«Eshkiólmes» tauy eteginde dýniyege kelgen Ghaly Ormanov on jasynda jetim qalyp, tuysqandarynyng qolynda tәrbiyelenedi. Jyrshylardan ólen-jyr, qissa-dastandar ýirenip, «Birjan men Sara», «Kempirbay men Shóje», «Baqtybay men Mәike balanyn» aitystaryn jattap alyp, dombyragha qosyp jiyn-toylarda aityp jýrgen ol jastayynan jyrshy bala atanady. Ghalidy әdebiyetke alyp kelgen de onyng osy qúima qúlaqtyghy edi.  Alghashynda Taldyqorghandaghy, keyin Almatydaghy Abay atyndaghy balalar ýiinde tәrbiyelenip, sonda bilim alady. Almatydaghy Qazaqtyng halyq aghartu institutynda oqyp jýrgende qazaq, orys әdebiyetterining ýlgilerimen tanysady. Alghashynda  «Tilshi» gazetinde kóringen ol Ile audany oqu bólimining mengerushisi bolyp istep jýrgen kezinde «Enbekshi qazaq» gazeti men «Áyel tendigi» jurnalynda jii kórinip, kóp úzamay-aq respublikadaghy belgili aqyndardyng sanatyna kiredi.

Abay atyndaghy pedagogika institutyn bitirgen song ol biraz jyl múghalim bolyp isteydi. Odan keyin «Sosialistik Qazaqstan» gazetining redaksiyasynda jurnalistik qyzmet atqarady. 1939 jyldan 1945 jylgha deyin aqyn Jambyl Jabaevtyng әdeby hatshysy boldy.

Ekinshi dýniyejýzilik soghys jyldary «Maydan» degen alimanahtyng redaktory, keyin «Ádebiyet jәne iskusstvo» jurnalynyng jauapty redaktory, Qazaqtyng memlekettik kórkem әdebiyet baspasynda Bas redaktor, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng hatshysy qyzmetin atqara jýrip, shygharmashylyq salasynda ónimdi enbek etti.

Ghaly aqyn shygharmashylyq qyzmetin bastaghan jiyrmasynshy jyldar el ómirindegi irili-úsaqty oqighalargha toly bolatyn. Iri baylardy konfiskeleu, kollektivtik sharuashylyqta úiymdastyru, auyl sharuashylyghyn, sonyng ishinde mal sharuashylyghy men egin sharuashylyghyn órkendetuge úmtylu, iri óndiris oryndarynyng iske qosyluy, alghashqy besjyldyqtyng oryndaluy syndy irgeli mәselelerdi qogham damuy algha qoydy. Ádebiyet te búl taqyryptardan betin aulaq sala almady. Ghaly da osylargha qosylyp, әr aluan jaylargha kónil audardy, sol negizde elining keshegisi men býgingisin, ózgergen, janarghan ómirdi zamandastarynyng túrmys-tirshiligin jyrgha qosty. Zaman talabyna sәikes ol da kedeylerdi algha ústap, onyng tendik aluyn qúptady, qanaushylardy jiyirkenishpen eske aldy. Áke artynda qalghan lirikalyq keyipker joqshylyqtyn, jetimdikting taqsiretin tartyp ósedi. Aqynnyng «Qyr sabaghy», «Boran kýni» siyaqty tuyndylarynda da kedey adamnyng tirshiligine ayaushylyq bildiru basym. Qystyng borandy kýnderinde júlyghynan shúlghauy shyghyp, qargha ombylap qoy sonynda jýrgen qoyshy bala kóktemning shuaqty, jazdyng aptap ystyghynda da óz mindetin oryndap jýrgenin kóremiz. Arqadan Syrgha jalghasqan kóshting kýiin jyr etetin «Kóshter kýii», «Qiyn jol» ólenderinde dәuletti kósh pen qara qúrym kósh salystyra suretteledi. «Eskilik sureti», «Ekiday» ólenderinde aqyn jarly men baydyng arasy qashan da aspan men jerdey alshaq bolatynyn, syrt kózge tatu dostay kóringenmen, ishtey qaghysyp jatatyndyqtan olardyng mәngi qosyla almaytyndyghyn kórsetken. Qarasha ýilerding jel soqsa qúlap ketetindey jabyrqau, júpyny kýiine jany kýizelgen aqyn osynsha qorlyqqa ýirengen elge tang qalady. Eskining júrnaghynday bolghan sol bir kýiden qútylu ýshin tirlik jasamay, búiyghy kýide, kýnining ótkenine «tәuba» jasaghan elge jany ashyghandyq bildiredi. Aqyn  ólenderining lirikalyq keyipkeri osy ortadan ósip shyghady.

