Qazaqstan Respublikasy Memlekettik ortalyq muzeyining Muzeylik derektanu jәne qoljazba ortalyghynyng jetekshisi Nәpil Bazylhan myrzadan (surette) «Alash ainasy» gazetining tilshisi súhbat alyp býgingi tengemizding bastauynda túrghan aqsha-shaqalar turaly tanymdyq súhbat qúrypty. Súhbat atalghan gazette 2012 jyly  6 nauryzda jariyalanghanyn eskertemiz. «Jazba derekterde joq, eshkim bilmeytin maghlúmatty da tittey tiyn aityp beredi», - deydi Nәpil myrza súhbat barysynda.

– Nәpil myrza, numizmatika degende kópting esine aldymen shaqa (moneta) jinaushylar týsedi. Al shyndyghynda búl – eng әueli aqsha tarihyn zertteytin ghylym. Osy salany zerttep jýrgen ghalym retinde әli kýnge jer qoynauynan tabylyp jatatyn aqsha bederinen ótken ómirding belgileri qalay anyqtalatynyn әngimelep berseniz.

– IYә, numizmatika – eng әueli tarih ghylymynyng bir salasy. Kez kelgen monetany alyp qarasanyz, ondaghy jazu-tanbalar ótken kýnning elesi ispetti. Bir ghana tiynnan qanshama mәlimet alasyz. Sonday-aq qazaq jerinde soghylghan tiyndardyng Amerikadan, Beyjinnen ne bolmasa Mәskeuden tabylyp jatuy da kóp nәrseni anghartady. Mәselen, Qytaydan – qarahan tiyndary, bizding jerimizden qytay tiyndary tabylady. Múnyng ózi eki elding arasynda sauda-ekonomikalyq qarym-qatynastyng órkendegenin, halyqaralyq valuta almasu prosesi jýrgenin aighaqtaydy. Numizmatika arheologiya ghylymymen de tikeley baylanysty. Senseniz, biz qazir búrynghy Almatynyng tiyn soghylghan túsynda túrmyz. Sondyqtan býgingi Almatynyng astyndaghy búrynghy eldi mekenderding mәdeny qabatynan әli talay-talay qúndy jәdiger tabylary anyq.

Tipti jazba derekterde joq, eshkim bilmeytin maghlúmatty da tittey tiyn aityp beredi. Aytalyq, tarihta aty qalmaghan biyleushilerding biri – Tashkenttegi Túrsyn handy biz bilmeytin edik. Onyng esimi monetada kezdesedi.

Ejelgi zamanda ómir sýrgen kóne týrikterding shashy búrymdy keledi, sol beyneleri monetada soghylghan. Al endi dәl sol beyne Týrkistannan tabylghan tas mýsinde de kezdesedi. Baghzy zamanda týrik babalarymyzdyng búrym taqqanyn etnografiyalyq túrghydan dәleldeytin búl bir derek bolmaq. Elimizding aumaghynda jolbarys bolghanyn dәleldeytin de moneta bar. Ózinizge belgili, «Qazaqstandaghy songhy jolbarysty 30-jyldary atyp óltirdi» degen derek bar. Sondyqtan monetalardyng kóp mәlimetti syghymdap beretin qasiyeti ghajap. Ata-babalarymyz altyn men kýmisti, mysty óndeudi, mysty altynmen jәne kýmispen jalatu tehnologiyasyn jaqsy bilgen. Shaqagha suret salu, jeke qoltanba soghudyng ózi – birin-biri qaytalamaytyn ghajayyp óner. Keybir jazular óte kórkem. Sonshama jinishke, әsem jasaluy jaghynan qazirgi tengelermen teng týsedi. Mәselen, týrgesh tengelerining diametri qazirgi bizding 100 tengelikpen birdey. Ortasy tesik, ústaugha ynghayly etip jasaghan. Búl endi Qytaymen sauda jasaugha beyimdep jasaghany ghoy. Tek qana qytay elinde tesik tiyndar qoldanysta bolghan.

