قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيىنىڭ مۋزەيلىك دەرەكتانۋ جانە قولجازبا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى ءناپىل بازىلحان مىرزادان (سۋرەتتە) «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى سۇحبات الىپ بۇگىنگى تەڭگەمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرعان اقشا-شاقالار تۋرالى تانىمدىق سۇحبات قۇرىپتى. سۇحبات اتالعان گازەتتە 2012 جىلى  6 ناۋرىزدا جاريالانعانىن ەسكەرتەمىز. «جازبا دەرەكتەردە جوق، ەشكىم بىلمەيتىن ماعلۇماتتى دا تيتتەي تيىن ايتىپ بەرەدى»، - دەيدى ءناپىل مىرزا سۇحبات بارىسىندا.

– ءناپىل مىرزا، نۋميزماتيكا دەگەندە كوپتىڭ ەسىنە الدىمەن شاقا (مونەتا) جيناۋشىلار تۇسەدى. ال شىندىعىندا بۇل – ەڭ اۋەلى اقشا تاريحىن زەرتتەيتىن عىلىم. وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن عالىم رەتىندە ءالى كۇنگە جەر قويناۋىنان تابىلىپ جاتاتىن اقشا بەدەرىنەن وتكەن ءومىردىڭ بەلگىلەرى قالاي انىقتالاتىنىن اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.

– ءيا، نۋميزماتيكا – ەڭ اۋەلى تاريح عىلىمىنىڭ ءبىر سالاسى. كەز كەلگەن مونەتانى الىپ قاراساڭىز، ونداعى جازۋ-تاڭبالار وتكەن كۇننىڭ ەلەسى ىسپەتتى. ءبىر عانا تيىننان قانشاما مالىمەت الاسىز. سونداي-اق قازاق جەرىندە سوعىلعان تيىنداردىڭ امەريكادان، بەيجىڭنەن نە بولماسا ماسكەۋدەن تابىلىپ جاتۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتادى. ماسەلەن، قىتايدان – قاراحان تيىندارى، ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن قىتاي تيىندارى تابىلادى. مۇنىڭ ءوزى ەكى ەلدىڭ اراسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ وركەندەگەنىن، حالىقارالىق ۆاليۋتا الماسۋ پروتسەسى جۇرگەنىن ايعاقتايدى. نۋميزماتيكا ارحەولوگيا عىلىمىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى. سەنسەڭىز، ءبىز قازىر بۇرىنعى الماتىنىڭ تيىن سوعىلعان تۇسىندا تۇرمىز. سوندىقتان بۇگىنگى الماتىنىڭ استىنداعى بۇرىنعى ەلدى مەكەندەردىڭ مادەني قاباتىنان ءالى تالاي-تالاي قۇندى جادىگەر تابىلارى انىق.

ءتىپتى جازبا دەرەكتەردە جوق، ەشكىم بىلمەيتىن ماعلۇماتتى دا تيتتەي تيىن ايتىپ بەرەدى. ايتالىق، تاريحتا اتى قالماعان بيلەۋشىلەردىڭ ءبىرى – تاشكەنتتەگى تۇرسىن حاندى ءبىز بىلمەيتىن ەدىك. ونىڭ ەسىمى مونەتادا كەزدەسەدى.