«Úyada» óleninde shanshyla bitken zengir qúzdyng basyna qyran balapanyn alugha shyqqan lirikalyq keyipker «Asylghan úyada» balapandy kórgende: «Mening de kenet keudemde, Silkinip ketti bir býrkit», - dep, óz boyyndaghy jana ómirge degen silkinisin bayqatady. Sol lirikalyq keyipker «Alghashqy adym» óleninde júpyny, jýdeu ómirden oqu-bilim alugha qalagha attanady:

      Attandym auyl-anadan,

      Oqugha kettim qalagha.

      Jabyla maghan qaraghan,

      Jaltanday kettim dalagha.

      Jarbighan jaman ton, tymaq,

      Jabysyp ketti ýstimde.

      Janayyn degen bir shyraq,

      Jaltyldap ketti ishimde.

Aqyn osy ólenimen-aq beyneli sózben kartina jasaudyng sheberi retinde kórinedi. Dala bitkenning jabyla qarauy, lirikalyq keyipkerding jaltandap attanuy Ghaly aqynnyng obraz jasaudaghy qadamdaryn naqtylay, daralay týsti. «Qaraymyn da asygham…» óleninde sol lirikalyq keyipker Almatygha jol tartady. Osy jol jóninde akademik S.Qirabaev: «Ghaly geroyynyng osy joly – tek Eshkiólmes bauyrynan Almatygha attanghan bolashaq aqyn balanyng joly emes, jana, jaryq dýnie izdegen býkil qazaq jasynyn, Ghaly aqyn úrpaghynyng joly edi», – deydi.

Sary taymen tependep jeti kýndey jol jýrgen Ghaly aqynnyng lirikalyq keyipkeri sharshaudy bilmeydi. Ol qara joldyng úshyna qarap asyqqanda: «Qarsy aldymnan keleshek, Qara ýzbedi qol búlghap!» – dep, oqu-bilim izdep, bolashaqqa zor ýmitpen úmtyla qol sozady. Oqu-bilim izdep qalagha kelgen osy lirikalyq keyipkermen «Kitap», «Tay jarys», «Ústaz», «Quanysh», «Senim» ólenderinde qayta kezdesemiz. «Moyyngha astym qapshyqty, saldym terip kitapty», - dep, oqugha kirisken ol kitaptan tapqan talshyghynyng tandayyna tym tәtti bolyp tiygenine quanady. «Topqa týser shyn jýirik, Tay kýninen tanylar». – dep, tay kýninen jarysqa týsip (aqyndar bәigesine) baghyn synaydy. «Quanysh», «Senim» ólenderi qoy baghyp, «Nadandyq topas, dýley kýshtin» uysynan shyghyp, bilimning arqasynda dýniyening әsem kórkin kórgen albyrt jastyng rizashylyq sezimine toly. «Ónerimning sәulesin, Órenine shashayyn», - dep, ol óz bilimin bolashaq úrpaqqa beruge әzir ekenin anghartsa, Abay atyndaghy pedagogikalyq institutty bitirip kelgen song biraz jyl múghalim bolyp, balalargha dәris bergenin bilemiz.