– El Tәuelsizdigining 20 jyldyghyn toylau qarsanynda óziniz júmys isteytin Memlekettik ortalyq múrajay «Qazaqstan monetalarynyng shejiresi» kórmesin úiymdastyrghan edi. Kórmege kóne zamanghy qúndy jәdigerlermen qosa, býgingi egemen elimizding tól aqshasy da qoyyldy. Búl tughan jerimizding keshegi tarihyn býgingi kýnmen baylanystyru niyetinen tuyndaghan sekildi. Endeshe, bizding jerimizden tabylghan monetalar shejiresine toqtala ketseniz.

– Qazaqstan monetalarynyng shejiresi sonau ejelgi kóshpendilerding «tauargha – tauar» (mal, ang terisi, jibek, altyn, kýmis, metall kesekteri, asyl tastar aqsha retinde tengerildi) saudasynan bastau alghany mәlim. Kóne týrik (VI-IH ghgh.), týrgesh dәuirinde «jylqygha – jibek» saudasy qarqyndy damydy. Týrik qaghandyghy monetalar shygharyp, aqsha ainalymynda qoldanyldy. Týrgesh tengeleri iri territoriyada ainalymgha týsti, olar kóbine Suyab, Tarazda soghylyp túrdy.

Qarahan әuletining (H-HII ghgh.) mys felisteri Orta Aziya aumaghynda aqshanyng keng qoldanysta bolghanyn kórsetedi. Ol kezende qalalarda sauda-sattyq kýsheyip, jana qalalar arqyly manyzdy sauda joldary ótti. Búl sauda baghyty Shu ózeni, Ile Alatauy arqyly Talghargha jetken. Bir tarmaghy Shelekti basyp ótip, Shyghys Týrkistangha deyin, ekinshisi Ile ózeni men Alakólden ótip, Mongholiyagha, odan Qytaygha jetti. Qarahan әuleti dәuirining 2145 dana mys moneta kómbesi 1976 jyly Aqtóbe qalashyghynan tabylghan edi. Búl kómbe túnghysh ret osy kórmege qoyyldy.

Sonday-aq kórmede monghol imperiyasy (HII-HIV ghgh.) Joshy, Shaghatay, Temir әuleti kezenderindegi siyrek kezdesetin monetalar qoyyldy. Orta ghasyrlarda Yasy, Otyrar, Balasaghún, Taraz, Merke, Atlaq, Shash, Saray, Saray-әl-jadiyd, Sarayshyq, Samarqan, Búqara, Hojend jәne basqa da moneta soghatyn oryndarda peni, fuls, dirhem, dinar sekildi altyn, kýmis, mys moneta-aqshalar túraqty soghyldy. Qala ekonomikasynda, bazar men sauda oryndarynda aqshanyng róli edәuir artty. Mysaly, Joshy úlysynda jylqynyng baghasy 50-60 dinar (altyn moneta), tipti 500 dinargha deyin jetken.

Ontýstik Qazaqstanda Shaghatay әuletining moneta aqshalary keng qoldanysta boldy. Onyng aiqyn aighaghy retinde Almaty kómbesin ataugha bolady. 1967 jyly Almaty qalasy «Tauly qyrat» újym sharuashylyghy jerinen tabylghan kýmis monetalar sany 1387 saqtau birlikke jetedi. Búl kómbe de kórmede alghash úsynyldy.

Kórmede Qyrym, Qazaq, Búqara, Hiua handyghy dәuirining monetalary, Resey patshalyghy men Qazaq KSR kezeninin, Qazaqstan Respublikasynyng últtyq valutasy da qamtylghan edi. Elimizding әr jerinen tabylghan moneta kómbeleri, týrli qoymalar, sonymen qatar múrajay qoryndaghy monetalar Otyrar, Taraz, Yasy, Týrkistan, Sauran, Sayram, batysta Sarayshyq, Barskent, shyghysta Taraz, Kenje siyaqty qalalarda aqsha jýiesi men aqshalay saudanyng damyghanyn aiqyn kórsetedi.

– Osylardyng ishindegi eng kónesi týrik dәuirining tiyndary ghoy?

