Kýndelikti ómirde «qala mәdeniyeti», «mәdeniyetti adam» degen sóz tirkesterin jii qoldanamyz. Alayda, qanday mәdeniyet turaly aitylyp jatqanyna asa mәn bermeytin siyaqtymyz. Sәndi kiyinip, tik jýrudi ghana mәdeniyet sanamasaq kerek-ti. Jalpy, mәdeniyet degenimizding ózi auqymy ken, bizding oilaghanymyzdan әldeqayda kýrdeli úghym ekendigi dau tudyrmaydy.

Ertede, 1870 jyldary túsynda Edvard Teylor  mәdeniyet degendi «bilim, senim-nanym, óner, morali, zan, salt-dәstýr sekildi qasiyetterdi qogham mýshelerining tiyisti maghynasyna say iygergen keshendi úghym» dep týsindirgen eken. Ataqty mәdeniyettanushy Geert Hofstede «bir top adamdy kelesi bir toptan erekshe etip kórsetetin oi-payymnyng baghdarlanuyn» mәdeniyet dep tanidy.  

Olay bolsa, mәdeniyet degendi adam balasynyng deni moyynday otyryp, ómir sýrulerining ýlgisi etip qabyldaghan qúndylyq normasynyng jýiesi retinde qarastyrugha bolatyn shyghar. Al, izgi oily adamdardyng iygilikti, әdildikti jasaugha qúlshyna otyryp, oghan ýmit artqan senimin qúndylyq desek kerek. Osynau qúndylyq ayasynda belgili bir jaghdaygha sәikesken salt-dәstýrlerdi ústanuymyz norma bolyp tanylmaq. Qogham mýshelerining ózara qarym-qatynasy men әreketterin ýilestiretin әleumettik erejening ózi osy bolady.

Jeke túlghanyng erkindigi, әdildik, demokratiya, adal niyet, qogham aldynda jýkteletin jauapkershilik, azamattyq mindetter, mahabbat, otbasyn qúru cyndy barlyq mәseleler ózderi ómir sýrip otyrghan qogham men onyng mýshelerine tәn ortaq baghytqa, qúndylyqqa negizdele otyryp, norma arqyly әreket etedi. Tarihy kezenderde adamdar atalmysh qúndylyqtar men normalar ýshin pikir talastyryp, dau-damaygha baryp, kýresip-qyrqysyp, ólispey berispeuge deyin bardy. Sonday-aq, qúndylyq – qoghamdyq-sayasi, әleumettik-ekonomikalyq pozisiyada, memlekettik sayasat pen prinsipte de kórinis tauyp keldi.

Úly jazushy Uiliyam Shekspirding «Romeo-Djulietta»-syndaghy mahabbat eki jastyng ghana arasyndaghy ystyq sezim emes, shyn mәninde, әdil taza salt-sananyn, adamy kónildin, pәk sezim normasynyng kórinisi ispetti bolghan edi.  Alayda, mәdeniyetti qúraushy qúndylyqty, normany bir túlgha ghana jasaydy deu tym synarjaq pikir bolar edi. Mәdeniyet degenimiz, shyn mәninde, belgili halyqtyng dәstýrinen, túrmys saltynan, din-dilinen, tili men biliminen, sayasatynan, filosofiyasynan, әleumettik qúrylymy men ekonomikalyq jaghdayy sekildi faktorlardan tuyp, jyldar boyy damudyng nәtiyjesinde qalyptaspaq.

Milliardtan astam halqy bar Ýndistannyng ózimen dengeyles Qytay elining dәrejesine jetip damy almauynyng sebebin olardyng býgingi tirlikting molshylyghynan góri o dýniyedegi mәngilik ómirding iygiligine asa manyz beretindigimen baylanystyryp týsindiretinder bar. Sol sekildi ortodoks-hristian dinining yqpaly basym Resey ýshin materialdyq baylyqqa, jaqsylyqqa jetu ýshin qúdaygha jalbarynghanda mindetti týrde shirkeu dindary arqyly ghana dúgha jasaytyny siyaqty qazirgi kýni keybir toptar jayly túrmystyng kilti mafiyalyq elementterde, әlde bir sheshushi túlghagha para berude dep úghugha beyim keletin kórinedi. Al, protestanttyq dini basym amerikalyqtar  ejelden qúdaydan tilek tileu ýshin eshkimning deldaldyghyna sýienbeydi. Qysqasy, әr adamgha qoghamnyng iygiligi ortaq әri teng bólinui zandylyq dep sanaydy eken. Dәl osy kózqaras pen halyqtyng ortaq senim-nanymy, demokratiya mәdeniyeti men naryqtyq ekonomikalyq qatynas jýiesin qalyptastyrsa kerek.

Aziya mәdeniyetining Batys elderinen ózgesheligi, Qytay, Japoniya, Koreya jәne ózge de qytay tildi elderde dinnen góri dәstýrge kóbirek sýienetindiginde. Negizinen Konfusy ilimine nemese últtyq qúndylyqtaryna degen senim-nanymdary olardyng ómir sýru qaghidalary ispetti.  Jer qúnarynyng iygiligin kórip, otyryqshylyq túrmys saltyn boylaryna sinirgen atalmysh elder ýshin adamdardyng ózara syilastyghy, bir birine degen adaldyghy qangha singen qasiyetke ainalyp, tarihy kezenning barlyq satylarynda el basqarghan kósemderining basty baghdaryna ainalghan.

