgingi keybir aqyndarymyz siyaqty kýileu әdebiyetimizding әsirese, poeziyamyzdyng soryna ainalyp barady. Eldi, Elbasymyzdy, egemendigimizdi jyrlama demeymiz. Jyrla! Biraq әr nәrsening shegi bolatyny siyaqty óleng de shekten shyqpaudy, әdepten ozbaudy, ar-úyattan attamaudy talap etedi. Ar-úyatty jinap qoyyp bireudi shamadan tys maqtap jer-kókke sighyza almay túrghan adam sol túrghanda ózining jeke basynyng ar-namysyn ayaqqa taptap, sonday bir beyshara, óte bir sorly kýige týsip túrghanyn bayqamaydy eken. Keyde oblystyq, audandyq dengeyde ótkizilip jatqan toy-tomalaq kezinde belgili akter aqsaqalymyzdyn, «bir ayaghy kórde, bir ayaghy jerde» túrghan qalamgerlerimizdin  oblys, sol audan әkimderin auzynyng suy qúryghansha maqtap túryp alatynyn da kórip jýrmiz. Olardyng búnday qylyqtaryn tek әdebiyettegi,  ónerdegi teksizdigi emes, jalpy qanynda bar teksizdik pe dep te qorqady ekensin. Óitkeni, tektilik te, teksizdik te namyssyzdyq, úyatsyzdyq ta qanmen keledi, qan arqyly úrpaqtan-úrpaqqa berilip otyrady. Ádette namyssyz, teksiz adamdar jylpos, ananyng da, mynanyng da kónilin tapqysh, әri jalghan úranshyl, atoyshyl keledi. Jaqynda baspasózden ataq-dәrejening әldenesheuin alghan aqyn әieldin  elimiz, últymyz turaly ólenin oqydym. Óleng bastan-ayaq  jeldi kýni tútanyp ketken  órt, bet qaratpas jalyn siyaqty. Ras, poeziyada bardy narday, tóbeshikti tauday qyp kórsetetin sәtter bolady. Ony giyperbola deydi. Alayda, qay nәrsening de shama-sharqy bar. Álgi óleng órtke tiygen janarmayday órshy kele:

         Sen–qazaqsyn,

         Alghyzbaytyn baryssyn,

     Ar-ojdannyng asqaghysyn, namystyn, - deydi. Bir qarasang min joq siyaqty. Óz últyna degen sýiispenshiligi de mol shyghar. Biraq... Au, biraq basqa dýniyeni aitpaghanda bir ghana Qazaqstannyng ózinde 140-qa juyq últ túrady dep jýrmiz ghoy. Solardyng ishinde qazaq qana barys eken. Endeshe qalghan 139 últ kim bolghany? Ras, barys qaruly, ailaker, jyrtqysh an. Qazaq sol barys-aq bola qoysynshy! Biraq ghylym-bilimi, oqu-óneri, zamanauy tehnologiyasy qazaqtan әldeqayda myqty, sany da qazaqtan әldeqayda kóp elderding ókilderi de bar ghoy. Mynany oqyghan olar ne deydi? Qazaqstanda sany azdau  bolsa da basynan sóz asyrmaytyn nebir asau últtar da bar. Búny oqyghan olar «Myna qazekemder biz «alghyzbaytyn baryspyz» dep jatyr. "Endeshe biz kimbiz?" deytinine dau joq. Sondyqtan Abay aitqan  bes nәrsening biri maqtanshaqtyq, maqtanghanda da ótirik shabyttanyp, ótirik tasyp-tógilip, jalghan úranshyldyqty jalaulatyp óleng jazu aqyndyq emes jәne ol poeziya dep atalatyn pәkizat әlemdi býldirudin, lastaudyng bir joly dep qarauymyz kerek.

Endi Jazushylar Odaghyna mýshe B. degen nәzik jynystylar ókilining «Otan» degen óleninen ýzindi tyndap kóriniz:

         Otan – mening ata-anam, kýsh, quat, bilek

         Otan dese lýpildep soghady jýrek

         Otan – mening aibarym, senemin oghan,

         Otan – mening ot basym, úshyp em týlep

         Otanym dep ot keshken babalargha arnap

         Eskertkish te túrghyzdyq, eske alyp qoldap.