– Alghashqy týrik dәuirinde týrik imperiyasy Korey týbeginen Qara teniz, Dunaygha deyin sozylyp jatty ghoy. Sondyqtan negizinen batys týrikter saudanyng tasymal joly – Jibek jolyn baqylaugha alyp, saudany qalyptastyru ýshin soghdy ýlgisinde (ol kezde Qytayda da tiyn bolghan) moneta shyghara bastaghan. Yabghu qaghannyng monetasy degen siyaqty tiyndar soghylghan. Suretine qarasanyz, kóne týrik dәuirining adamdary ekenine dau joq. Batys týrik qaghandarynyn, týrgeshterdin, jalpy biyleushi әuletting tanbalary kóp kezdesedi. Kóne soghdysha «Túng jabghy qaghannyng aqshasy» dep jazylghan. Ol tiyndardyng kóbi Shashtan, yaghny Tashkent many oaziysinen tabyldy. Al 2010 jyly óz jerimizden tabylghan monetada jolbarystyng beynesi bar. Ayta ketetin jayt, búl jerde «týrik» degen ataudy qazirgi osman týrikterimen shatastyrmau kerek. Sovet iydeologiyasyna say ózgertilgen «týrki» degen de – jasandy atau. Dúrysy – týrik.

Bastapqyda kóshpeli taypalar saudany tauar almasu arqyly jýrgizgen. Memleket ornaghan son, ol ózining ishki-syrtqy saudasynda biylikti, ekonomikany, sauda-sattyqty jónge keltiru maqsatynda osynday tiyn, monetalar shygharyp, memlekettik jýieni qúrghan.

Qarahan dәuirinde alghash ret islam dini qabyldana bastady. IH ghasyrda payda bolghan Qarahan әuleti Shynghys hannyng dәuirine deyin jalghasty. Jer aumaghy ontýstik Qazaqstan, Jetisu, Shyghys Týrkistandy alyp jatty. Qarahan dәuirinde mys, kýmis tiyndar kóp bolghan. Dini bir bolghandyqtan, arab elderining dәstýrin saqtaghan. Bir ereksheligi, islam dini engennen keyin monetalargha kәlima jazyla bastaydy.

Qarahan dәuirine qatysty monetalardy búryn-sondy eshkim kórmegen edi. Arheolog Uahid Hamzaúly Shәlekenovting jetekshiligimen 1974-1976 jyldary Aqtóbe qalashyghynyng ornynda qazba júmystary jýrgizilgeni mәlim. 1976 jyly IH-HII ghasyrlardaghy qarahandyqtar dәuirining mys monetalar kómbesi tabylghan. Qysh qúmyra ishinen barlyghy 2145 dana moneta shyqty. Arab grafikalyq mәtinderi saqtalghany – 812 dana. Búl Ontýstik Qazaqstandaghy Aqtóbe qalashyghynda tiyn soghatyn iri oryn bolghanyn kórsetedi. Osy numizmatikalyq keshen alghash ret jariyalandy. 2008 jyly atalmysh monetalardy U.Shәlekenov aghamyz QR MOM qoryna syigha tartqan.

– Myna bir ortasynda tiyn salatynday jyryghy bar qysh qúmyra ózimiz tiyn jinaytyn dýngirshekti, yaghny «kopilkany» elestetedi eken. Búl tiyndar qay dәuirge tiyesili?

– Qarahan әuletinen Satyq Burahan degen alghash islam dinin qabyldaghan han bar, búl monetalarda sonyng aty kezdesedi. Belgisiz kómbe. Óte totyqqan. Tiyn salatyn «kopilkasymen» qosa tabylghan. Qarap otyrsaq, býgingi ómirden esh aiyrmashylyghy joq.

– Kýlli әlemdi ózine bas iydirgen Shynghys hannyng dәuirinde soghylghan monetalar ózgelerden erekshelene me?

– Tarihta jazylghanday, Shynghys han kóp qalany basyp alady. Solardyng biri – әigili Otyrar. «Otyrardy órtep jiberdi» deydi. Alayda arheologter qala ornynda әzirshe eshqanday kýl tabylmaghanyn aitady. Otyrarda aqshanyng qúiylghany turaly 1967 jyly Samarqand qoymasy ashylghan song anyqtaldy. Osy qoymadan H ghasyrdaghy Farab tengeleri tabylghan. Birinshisi – algha úmtylyp, sekirgeli túrghan arystan beynelengen mys tengeler. Ekinshisi betinde sadaq pen sharshy týrindegi týrikterding taypalyq tanbasy (dýniyening tórt búryshyn menzegen rәmiz) beynelengen tenge bolghan.