Endeshe, jayly ómir, qolayly túrmys degen úghym әr elde týrli mazmúnda kórinis tabatyndyghynyng týp negizi belgili bir halyqtyng túrmystyq jәne ruhany mәdeniyetinen tuyndaytyn senim-nanymymen tyghyz baylanysty bolatyndyghyn angharugha bolady.

Qazaq balasy ýshin jayly jaqsy tirshilikting mәni ne degendi bilu ýshin últymyzdyng ómir sýru qabiletin, senim-nanymyn, biylik bólinisine degen kózqarasynyng jalpy sipatyn tereng tanu qajet bolady. Biz batystyqtar sekildi individualistik, yaghni, mәselege jeke túlgha retinde qaraytyn mәdeniyetke layyqpyz ba, әlde, Qytay, Japon sekildi aziyalyqtarday belgili bir problemany komandamen, újymdyq kózqaraspen sheshuge beyimbiz be?

«U ishseng de ruynmen», «kelisip pishken ton kelte bolmaydy», «aghayynnyng aty ozghansha, auyldastyng tayy ozsyn» dep maqaldatyp, filosofiyalyq oy týigen qazaqty újymdyq, úiymshyl kózqarastan bólip qaraugha negiz joq. Sóite túra biz mәdeniyetimizdi batystyq ýlgimen úshtastyrugha beyim túramyz. Olardy kózsiz kóshiruge de barmyz. Onyng sebebi, dildik mәdeniyetimizding әli de bolsa, ghylymy túrghydan tereng zerttelmeuinde jatsa kerek. 

Álemge tanymal ghalym Samuel Hantington 1996 jyly jaryqqa shygharghan «Órkeniyetter arasyndaghy qaqtyghys» atty kitabynda mynanday mәselelerge nazar audartady:

• Jahandanudyng yghystyruymen qalyptasqan mәdeniyetke erip, әlemdik sayasat janaryp otyr;

• Mәdeniyeti úqsas nemese ortaq elder ózara yqpaldasyp, bóten mәdeniyetten alystap barady;

• «Qyrghiy-qabaq soghys» túsyndaghy odaqtardyng ornyn ASEAN, NAFTA, MERKOSUR sekildi mәdeniyetaralyq úiymdar basty.

Sonymen qatar ghalym Djak Delording payymdauynsha, jana әlemdegi keleshekte boluy yqtimal daghdarys pen qaqtyghys ekonomikalyq nemese iydeologiyalyq túrghydan emes, kerisinshe, mәdeny faktorlardan tuatyn kórinedi. Al, Samuel Hantingtonnyng ary qaray jazuyna qaraghanda, elaralyq jәne órkeniyetterding ózara qayshylyqtary mikro dengeyde mynanday bolmaq eken:

• Islam men pravoslav dinder arasynda;

• Islam dini men Hindý;

• Islam jәne Afrika;

• Islam  men Batystaghy  olardyng hristian kórshileri arasynda tuyndauy yqtimal eken.

Sonday-aq, makro dengeyde: qayshylyqtyng eng ótkir týri negizinen Batys pen ózge órkeniyetter arasynda, yaghni, Qytay, Islam әlemi, kelesi jaghy Batys tarapynan bolady dep topshylaydy.

Búl arqyly avtor neni menzep otyr? 1996 jyly jazylghan atalmysh payym býgin qanshalyqty negizdi bola aldy? Qalay desek te, damudyng synaghy, «aman qaludyn» sheshushi faktory – ainalyp kelgende, mәdeny qúndylyqtar ghana bolyp qalady degendi ghalymdar da, shynayy ómir de dәleldep kele jatqanday kórine beredi.

Jalpy, órkeniyet pen mәdeniyetting basty yadrosy qay elder boluy mýmkin? Atap aitqanda:

• Batys әleminde AQSh, Fransiya, Germaniya;

• Slavyandyq ortodoks elder arasynda Resey;

• Konfusiy (Kýnzi) qaghidasyn ústanghan elder arasynda Qytay t.s.s.

Al, Qazaqstan berisi Aziyada, arysy әlemde órkeniyet jaghynan eshkimge úqsamaytyn ózindik ereksheligi bar el bolayyn dep túrghanday.  Olay bolsa, ózge elder sekildi bizding de «aman sau» damuymyz, mәngilik el retinde әlemde ornyghyp qaluymyzdyn, birtútas kózqarasymyz ben yntymaghymyzdyn, senim-nanymymyzdyng basty tetigi Qazaq elining mәdeny qúndylyghynda bolmaq.

Olay bolsa, mәdeniyet degenimiz jay ghana eki adam arasyndaghy qarym-qatynas, ózara qúratyn әngime-dýkeni nemese jasalatyn qanday bir is-әreket qana emes eken. Mәdeniyet degenimiz shyn mәninde, jeke túlgha, otbasy-oshaq qasy, auyl-aymaqtan bastap, elder men memleketterding damu jolyn aiqyndaytyn arnasy keng ózekti mәsele ekendigi angharylyp otyr. 

El azamattary, әr otbasyna bastap, barlyq enbek újymdary últymyzdyng ghasyrlar boyy qalyptastyrghan ozyq salt-dәstýrleri men moraldyq qúndylyqtaryn qasterley bilse, ony jana zamangha layyqtap qoldana bilse, damudyng eng tandauly joly da dәl osy mәdeniyet bolmaq.

Quandyq ShAMAHAYÚLY, halyqaralyq jurnalist

Abai.kz