         Kók tuyn kóter Otannyn, shyrqat әnindi

         Otangha ber, bereke altyn dәnindi.

Áriyne, el ruhyn, úrpaq ruhyn kóteretin patriottyq, yaghni, otansýigishtik ólenderding tabighaty nәzik lirizmnen, lyp etip samal soqsa da lýp ete qalatyn jýrekting tym qaghylezdiginen sәl alshaqtau bolatyny ras. Otansýigishtik taqyryby óte kýrdeli de jauapty taqyryp. Biraq ony jogharydaghyday adam aitqysyz qarabayyrlyqqa qúldilatu poeziyamyzgha obal jasaumen birdey. Jәne múnday óleng avtorynyng Jazushylar Odaghyna mýshelikke qalay ótkeni de sol Jazushylar Odaghy turaly óte bir kýdikti oilargha jeteleydi.

Elbasymyzdy bәrimiz de qadirleymiz, qúrmetteymiz! Búl turaly kýndelikti baspasózde de, býtin telearnalarda da jazylyp ta, aitylyp ta keledi. Tipti, ara-túra sol Elbasymyzdyng ózine de  syn-pikir, ótinish, óitsek qaytedi, býitsek qaytedi degen oy tastar sózder de az aitylyp jatqan joq. Pende atauly údayy býkil isti tap basa bermeydi. Onyng da qalt ketetin tústary bolady. Óitkeni, ol da pende. Anau Amerikada, Europa elderinde, myna túrghan Reseyde preziydentke arnap, ólen, dastan jazu-ýrdiske, yaghni, dәstýrge jat! Eger Amerikada bireu Barak Obamany, Reseyde bireu Putindi maqtap ólen, onyng ata-babasynyng erligin aityp dastan jazsa, býkil Amerikagha, býkil Reseyge kýlki boluy mýmkin. Tipti,  mazaqqa ainaldyruy mýmkin. Alayda,  «әr elding salty basqa!». Búl–Aziya elderinde yqylym zamannan ornyqqan ýrdis, dәstýr. Danyshpan Firdousiyding ózi shahtar turaly kitapty-Shahnamany jazdy. Reseyding tabany astynda bolghan sanghasyrlyq búghaudan bosanyp, azattyq alghan, 25 jasqa endi tolatyn "jas jigit" – Qazaqstandy qaytsem kemel jasqa jetkizip, qabyrghasyn qataytyp, búghanasyn bekitem dep jýrgen adamgha ara-túra óleng arnaudyng aiyby joq. Sondyqtan, Elbasynyn  atqaryp jýrgen aluan isteri shynymen janyndy tebirentip, shabytyndy shyrqau kókke kóterip bara jatsa oghan arnap óleng jazudyng da esh sókettigi joq shyghar. Degenmen, búghan sheyin aitqanymyzday, әr nәrsening shegi bar,  maqtaudyng maqtauy bar. Maqtaudyng da   mәdeniyeti bar. Osydan birer jyl búryn Almaty oblysynyng búrynghy әkimining ata-babasynan bastap onyng býginine sheyin proza jazyp, eshqanday janrgha jatpaytyn, sudyraghan sózden túratyn, sonysyn "tarihy roman" ataghan aghamyzdy kórgende: "Apyr-ay,  tabynushylyq degen bәle poeziyadan, aitystan ótip, endi prozagha da jetkeni me?!" - dep qynjylghan edik.

Al Elbasymyzgha arnalghan kórkemdik shyndyqtan, naqtylyqtan, shynayy suretkerlikten, eng bastysy mәdeniyetten maqúrym qaysybir ólender, shynymyzdy aitsaq, ony oqyghan adamgha keri, teris әser ete me dep te qorqatyn boldyq. Osydan bir-eki jyl búryn bir aqynnyn  ólender jinaghy shyqty. Jinaq bastan-ayaq Elbasymyzgha arnalghan. Áriyne, avtordy aqyndyq ónerden mýlde maqúrym dey almaymyz. Úiqastarynda selkeulik bar, biraq asa kóp emes. Ólenderding arasynda Elbasymyzdyng ózimizge belgili de, biz bile bermeytin de eren enbekteri men erekshe minez-qúlqy kórkem beynelengen tústary da jetkilikti. Alayda...