ەجەلگى زاماندا ءومىر سۇرگەن كونە تۇرىكتەردىڭ شاشى بۇرىمدى كەلەدى، سول بەينەلەرى مونەتادا سوعىلعان. ال ەندى ءدال سول بەينە تۇركىستاننان تابىلعان تاس مۇسىندە دە كەزدەسەدى. باعزى زاماندا تۇرىك بابالارىمىزدىڭ بۇرىم تاققانىن ەتنوگرافيالىق تۇرعىدان دالەلدەيتىن بۇل ءبىر دەرەك بولماق. ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا جولبارىس بولعانىن دالەلدەيتىن دە مونەتا بار. وزىڭىزگە بەلگىلى، «قازاقستانداعى سوڭعى جولبارىستى 30-جىلدارى اتىپ ءولتىردى» دەگەن دەرەك بار. سوندىقتان مونەتالاردىڭ كوپ مالىمەتتى سىعىمداپ بەرەتىن قاسيەتى عاجاپ. اتا-بابالارىمىز التىن مەن كۇمىستى، مىستى وڭدەۋدى، مىستى التىنمەن جانە كۇمىسپەن جالاتۋ تەحنولوگياسىن جاقسى بىلگەن. شاقاعا سۋرەت سالۋ، جەكە قولتاڭبا سوعۋدىڭ ءوزى – ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايتىن عاجايىپ ونەر. كەيبىر جازۋلار وتە كوركەم. سونشاما جىڭىشكە، اسەم جاسالۋى جاعىنان قازىرگى تەڭگەلەرمەن تەڭ تۇسەدى. ماسەلەن، تۇرگەش تەڭگەلەرىنىڭ ديامەترى قازىرگى ءبىزدىڭ 100 تەڭگەلىكپەن بىردەي. ورتاسى تەسىك، ۇستاۋعا ىڭعايلى ەتىپ جاساعان. بۇل ەندى قىتايمەن ساۋدا جاساۋعا بەيىمدەپ جاساعانى عوي. تەك قانا قىتاي ەلىندە تەسىك تيىندار قولدانىستا بولعان.

– ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن تويلاۋ قارساڭىندا ءوزىڭىز جۇمىس ىستەيتىن مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجاي «قازاقستان مونەتالارىنىڭ شەجىرەسى» كورمەسىن ۇيىمداستىرعان ەدى. كورمەگە كونە زامانعى قۇندى جادىگەرلەرمەن قوسا، بۇگىنگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءتول اقشاسى دا قويىلدى. بۇل تۋعان جەرىمىزدىڭ كەشەگى تاريحىن بۇگىنگى كۇنمەن بايلانىستىرۋ نيەتىنەن تۋىنداعان سەكىلدى. ەندەشە، ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن تابىلعان مونەتالار شەجىرەسىنە توقتالا كەتسەڭىز.

– قازاقستان مونەتالارىنىڭ شەجىرەسى سوناۋ ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ «تاۋارعا – تاۋار» (مال، اڭ تەرىسى، جىبەك، التىن، كۇمىس، مەتالل كەسەكتەرى، اسىل تاستار اقشا رەتىندە تەڭگەرىلدى) ساۋداسىنان باستاۋ العانى ءمالىم. كونە تۇرىك ء(Vى-ءىح عع.), تۇرگەش داۋىرىندە «جىلقىعا – جىبەك» ساۋداسى قارقىندى دامىدى. تۇرىك قاعاندىعى مونەتالار شىعارىپ، اقشا اينالىمىندا قولدانىلدى. تۇرگەش تەڭگەلەرى ءىرى تەرريتوريادا اينالىمعا ءتۇستى، ولار كوبىنە سۋياب، تارازدا سوعىلىپ تۇردى.

قاراحان اۋلەتىنىڭ (ح-ءحىى عع.) مىس فەلستەرى ورتا ازيا اۋماعىندا اقشانىڭ كەڭ قولدانىستا بولعانىن كورسەتەدى. ول كەزەڭدە قالالاردا ساۋدا-ساتتىق كۇشەيىپ، جاڭا قالالار ارقىلى ماڭىزدى ساۋدا جولدارى ءوتتى. بۇل ساۋدا باعىتى شۋ وزەنى، ىلە الاتاۋى ارقىلى تالعارعا جەتكەن. ءبىر تارماعى شەلەكتى باسىپ ءوتىپ، شىعىس تۇركىستانعا دەيىن، ەكىنشىسى ىلە وزەنى مەن الاكولدەن ءوتىپ، موڭعولياعا، ودان قىتايعا جەتتى. قاراحان اۋلەتى ءداۋىرىنىڭ 2145 دانا مىس مونەتا كومبەسى 1976 جىلى اقتوبە قالاشىعىنان تابىلعان ەدى. بۇل كومبە تۇڭعىش رەت وسى كورمەگە قويىلدى.