Osy mysaldardyng ózi-aq alghashqy ólenderinen Ghaly aqynnyng qalamyna tәn erekshelikterdi aiqynday týsti. Ol syrshyl lirikanyng sheberi ekenin әrbir óleninde naqtylay, dәleldey bildi. Gh.Ormanov lirikasynyng ereksheligi – az sózge kóp maghyna syighyzu, jansyzgha jan bitiru (keyipteu), jalt etken kóriniske erekshe nazar audaru. Aqyn ómir shyndyghyn lirikalyq keyipkerding tolghanys, tebirenisteri arqyly beynelep otyrady. Onyng jandy da naqty suret jasaudyng sheberi ekenin әdebiyetshi ghalymdar óz zertteulerinde dәleldep, aityp keledi.

Iri baylardy konfiskeleu kezindegi dәureni ketip, mýlәiimsigen, ótirik juasyghan baylar, olardyng býkil baylyqtan airylyp mandayyn tasqa soghuy, jana zaman azamattarynyng óz aqysyna qoly jetip, ony iyemdenudegi oqighalar «Qonsy men qojayyn», «Konfiske», «Bettesu», «Abysyndar anyzy» ólenderinde qyzghylyqty beynelengen. Búl tústaghy ólenderin aqyn qysqa sujetti dialogke qúrady. Aqynnyng dialogke qúrghan búl ólenderi tartymdy әri qyzghylyqty oqylady.

Qazaq әdebiyetining tarihynda qalyptasqan dәstýrli taqyryptyng biri – tughan jer, tughan el taqyryby. Ghaly aqyn da búl taqyrypty bar iltipatpen, bar  yjdahatpen jyrlaydy. «Qora» – aqynnyng tuyp-ósken jerine arnap jazghan alghashqy ólenderining biri. Búl óleninde aqyn tughan jerding tabighatyn tamsana jyrlaydy. Qora ózenining súlu tabighatyn jalang surettemey, ony sol jerdin, elding túrmys-tirshiligimen baylanystyra kórsetu aqynnyng ishki tebirenisinen tuady.

      Tizilgen omyrtqaday aq zangharlar:

      Sekildi kók tireui, búlt astary.

      Kiygeni qar kebenek, múzdan jarghaq,

      Sauyty – saudyraghan, qúz – tastary.

      Alystan ansap, shóldep búlttar kelip,

      Kórisip kól bolady kóz jastary,

– dep, jansyzgha jan bitirgen (keyipteu) aqyn Qora ózenining jandy da naqty suretin jasaydy. Ol Qoranyng ómir tirshiligin lirikalyq keyipkerding quanysh-kýiinishi, ishki tolghanysy arqyly kórsete bilgen. Lirikalyq keyipker Qoranyng ótkenin, keshegi túrmysyn eske alady. «Arsyldap aq kóbigin aspangha atqan» Qoragha aqyn: «Osyghan óz dәuletin bay tenese, Teneydi óz yzasyn qoyshy beybaq» - dep, baydyng dәuletine qoyshynyng yzasyn qarsy qoyghan. Qoranyng keshegisin eske alyp kýizelgen lirikalyq keyipker onyng býginimen quanyp, Qora halqynyng jana túrmysyn maqtan tútady.

Onyng bir top ólenderi jyldyng tórt mezgilin suretteuge arnaldy. Ghaly aqynnyng qysy, kóktemi, jazy, kýzi Abaydyng qysy men jazynan bólekshe. Olardyng әrqaysysy óz dәuirining tynys-tirshiligin, әr mezgilding qarbalasymen, ózine tәn súlu kórkimen jarqyn suretteude jana beyneler jasady.

      Ákelip aqpan aiy aq kórpesin,

      Ayqara Alataudyng japty ólkesin.