Alayda, «qorqyt degende osylay qorqyt dep pe edim» degendey osy jinaqtaghy óte ersi, shamadan tys aspandatqan, asqaqtatqan, mәdeniyettilik, sypayylyqtan júrday maqtaulardy kórgende...  Adam balasy keyde ózin-ózi biyley almay, ne aityp ne qoyghanyna jauap beru qabiletinen airylyp qalatyn sәtter bolady deydi. Sol ras siyaqty. Al myna jinaqtyng avtory  Elbasymyzdy maqtaugha qazaqtyng sózdik qorynda bar sóz ataulyny týgesip alyp, «qinalghan jeri osy» ma qaydam,  ekilenip-ekilenip kelip endi birde aghajan, eger әlemning kiltin berse, sen býkil әlemdi basqarar eding degenge deyin barady. Tipti, 24 myng payghambardyn, sonshama sahabanyng eshqaysysyn  o zaman da bú zaman  әlemdi biyley alady degenin adam balasy estigen emes. Álemdi bir Alla ghana biyleydi. Endeshe búl netken sauatsyzdyq, netken jauapsyzdyq, netken әdepsizdik. «Núr-aghany jyrlasam» degen óleninde ol Elbasymyzdy

         Han Tәniri sekildi kórinedi

         Dýniyening jayghasqan qaq tórine,-deydi.

Kóne grekterding anyzynda Qúdaylardyng qúdayy Zevs biyiktigi osy ózimizding Kóktóbeden әri aspaytyn Olimpting tóbesine shyghyp otyratyn edi. Avtor Zevs pen Olimpten bir-aq attap Elbasyny býkil «Dýniyening qaq tórine» aparyp jayghastyrady. Au, bizding Elbasymyz qalay degende de Zevs siyaqty anyzgha ainalghan Qúday emes qoy. Al «Ózing ghana halqynnyng tandaghany» degen óleninde

«At qadirin biledi atqa mingen,

Taq qadirin biledi taqqa mingen»,-dep ne aitqysy kelip otyrghany da kýmәndi. Onyng Elbasymyzgha Preziydenttik saylaugha týsuiniz kerek dep aqyl aitqanyn da qúp kóreyik. Biraq

Elding iship jatqanda naryq qanyn

Azamat joq oilaghan halyq qamyn,–dep on million qazaqtyng ishinde halyq qamyn oilaytyn Sizden basqa bir adam joq deuin, onymen de qoymay:

Ózge bireu dәl qazir saylansa eger

Onda elinnen baq tayyp sorlaghany,-deuin qalay týsiner ediniz? Arnau óleng jazamyn dep osynshama adasugha, osynshama lepiruge bola ma? Bir adamnyng ornyna basqa bir adam kelse, býkil elding baghy tayyp, sorlap qalady deu óz sózine jauap bermey, aljasyp sóileu me, әlde qaytsem qolyma qargha tyshady, qaytsem jogharydan bir syi-siyapat alamyn degen jaramsyqtyqtyng shyrqau shyny ma?

Búl kitaptaghy Elbasymyzdy maqtaymyn dep mýlde oraysyzdyqqa ketken,

         «Tughan elding júldyzy qaydan jansyn

         Elbasynyng júldyzy janbasa eger»,-degen siyaqty ne qisyny joq, ne shyn sýisinui joq әsheyin jaydaq  sózderdi búdan әri terip jatpay-aq qoyalyq.

Al ekinshi bir aqyn Elbasymyzgha arnaghan óleninde býkil qazaq halqyn  sen pәleninshi, sen týgeninshi qazaqsyng dep nómirlep jýrgen adam siyaqty. Osy Z.K.degen aqynnyng ólenining «Jer betinde túnghysh jaralghan qazaqqa» degen atyn oqyghannan-aq, tәnimiz titirkeninkirep: «Astaghfyrallah» dep qayran qalghanbyz. Tegin titirkenbeppiz. Ólen:

«Jer betindegi birinshi qazaq

Men saghan basymdy iyem»,-dep bastalady. «Ken  dalamda eskertkish, birinshi qazaq, Áueli saghan ornatar edim!» Ári qaray:

Bal búlaqtar kózining jasy dersin,

Qanshama esik ashyp ghasyr ensin,

Bir senen bastalghan birinshi qazaq

Ýsh jýzding úrpaghynyng basy senen

Ári qaray kete beredi. Avtordyng bar aitpaghy – býkil qazaqtyng ishinde eng birinshi qazaq degen qazaq bar eken. Qysqasy, bizding býgingi qazaq poeziyasy maqtaugha arnalghan teneu, metafora, epiytet, jeke sóz ataulyny týgesip endi býkil qazaqty nómirleuge kóshti deuge әbden bolady. Sonau zamandarda Leninge, kommunistik partiyagha, Stalinge arnalghan ólender bolghan. Biraq dәl osy ólenmen salystyrghanda olardyng bәri solargha jәy rahmet aitu ghana siyaqty kórinedi eken.

Ángimemizding basynda býgingi әdebiyetimizdin, әsirese poeziyamyzdyng qanday kýige týskenine, qysqasha toqtalyp onyng birdi-ekili sebebin de ataghan edik. Mine, poeziyamyzdyng múnday kýige týsuining taghy bir sebebi ataqúmarlyq, syilyqqúmarlyq ekeni ras. Taghy da aty-jónin atamay-aq, osy kýni Memlekettik syilyq iyegeri atanyp jýrgen birneshe azamatymyzdyng osy jolda qanday amal-ayla qoldanugha barghanyna da mysal keltire keteyik. Olardyng ishinde Memsyilyq alugha ataqty jazushymyzdyng abyroy-bedelin salghyzu, sol kisige arnap maqtau, oda jazu siyaqty tolyp jatqan әdis-tәsilder bar. Mәselen, bir jigitimiz  әlgi abyroy-bedeli asqaqtap túrghan biylik jaqta jýrgen aqsaqal jazushygha arnap óleng jazdy. Sol óleninde osy júrt әuliye-әnbiyelerge týneydi, tilek tileydi, óituding ornyna Á.aghamyzdyng basyp ketken izine ghibadat etsin degenge deyin bardy. Kóp úzamay ol osy kitaby ýshin Memlekettik syilyq laureaty atandy. Qazir festivali, bәige, konkurs atauly onyng tóraghalyghynsyz ótpeydi. Teledidargha ýi-ishimen shyghady. Oblys ortalyqtaryn aralap mereytoyyn ótkizedi. Qysqasy avtoriyteti aspandap túr!

Ekinshi bir jigitimiz  memlekettik syilyq alu ýshin ne istedi deysiz ghoy? Ol osy syilyq jónindegi komissiya mýsheleri arasyna ózin rak auruymen auyryp jýrmin. Bar bolghany birneshe ailyq qana ómirim qaldy. Maghan qazir bәribir. Osy joly laureat bolmasam asylyp ólemin dep qorqytty. Aqyry aldy. Qazir ortamyzda shauyp jýr. Ras, qolyna ara-túra tayaq ústap jýredi de, keyde ony úmyt qaldyryp ketedi. Ol búghan sheyin 6-7 mәrte laureattyq jarysqa týsip óte almay qalghan-dy.

Songhy laureattarymyzdyng biri de tórt ret qatysyp óte almaghannan keyin gazetke «ólgennen keyin biz de laureat atanatyn shygharmyz» dep eniregende etegi tolyp jylap maqala jariyalady. Bayghús aqyry aldy. Bir qyzyghy osylardyng eshqaysysy men sóitip ar-úyatty jinap qoyyp laureat atanyp edim-au dep qysylyp-qymtyrylghanyn kórgen emespiz. Búlar onyng ornyna nebir saltanatty jiyn, merekelerde kósilip sóilep kósemsip,  әdebiyet turaly interviu berip, teledidardan qolyn sermelep óleng oqyghanda aldyna jan salmaydy. Solargha qarap túryp, shynymen-aq, "әdebiyet - ardyng isi me?"-degen de oigha ketedi ekensin.