سونداي-اق كورمەدە موڭعول يمپەرياسى ء(حىى-ءحىV عع.) جوشى، شاعاتاي، تەمىر اۋلەتى كەزەڭدەرىندەگى سيرەك كەزدەسەتىن مونەتالار قويىلدى. ورتا عاسىرلاردا ياسى، وتىرار، بالاساعۇن، تاراز، مەركە، اتلاق، شاش، ساراي، ساراي-ءال-جاديد، سارايشىق، سامارقان، بۇقارا، حوجەند جانە باسقا دا مونەتا سوعاتىن ورىنداردا پەني، فۋلس، ديرحەم، دينار سەكىلدى التىن، كۇمىس، مىس مونەتا-اقشالار تۇراقتى سوعىلدى. قالا ەكونوميكاسىندا، بازار مەن ساۋدا ورىندارىندا اقشانىڭ ءرولى ەداۋىر ارتتى. مىسالى، جوشى ۇلىسىندا جىلقىنىڭ باعاسى 50-60 دينار (التىن مونەتا), ءتىپتى 500 دينارعا دەيىن جەتكەن.

وڭتۇستىك قازاقستاندا شاعاتاي اۋلەتىنىڭ مونەتا اقشالارى كەڭ قولدانىستا بولدى. ونىڭ ايقىن ايعاعى رەتىندە الماتى كومبەسىن اتاۋعا بولادى. 1967 جىلى الماتى قالاسى «تاۋلى قىرات» ۇجىم شارۋاشىلىعى جەرىنەن تابىلعان كۇمىس مونەتالار سانى 1387 ساقتاۋ بىرلىككە جەتەدى. بۇل كومبە دە كورمەدە العاش ۇسىنىلدى.

كورمەدە قىرىم، قازاق، بۇقارا، حيۋا حاندىعى ءداۋىرىنىڭ مونەتالارى، رەسەي پاتشالىعى مەن قازاق كسر كەزەڭىنىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى دا قامتىلعان ەدى. ەلىمىزدىڭ ءار جەرىنەن تابىلعان مونەتا كومبەلەرى، ءتۇرلى قويمالار، سونىمەن قاتار مۇراجاي قورىنداعى مونەتالار وتىرار، تاراز، ياسى، تۇركىستان، ساۋران، سايرام، باتىستا سارايشىق، بارسكەنت، شىعىستا تاراز، كەنجە سياقتى قالالاردا اقشا جۇيەسى مەن اقشالاي ساۋدانىڭ دامىعانىن ايقىن كورسەتەدى.

– وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى تۇرىك ءداۋىرىنىڭ تيىندارى عوي؟

– العاشقى تۇرىك داۋىرىندە تۇرىك يمپەرياسى كورەي تۇبەگىنەن قارا تەڭىز، دۋنايعا دەيىن سوزىلىپ جاتتى عوي. سوندىقتان نەگىزىنەن باتىس تۇرىكتەر ساۋدانىڭ تاسىمال جولى – جىبەك جولىن باقىلاۋعا الىپ، ساۋدانى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سوعدى ۇلگىسىندە (ول كەزدە قىتايدا دا تيىن بولعان) مونەتا شىعارا باستاعان. يابعۋ قاعاننىڭ مونەتاسى دەگەن سياقتى تيىندار سوعىلعان. سۋرەتىنە قاراساڭىز، كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ ادامدارى ەكەنىنە داۋ جوق. باتىس تۇرىك قاعاندارىنىڭ، تۇرگەشتەردىڭ، جالپى بيلەۋشى اۋلەتتىڭ تاڭبالارى كوپ كەزدەسەدى. كونە سوعدىشا «تۇڭ جابعى قاعاننىڭ اقشاسى» دەپ جازىلعان. ول تيىنداردىڭ كوبى شاشتان، ياعني تاشكەنت ماڭى وازيسىنەن تابىلدى. ال 2010 جىلى ءوز جەرىمىزدەن تابىلعان مونەتادا جولبارىستىڭ بەينەسى بار. ايتا كەتەتىن جايت، بۇل جەردە «تۇرىك» دەگەن اتاۋدى قازىرگى وسمان تۇرىكتەرىمەن شاتاستىرماۋ كەرەك. سوۆەت يدەولوگياسىنا ساي وزگەرتىلگەن «تۇركى» دەگەن دە – جاساندى اتاۋ. دۇرىسى – تۇرىك.