      Oranghan aq torghynda súlu syndy,

      Arular jatyr ashyp appaq tósin

– dep keletin qys pen jaz kelbetin «Syr shertip tynbay aqqan ózen, búlaq, Sekildi kýmbirli kýy kónildegi» dep aqyn jetkize jyrlady. Aqyn «Jaz, jaz dep jabylyp túr bәri maghan» dep jyl mezgilderin óz quanyshymen jyrgha qosty. Jyl mezgilderine arnalghan ólenderinde aqyn: «Eshkim kende qalar ma nesibeden, Sol dalada kóktemde enbek etken!» degen týiin jasaydy. Aqyn jyldyng tórt mezgilining de bar quanyshy enbekte dep týsinip, oqyrmanyn enbek  etuge ýndeydi.

«Qora», «Kóktem núry», «Jaz shyrayy», «Qyrau qabaq kәri qys» ólenderindegi jaz jaylaudaghy auyl, bozdaghan, jamyrasqan, kisinesken tórt týlikti suretteui Abaydyng («Jazghytúry», «Qys») tabighat lirikasyn eske týsiredi. Búl – qazaq poeziyasyndaghy Abay dәstýrining jalghasy. Ghaly da tabighatty sózben mýsindep jandy obrazgha ainaldyrady. Aqynnyng tabighat lirikasynda Iliyas (Jansýgirov) әseri baryn da kezinde qalamdastary atap kórsetken. Ol qazaq poeziyasynyng dәstýrli arnasyna týsip, ózine ústaz tútqan Abaydyng kórkemdik kestesin, Iliyastyng sóz qúdiretin aldy.

Otyzynshy jyldardaghy halyq ómirindegi ózgeris, janalyq Ghalidyng «Jana qonys», «Túnyq kollektiyvi», «Shenber», «Jana júmys irgesi», «Shamalghan shamy», «Temir at», «Mysqala», «Toqushy», «Alynghan arys», «Ýlbe», «Órikting órnegi» ólenderinde ashyq tanylady. Búl ólenderde enbekke ýndeu men Otan mýddesin әrdayym joghary qoy basym kórsetiledi. Otyzynshy jyldardy Ghaly «Shenberdi» jazumen bastady. «Shamalghan shamy», «Shenber» atty úzaq sujetti ólenderi Týrkistan-Sibir temir jolynyng salynyp, qazaq jerine alghash poezdyng keluine arnalghan. «Shamalghan shamy» ólenine Shamalghan stansiyasyna kelgen alghashqy poezdy kórgen elding quanyshy arqau bolghan. Múndaghy lirikalyq keyipker el ishine kelgen janalyqty quana qostaudan arygha bara almaydy. Basqa aqyndar siyaqty Ghaly da poezdy otarbagha teneydi.

Alghashqy ólenderinen syrshyldyqqa, suretkerlikke den qoyghan Ghaly jyryna otyzynshy jyldar óz ózgerisin engizdi. Búl jyldary aqyn sezim men syrdyng kóterinki kónil kýiine, leptilikke qaray bet búrdy. Ómirding óktem damuynan tughan romantikalyq saryn «Shenberde» anyq seziledi. Osy saryn aqynnyng «Mysqala», «Ýlbe», «Alynghan arys», «Yrys kanaly» ólenderinde óz jalghasyn tapqan. Tabighattyng dýley kýshin óz erkine baghyndyryp, óz óktemdigin jasap jatqan jana zaman beynesi aqyn ólenderinde suretkerlikpen jana órnek tabady.