Eger Shynghys han bәrin qiratyp tastasa, sol zamanghy tiyndar qalay shyqqan degen saual tuyndaydy. Kýiregen qalalarda aqsha soghatyn mýmkindik qaydan? Kerisinshe, sol kezde monghol monetalarynyng dәuiri degen erekshe dәuir bastalady. Shynghys hannyng nemeresi Mónke han Shynghys hannyng atynan, keyin óz atynan altyn, kýmis tiyndar shyghara bastaydy. Monetada Mónkening tanbasy anyq kórinedi. Tipti Shynghys han dәuirinde altyn tiyndar da bolghan. Baghdadta, Búqarada, aughan jerinde soghylghan tiyndar bar. Qala órkendep, sauda-sattyq emin-erkin damyghan. Keruen saraylar erkin jýrip-túrghan. Tiyisti salyghyn tólegen. Tipti olardy shygharyp salyp, jol kórsetken kedendik qyzmet te bolghan. Demek, Shynghys qaghan dәuirinde qol astyna qaraghan kóptegen qalada moneta soghu isi tipti damyghan deuge әbden bolady.

Qazaqstan tarihynda Joshy úlysy bizge manyzdy. Óitkeni biz Joshy úlysynan keyingi dәuirdi jalghastyramyz. Sarayshyq Joshy úlysynan qalghan. Múnda kóp zertteu jýrgizildi. Ras, Sarayshyqtyng kóp jerin su shayyp ketken. Sóitse de, mynnan astam moneta tabylghan. Osy monetalardy belgili arheolog Zeynolla Samashev jetekshilik etken ekspedisiya anyqtaghan edi. Juyrda taghy ýsh moneta tabyldy. Ayta ketu kerek, kóne qalanyng ornyn qazu onay emes. Qúrtaqanday jerdi bir ay qazasyz. Sarayshyq qalasynan tabylghan numizmatikalyq derekter HIII ghasyrdyng sony men HIV ghasyr aralyghyn qamtidy. Ol jerden tabylghan kóne tengeler Ózbek han biyligining alghashqy jyldarynda Saray qalasynan shyqqan. Osy kezendegi ózgerister aqshalardyng syrtqy týrinen kórinis tapqan. Kýmis tengelerde islam dinining enui, ornyghuy kýmis tenge – dirhemderdegi sunnittik senimning belgisi men Qúrannyng alghashqy joldarynyng jazyluynan kórinedi. Tengelerde «kutlug bulsun» degen orta ghasyrlyq týrik sózi jazylghan. Búl qútty bolsyn, yaghny qolyna týsken aqshang qút bolsyn degendi bildiredi. Joshy úlysynda alghash ret islamdy qabyldaghan – Ózbek han. Búlar da shaqagha kәlimany, óz esimderin jazady. Jibek joly torabyndaghy ýlken qalalardyng bәrinde moneta soghatyn oryndar bolghan. Sarayshyqta soghylghan myna bir monetada «Súltan әdiletti Jәnibek han» dep jazylghan, yaghny patsha әdil bolsa, halyq әdil bolady degen maghynany bildiredi. Altyn ordagha sayahat jasaghan arabtyng sayahatshysy Ibn Batut óz jazbalarynda «50-60 dirhemge jylqy satyp aldyq» dep jazady. Árbir tiyndaghy qalalardyng atauy (Búqara, Samarqan, Otyrar, Horezm) sauda qatynastarynyng qayda bolghanyn, shaqanyng qay jerde soghylghanyn kórsetedi.

Shaghatay – Shynghys hannyng ekinshi úly. Qayshy sekildi tanba Shaghataydiki. Kólemderi әr týrli. Osy orayda aita keteyin, Shaghatay dәuirinen búrynyraqta ontýstik ónirde moneta soghatyn kýmis azayyp qalady. Qazirgishe aitsaq, daghdarysqa úshyraydy. Sodan ba, tabylghan monetalardyng ishinde jalghan týrleri de úshyrasady.

– Jalghan aqsha jasaushylar sol kezde de bolghan deysiz ghoy?

– IYә, osy Shaghatay dәuirinde soghylghan monetalardyng arasynan tabyldy. Salystyryp qaraghanda, onay ajyratugha bolady.

– «Ámir Temir» degen arab qarpimen jazylghan monetalar shynymen de Aqsaq Temir dәuirinde shyqqan ba?