باستاپقىدا كوشپەلى تايپالار ساۋدانى تاۋار الماسۋ ارقىلى جۇرگىزگەن. مەملەكەت ورناعان سوڭ، ول ءوزىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساۋداسىندا بيلىكتى، ەكونوميكانى، ساۋدا-ساتتىقتى جونگە كەلتىرۋ ماقساتىندا وسىنداي تيىن، مونەتالار شىعارىپ، مەملەكەتتىك جۇيەنى قۇرعان.

قاراحان داۋىرىندە العاش رەت يسلام ءدىنى قابىلدانا باستادى. ءىح عاسىردا پايدا بولعان قاراحان اۋلەتى شىڭعىس حاننىڭ داۋىرىنە دەيىن جالعاستى. جەر اۋماعى وڭتۇستىك قازاقستان، جەتىسۋ، شىعىس تۇركىستاندى الىپ جاتتى. قاراحان داۋىرىندە مىس، كۇمىس تيىندار كوپ بولعان. ءدىنى ءبىر بولعاندىقتان، اراب ەلدەرىنىڭ ءداستۇرىن ساقتاعان. ءبىر ەرەكشەلىگى، يسلام ءدىنى ەنگەننەن كەيىن مونەتالارعا كاليما جازىلا باستايدى.

قاراحان داۋىرىنە قاتىستى مونەتالاردى بۇرىن-سوڭدى ەشكىم كورمەگەن ەدى. ارحەولوگ ۋاحيد حامزاۇلى شالەكەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1974-1976 جىلدارى اقتوبە قالاشىعىنىڭ ورنىندا قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەنى ءمالىم. 1976 جىلى ءىح-ءحىى عاسىرلارداعى قاراحاندىقتار ءداۋىرىنىڭ مىس مونەتالار كومبەسى تابىلعان. قىش قۇمىرا ىشىنەن بارلىعى 2145 دانا مونەتا شىقتى. اراب گرافيكالىق ماتىندەرى ساقتالعانى – 812 دانا. بۇل وڭتۇستىك قازاقستانداعى اقتوبە قالاشىعىندا تيىن سوعاتىن ءىرى ورىن بولعانىن كورسەتەدى. وسى نۋميزماتيكالىق كەشەن العاش رەت جاريالاندى. 2008 جىلى اتالمىش مونەتالاردى ۋ.شالەكەنوۆ اعامىز قر موم قورىنا سىيعا تارتقان.

– مىنا ءبىر ورتاسىندا تيىن سالاتىنداي جىرىعى بار قىش قۇمىرا ءوزىمىز تيىن جينايتىن دۇڭگىرشەكتى، ياعني «كوپيلكانى» ەلەستەتەدى ەكەن. بۇل تيىندار قاي داۋىرگە تيەسىلى؟

– قاراحان اۋلەتىنەن ساتىق بۋراحان دەگەن العاش يسلام ءدىنىن قابىلداعان حان بار، بۇل مونەتالاردا سونىڭ اتى كەزدەسەدى. بەلگىسىز كومبە. وتە توتىققان. تيىن سالاتىن «كوپيلكاسىمەن» قوسا تابىلعان. قاراپ وتىرساق، بۇگىنگى ومىردەن ەش ايىرماشىلىعى جوق.

– كۇللى الەمدى وزىنە باس يدىرگەن شىڭعىس حاننىڭ داۋىرىندە سوعىلعان مونەتالار وزگەلەردەن ەرەكشەلەنە مە؟

– تاريحتا جازىلعانداي، شىڭعىس حان كوپ قالانى باسىپ الادى. سولاردىڭ ءبىرى – ايگىلى وتىرار. «وتىراردى ورتەپ جىبەردى» دەيدى. الايدا ارحەولوگتەر قالا ورنىندا ازىرشە ەشقانداي كۇل تابىلماعانىن ايتادى. وتىراردا اقشانىڭ قۇيىلعانى تۋرالى 1967 جىلى سامارقاند قويماسى اشىلعان سوڭ انىقتالدى. وسى قويمادان ح عاسىرداعى فاراب تەڭگەلەرى تابىلعان. ءبىرىنشىسى – العا ۇمتىلىپ، سەكىرگەلى تۇرعان ارىستان بەينەلەنگەن مىس تەڭگەلەر. ەكىنشىسى بەتىندە ساداق پەن شارشى تۇرىندەگى تۇرىكتەردىڭ تايپالىق تاڭباسى (دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن مەڭزەگەن ءرامىز) بەينەلەنگەن تەڭگە بولعان.