Biz búl әngimeni bireudi kemitu ýshin, bireuding namysyna tii ýshin aityp otyrghan joqpyz. Sózimiz jalan, dәieksiz bolmau ýshin mysaldar da keltirdik. Áriyne, onyng bәrin qúptaushy da, dattaushy da tabylary sózsiz. Qalay deseniz de, qazir ana festivalidyn, myna syilyqtyng laureaty, myna bayqaudyng jenimpazy atanu ýshin janyn salyp, ólermendene órshelenip poeziyany kýnkóris poeziyasyna, әkim-qarany, bayshikeshterdi maqtap tabynushylyq poeziyasyna ainaldyru keninen etek jaydy. Áriyne, múnday poeziyada súlulyq, tiytimdey bolsa da aitar oi, sol oidyng týiini men qorytyndysy, aqynnyng janynyn, jýregining aitar ýkimi qaydan bolsyn?!

         Qazaqtyng jyry–Qarajorghamen jelem deu,

         Bloktan–Syrbay

         Tihonovtan–Temirhan terendeu

         Kenshilik syndy keremet aqyn joq onda

     Ó.Núrghaliyev – Yu.Kuznesovtan kemeldeu degen siyaqty ne aitar oiy joq, ne poeziya turaly pikir deuge kelmeytin tayyz, dәiek-dereksiz qysyr sózdi qotara salu, birin-biri osylay maqtau siyaqty paryqsyzdyq, parasatsyzdyqqa ne deysiz?. Qúdayshylyghyn aitynyzshy, osyny óleng deuge auzynyz bara ma?

Osynyng bәrining taghy bir sebebi - qazir әdeby synnyn, ashyq ta batyl synnyng joqtyghynan, aghayynshyldyq, topshyldyq, kóniljyqpastyqtan bolyp otyrghany jәne ras. Bir filosof «Maqtap, maqtap bir adam týgil býtin bir memleketti joyyp jiberuge bolady» degen eken. Qazir bizding әdebiyetimizdin, әsirese, poeziyamyzdyng aghzasyn maqtau-madaqtau dep atalatyn osy bir óte qaterli auru әbden mendep aldy. Jazushylar Odaghynda ótetin keshter men jiyndar tek maqtau-madaqtaudan túrady. Ádeby gazet-jurnaldardyng betinen bir auyz syn-maqala kórmegeli talay jyldyng jýzi boldy. Bastan ayaq madaq, lepirtip, maqtau.Álgi gazet-jurnaldargha bolar-bolmas kemshilikti aityp maqala bastyru Memlekettik syilyq aludan onay emes. Sauatsyzdyq deysiz be, mәdeniyetsizdik deysiz be, óziniz biliniz. Jazushylar Odaghynda jyl sayyn bir kýn «Jyl qorytyndysy» degen ótkizilip túrady. Múnda әr janr boyynsha bir-bir adam bayandama jasap shyghady. Ol bayandamada ótken jyly shyqqan kitaptar men olardyng aty-jóni tizimdelip atap ótiledi de olardyng bәri ghajap nemese avtorynyng talantty aqyn ekenin dәleldeytin shygharmalar dep atalady. Birde-bir nashar kitap, birde-bir nashar óleng joq. Jyl qorytyndysy degenimiz - maqtau sóz ekenine eti ólip ketkeni sonday keybir aty atalmay úmyt qalghandar mening familiyamdy nege aitpadyng dep әlgi madaq bayandama jasaushygha ókpesin aityp túrghanyn talay kózimiz kórdi.

Qazir bizding әdeby ortanyng búl auruy asqynghany sonday, eger ara-túra syn aityla qalsa, ol bayghústy týtip jeuge dayyn túratyn boldy. «Qazaq әdebiyeti» ghana emes, jalpy qazaq basylymdarynda bireuding shygharmasyna syn maqala bastyru mýmkin emes. Tek maqtay ber, maqtay ber! Býgin biz әngimelegen, әdebiyetimizdi jaylaghan jaghympazdyq, jylpostyq, ataqqúmarlyq kýnkóristik poeziyasynyng әdebiyetimizdi aram bezdey jaylap bara jatqanyna osy bir jón-josyqsyz maqtau, synnyng ayaghyna túsau salu - sebep bolyp otyrghanyn aitqanymyz ýshin taghy da talaymyn deseng talay ber, aghayyn!

Myrzan Kenjebay

Abai.kz