Ghaly aqyndyghynyng jana kezeni qyrqynshy jyldardan bastalady. Otan taghdyry ýshin adaldyq tanytu jeke adam men qogham mýddesining birligin jyrlau – onyng osy tústa jazghan ólenderining («Qahar», «Otan», «Otangha ant», «Otan aldynda», t.b.) iydeyalyq nysanasy. Aqyn maydan men tyldyng birligin, tyldaghy enbekting de jaugha soqqy bop tiyetinin tilge tiyek etedi. «Jan syry» óleninde maydandaghy jauynger qar jastanyp, múz tósenip jýrip jaugha tankimen shabuyl jasasa, onyng tyldaghy jary damyl tappay traktor ýstinde júmys isteydi. Al, «Qalyndyq haty» ólenindegi kómir óndirip jýrgen jas qyz maydandaghy jigitine «Kómirimdi bile gór – Qúralym dep úsynghan», – dep hat joldaydy. Búl jyldary aqyn «Súltan dastan», «Halyq qaharman» siyaqty poemalar da jazdy.

Ghaly jyrlarynyng ýlken bir salasy – tabighat turaly ólender. Jonghar Alatauynyng әsem ónirinde dýniyege kelgen aqyn «Qorada», «Mening úyam» ólenderinde sol ólkening әsem suretin jasady. Talay aqynnyng qalamyna arqau bolghan súlu Kókshetaudyng әsem tabighatyna da aqyn «Jer sheberi», «Jyr», «Qyr gýlderi», «Jana júrt», «Shaghalaly boyynda», «Burabay , «Ayna kól», «Oqjetpes» ólenderin arnady. Aqyn búl ólenderinde Kókshening súlu tabighatyn ondaghy elding túrmys-tirshiligimen qosa surettedi. Jer bederin qily suretke toltyrghan elding úl, qyzdarynyng enbegin maqtan etedi.

60-70 jyldardaghy aqyn lirikasynan onyng tolysyp kemeline kelgen shaghyn kóremiz. Ghaly aqyn ýlken odaqtyng qúramyndaghy halyqtar yntymaghynyng jarasymdy kezinde ómir sýrdi. Kóptegen respublikalardy aralady. Dostyqty maqtan tútty.

Qazaq әdebiyeti tarihynda jeke adamdargha, úly adamdargha óleng arnau – búrynnan bar dәstýrli taqyryp. Ghaly aqynnyng bir top ólenderi - ústazdary men agha buyn, sonday-aq óz zamandastaryna arnalghan, olarmen syr alysqan syrshyl ólender. Múnday ólender sol adamdardyng atymen ghana atalghan. Aqyn bir mezgil orys ústazdaryn (A.S.Pushkiyn, M.iy.Lermontov, A.M.Gorikiy) eske alyp olarmen syrlasady. Qazaq aqyndary S.Torayghyrov, A.Qúnanbaev, J.Jabaev syndy úlylardyng aruaghyna bas iyip, olardyng tughan jerin aralap, eskertkishterinde bolady. Olardyng ómiri, shygharmalary jayynda tereng syr shertedi.

Jana dәuirmen kelgen Ghaly aqyn lirikasynda optimistik ruh basym. Ol – óz zamanynyng jyrshysy. Zamanynyng irgeli, kókeykesti mәselelerine der kezinde ýn qosyp otyrdy. Ómirining songhy jyldarynda Ghaly aqyn syrqattanyp, auru mendep jýrgende de «Dәrimning eng kýshtisi – óleng menin, Denemning sezdirmeydi ol kónergenin» dep qolynan qalamyn tastaghan joq. Aqyn múraty halqyna qyzmet etu bolsa, Ghaly – osy mindetin abyroymen atqaryp, halqyna adal qyzmet etken iri aqyn. Ghaly aqynnyng sheberligi ólendi kәsip emes, óner dep baghalauynda. «Otsyz óleng oiy joq óle bermek» dep týiin jasaghan aqyn oily, otty ólender jazudy ústandy. «Ermek emes men ýshin óleng degen, Jany birge jaralghan denemmenen» dep jyrlaghan aqyn jyr kestesimen jýrekti jylytudy qalady. Ol búl maqsatyna jetti de.

Gýljahan Orda Júmaberdiqyzy,

 M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner

institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri,

filologiya ghylymdarynyng doktory

Abai.kz