ەگەر شىڭعىس حان ءبارىن قيراتىپ تاستاسا، سول زامانعى تيىندار قالاي شىققان دەگەن ساۋال تۋىندايدى. كۇيرەگەن قالالاردا اقشا سوعاتىن مۇمكىندىك قايدان؟ كەرىسىنشە، سول كەزدە موڭعول مونەتالارىنىڭ ءداۋىرى دەگەن ەرەكشە ءداۋىر باستالادى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى موڭكە حان شىڭعىس حاننىڭ اتىنان، كەيىن ءوز اتىنان التىن، كۇمىس تيىندار شىعارا باستايدى. مونەتادا موڭكەنىڭ تاڭباسى انىق كورىنەدى. ءتىپتى شىڭعىس حان داۋىرىندە التىن تيىندار دا بولعان. باعدادتا، بۇقارادا، اۋعان جەرىندە سوعىلعان تيىندار بار. قالا وركەندەپ، ساۋدا-ساتتىق ەمىن-ەركىن دامىعان. كەرۋەن سارايلار ەركىن ءجۇرىپ-تۇرعان. ءتيىستى سالىعىن تولەگەن. ءتىپتى ولاردى شىعارىپ سالىپ، جول كورسەتكەن كەدەندىك قىزمەت تە بولعان. دەمەك، شىڭعىس قاعان داۋىرىندە قول استىنا قاراعان كوپتەگەن قالادا مونەتا سوعۋ ءىسى ءتىپتى دامىعان دەۋگە ابدەن بولادى.

قازاقستان تاريحىندا جوشى ۇلىسى بىزگە ماڭىزدى. ويتكەنى ءبىز جوشى ۇلىسىنان كەيىنگى ءداۋىردى جالعاستىرامىز. سارايشىق جوشى ۇلىسىنان قالعان. مۇندا كوپ زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. راس، سارايشىقتىڭ كوپ جەرىن سۋ شايىپ كەتكەن. سويتسە دە، مىڭنان استام مونەتا تابىلعان. وسى مونەتالاردى بەلگىلى ارحەولوگ زەينوللا ساماشەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن ەكسپەديتسيا انىقتاعان ەدى. جۋىردا تاعى ءۇش مونەتا تابىلدى. ايتا كەتۋ كەرەك، كونە قالانىڭ ورنىن قازۋ وڭاي ەمەس. قۇرتاقانداي جەردى ءبىر اي قازاسىز. سارايشىق قالاسىنان تابىلعان نۋميزماتيكالىق دەرەكتەر ءحىىى عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحىV عاسىر ارالىعىن قامتيدى. ول جەردەن تابىلعان كونە تەڭگەلەر وزبەك حان بيلىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ساراي قالاسىنان شىققان. وسى كەزەڭدەگى وزگەرىستەر اقشالاردىڭ سىرتقى تۇرىنەن كورىنىس تاپقان. كۇمىس تەڭگەلەردە يسلام ءدىنىنىڭ ەنۋى، ورنىعۋى كۇمىس تەڭگە – ديرحەمدەردەگى سۋننيتتىك سەنىمنىڭ بەلگىسى مەن قۇراننىڭ العاشقى جولدارىنىڭ جازىلۋىنان كورىنەدى. تەڭگەلەردە «كۋتلۋگ بۋلسۋن» دەگەن ورتا عاسىرلىق تۇرىك ءسوزى جازىلعان. بۇل قۇتتى بولسىن، ياعني قولىڭا تۇسكەن اقشاڭ قۇت بولسىن دەگەندى بىلدىرەدى. جوشى ۇلىسىندا العاش رەت يسلامدى قابىلداعان – وزبەك حان. بۇلار دا شاقاعا كاليمانى، ءوز ەسىمدەرىن جازادى. جىبەك جولى تورابىنداعى ۇلكەن قالالاردىڭ بارىندە مونەتا سوعاتىن ورىندار بولعان. سارايشىقتا سوعىلعان مىنا ءبىر مونەتادا «سۇلتان ادىلەتتى جانىبەك حان» دەپ جازىلعان، ياعني پاتشا ءادىل بولسا، حالىق ءادىل بولادى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. التىن ورداعا ساياحات جاساعان ارابتىڭ ساياحاتشىسى يبن باتۋت ءوز جازبالارىندا «50-60 ديرحەمگە جىلقى ساتىپ الدىق» دەپ جازادى. ءاربىر تيىنداعى قالالاردىڭ اتاۋى (بۇقارا، سامارقان، وتىرار، حورەزم) ساۋدا قاتىناستارىنىڭ قايدا بولعانىن، شاقانىڭ قاي جەردە سوعىلعانىن كورسەتەدى.