– Temirlan, Aqsaq Temir dep atalghan Ámir Temirding keremettigine dau joq. Monetada «Múhammed bin Ámir Temir kýrkәn» dep jazylghan. Ol Shynghys әuletine kýieu bala ghoy, kýieu bala degendi bildiretin «kýrken» (gorgon) sózi – eski monghol sózi. Búl monetalarda da kәlima jazylghan.

– Irgeles Qytay elimen sauda qarym-qatynasy ejelden damyghanyn kóne shaqalardan kóruge bolatynyn әlginde bir aityp óttiniz. Osy saudany jýrgizu ereksheligi qanday edi?

– Qazaq handyghy men Sin patshalyghy arasyndaghy sauda-sattyq 1757 jyldary jaqsy damydy. Mәselen, Abylay han Sin patshasyna tórt arghymaq syilap, jeti adamdy elshi etip jibergen. Sin patshalyghy osy jeti elshige kiyim-keshek, 1000 lәn kýmis aqsha syilaghan. Keyin Sin patshalyghy Abylay han, Ábilpeyiz han jәne Qabanbay batyrdyng úsynystaryn qoldap, 1757 jyly – Ýrimjide, keyin 1765 jyly Qúlja men Tarbaghatayda sauda jәrmenkesin («jylqygha – jibek» saudasyn) úiymdastyrdy. Ishki qytayda satyp alynghan esek pen siyrdyng qúny qazaq jylqysynyng qúnymen salystyrghanda arzandau boldy.

– Endi býginge oralsaq, el Tәuelsizdigining bir belgisi tól tengesi ghoy. Osy tengemizding dizaynyna qatysty pikir kóp. Bireuler alghashqy tengelerding dizaynyn qaytaru qajet dese, bireuler tengedegi alaqannyng suretine syn aitady. Soghan oray sizding pikiriniz qanday?

– Meninshe, 1993 jyly shyqqan túnghysh tengelerding dizaynyn qaytarghan dúrys siyaqty. Últtyq sana-sezimimiz әbden ornyqqansha, osynday dýniyelerimiz bolghany jaqsy. Al endi aqshadaghy alaqangha kelsek, qolda túrghan týk te joq. Búl – ejelgi dәstýr. Álginde aitqanday, monetanyng bәrinen týrli-týrli beynelerdi kóruge bolady. Negizinde, kóne dәstýrdi saqtaytyn bolsaq, tengemizdi metall moneta týrinde shygharu kerek sekildi. Qaranyzshy, sonau VII ghasyrdaghy tiynymyz búl kýnge deyin jetti. Ekonomika jaghynan oilaghanda, osy dúrys. Sondyqtan 10 myndyq tengelerdi qymbat metaldan jasap shygharsaq degen oy da keledi.

– El aumaghynan tabylghan monetalardyng múrajayda túrghany dúrys. Áytse de jeke adamdardyng sandyghynda talay týri saqtauly shyghar. Sonyng bәrining basyn qúrap, bir jerge jinaqtau jaghy qalay? Jalpy, el tarihynyng ainasy ispetti monetalardy zertteytin ghylymgha qamqorlyq bar ma?

– «Mәdeny múra» jobasy boyynsha 64 myngha juyq moneta kolleksiyasy, 8-9 mynday shyghys monetasynyng ghylymy katalogyn dayyndap qoydyq. Jalpy, bizdegi numizmatika ghylymyn damytatyn mamandar jetispeytinin moyyndau kerek. Kenes kezinde kóbi Reseyge ketip qaldy. Jalghyz ghana Rayhan Zәkiqyzy Burnasheva degen ghalym apayymyz bar.

Al monetalardy bir jerge jinastyru jaghyna kelsek, qúndy dýniyelerdi ózderinde ústap otyrghandar barshylyq. Álbette, olar bizge әkelip, teginnen-tegin ótkize salmaydy. Arheologiyalyq qazbalardan tabylghan dýniyeler memleketting menshigi bolghanymen, aqshagha qúnyqqandar onaylyqpen bere salmaydy. Satyp alu ýshin qarjy kerek. Al keleshekte qúndy jәdigerler kóptep tabylatyny haq. Sondyqtan numizmatika ghylymyn damytugha qamqorlyq jasalsa, artyq bolmas edi.

Abai.kz