شاعاتاي – شىڭعىس حاننىڭ ەكىنشى ۇلى. قايشى سەكىلدى تاڭبا شاعاتايدىكى. كولەمدەرى ءار ءتۇرلى. وسى ورايدا ايتا كەتەيىن، شاعاتاي داۋىرىنەن بۇرىنىراقتا وڭتۇستىك وڭىردە مونەتا سوعاتىن كۇمىس ازايىپ قالادى. قازىرگىشە ايتساق، داعدارىسقا ۇشىرايدى. سودان با، تابىلعان مونەتالاردىڭ ىشىندە جالعان تۇرلەرى دە ۇشىراسادى.

– جالعان اقشا جاساۋشىلار سول كەزدە دە بولعان دەيسىز عوي؟

– ءيا، وسى شاعاتاي داۋىرىندە سوعىلعان مونەتالاردىڭ اراسىنان تابىلدى. سالىستىرىپ قاراعاندا، وڭاي اجىراتۋعا بولادى.

– ء«امىر تەمىر» دەگەن اراب قارپىمەن جازىلعان مونەتالار شىنىمەن دە اقساق تەمىر داۋىرىندە شىققان با؟

– تەمىرلان، اقساق تەمىر دەپ اتالعان ءامىر تەمىردىڭ كەرەمەتتىگىنە داۋ جوق. مونەتادا «مۇحاممەد بين ءامىر تەمىر كۇركان» دەپ جازىلعان. ول شىڭعىس اۋلەتىنە كۇيەۋ بالا عوي، كۇيەۋ بالا دەگەندى بىلدىرەتىن «كۇركەن» (گورگون) ءسوزى – ەسكى موڭعول ءسوزى. بۇل مونەتالاردا دا كاليما جازىلعان.

– ىرگەلەس قىتاي ەلىمەن ساۋدا قارىم-قاتىناسى ەجەلدەن دامىعانىن كونە شاقالاردان كورۋگە بولاتىنىن الگىندە ءبىر ايتىپ ءوتتىڭىز. وسى ساۋدانى جۇرگىزۋ ەرەكشەلىگى قانداي ەدى؟

– قازاق حاندىعى مەن تسين پاتشالىعى اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق 1757 جىلدارى جاقسى دامىدى. ماسەلەن، ابىلاي حان تسين پاتشاسىنا ءتورت ارعىماق سىيلاپ، جەتى ادامدى ەلشى ەتىپ جىبەرگەن. تسين پاتشالىعى وسى جەتى ەلشىگە كيىم-كەشەك، 1000 ءلان كۇمىس اقشا سىيلاعان. كەيىن تسين پاتشالىعى ابىلاي حان، ابىلپەيىز حان جانە قابانباي باتىردىڭ ۇسىنىستارىن قولداپ، 1757 جىلى – ۇرىمجىدە، كەيىن 1765 جىلى قۇلجا مەن تارباعاتايدا ساۋدا جارمەڭكەسىن («جىلقىعا – جىبەك» ساۋداسىن) ۇيىمداستىردى. ىشكى قىتايدا ساتىپ الىنعان ەسەك پەن سيىردىڭ قۇنى قازاق جىلقىسىنىڭ قۇنىمەن سالىستىرعاندا ارزانداۋ بولدى.

– ەندى بۇگىنگە ورالساق، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى ءتول تەڭگەسى عوي. وسى تەڭگەمىزدىڭ ديزاينىنا قاتىستى پىكىر كوپ. بىرەۋلەر العاشقى تەڭگەلەردىڭ ديزاينىن قايتارۋ قاجەت دەسە، بىرەۋلەر تەڭگەدەگى الاقاننىڭ سۋرەتىنە سىن ايتادى. سوعان وراي ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟

– مەنىڭشە، 1993 جىلى شىققان تۇڭعىش تەڭگەلەردىڭ ديزاينىن قايتارعان دۇرىس سياقتى. ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىز ابدەن ورنىققانشا، وسىنداي دۇنيەلەرىمىز بولعانى جاقسى. ال ەندى اقشاداعى الاقانعا كەلسەك، قولدا تۇرعان تۇك تە جوق. بۇل – ەجەلگى ءداستۇر. الگىندە ايتقانداي، مونەتانىڭ بارىنەن ءتۇرلى-ءتۇرلى بەينەلەردى كورۋگە بولادى. نەگىزىندە، كونە ءداستۇردى ساقتايتىن بولساق، تەڭگەمىزدى مەتالل مونەتا تۇرىندە شىعارۋ كەرەك سەكىلدى. قاراڭىزشى، سوناۋ VII عاسىرداعى تيىنىمىز بۇل كۇنگە دەيىن جەتتى. ەكونوميكا جاعىنان ويلاعاندا، وسى دۇرىس. سوندىقتان 10 مىڭدىق تەڭگەلەردى قىمبات مەتالدان جاساپ شىعارساق دەگەن وي دا كەلەدى.

– ەل اۋماعىنان تابىلعان مونەتالاردىڭ مۇراجايدا تۇرعانى دۇرىس. ايتسە دە جەكە ادامداردىڭ ساندىعىندا تالاي ءتۇرى ساقتاۋلى شىعار. سونىڭ ءبارىنىڭ باسىن قۇراپ، ءبىر جەرگە جيناقتاۋ جاعى قالاي؟ جالپى، ەل تاريحىنىڭ ايناسى ىسپەتتى مونەتالاردى زەرتتەيتىن عىلىمعا قامقورلىق بار ما؟

– «مادەني مۇرا» جوباسى بويىنشا 64 مىڭعا جۋىق مونەتا كوللەكتسياسى، 8-9 مىڭداي شىعىس مونەتاسىنىڭ عىلىمي كاتالوگىن دايىنداپ قويدىق. جالپى، بىزدەگى نۋميزماتيكا عىلىمىن دامىتاتىن ماماندار جەتىسپەيتىنىن مويىنداۋ كەرەك. كەڭەس كەزىندە كوبى رەسەيگە كەتىپ قالدى. جالعىز عانا رايحان زاكيقىزى بۋرناشەۆا دەگەن عالىم اپايىمىز بار.

ال مونەتالاردى ءبىر جەرگە جيناستىرۋ جاعىنا كەلسەك، قۇندى دۇنيەلەردى وزدەرىندە ۇستاپ وتىرعاندار بارشىلىق. البەتتە، ولار بىزگە اكەلىپ، تەگىننەن-تەگىن وتكىزە سالمايدى. ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلعان دۇنيەلەر مەملەكەتتىڭ مەنشىگى بولعانىمەن، اقشاعا قۇنىققاندار وڭايلىقپەن بەرە سالمايدى. ساتىپ الۋ ءۇشىن قارجى كەرەك. ال كەلەشەكتە قۇندى جادىگەرلەر كوپتەپ تابىلاتىنى حاق. سوندىقتان نۋميزماتيكا عىلىمىن دامىتۋعا قامقورلىق جاسالسا، ارتىق بولماس ەدى.

Abai.kz