Júma, 27 Qyrkýiek 2024
Qogham 24419 4 pikir 15 Qazan, 2015 saghat 09:56

"ASYL ARNA" HÁM SAYaT YBYRAY JYRY

Býgin Abai.kz aqparattyq portalynyng elektrondy pochtasyna Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevting atyna jazylghan ashyq hat kelip týsti. Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti «Dintanu» kafedrasynyng dosenti, tarih ghylymdarynyng kandidaty Zikiriya Jandarbekting ashyq hatynda aitylghan keybir mәseleler redaksiyanyng kózqarasyna sәikes kelmese de, sóz erkindigi saltanat qúru ýshin materialdy tolyq jariyalap otyrmyz. Qarsy taraptyng aitary bolsa, oghan da minber beretinimizdi eskertemiz.

 Abai.kz aqparattyq portaly

 

Qazaqstan Respulikasynyng Preziydenti

Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevqa

 AShYQ HAT

Qúrmetti Elbasy!

Qúrmetti Núrsúltan Ábishúly!

Mening Sizge ashyq hat jazuyma sebep bolghan songhy eki apta kólemindegi elimizding baspasóz betterinen oryn alghan eki oqigha sebep boldy. Birinshisi, atyshuly avstraliyalyq  ghalamtor jurnaliysi Djulian Assanjgha tiyesili Uikiliks (WikiLeaks.org) saytynda Saud  Arabiyasy biylik  oryndarynyn  qúpiya  hattary jariyalanghan  Saudi  Cables («Saud jedelhattary») atty aqparattar tizimi jaryq kórdi. Ol tizimde Saud Arabiyasynyng Qazaqstandaghy «Asyl arna» telearnasyn qarjylandyrugha qatysy barlyghy anyq kórsetilgen hat ta bar jәne ol hattyng mazmúnynan biz elimizdegi diny baghytynyng tolyghymen saudtyqtar tarapynan baqylanatyny jәne solardyng syzyp bergen jobasymen jýretinimiz belgili bolyp otyr.

Ekinshisi, akademik Asqar Júmadildaevtyng tehnika ghylymdarynyng doktory, professor Sayat Ibraevtyng sottaluyna qatysty «Baspasóz klubynda» jasaghan mәlimdemesi. Búl jerde eki habardyng bir-birine qanshalyqty qatysy bar bar degen zandy súraq tuyndary anyq. Alayda, jariyalanghan saudtyqtar hatynda, bizding eldegi qanday mәselelerge kónil audaru qajettigi anyq aitylghan. Ol hatta bylay delinedi: «Onymen qosa, múnda (Qazaqstanda – aud.) qazaq halqynyng arasynda sopylyq nasihatyn taratyp, jansaq istermen shúghyldanatyn sopy uaghyzshylar toby bar. Sonday-aq, shiitterding әseri, әri olardyng Qazaqstanda birshama belsendilik qaupi de bar. Diny (sәlәfiylik – aud.) ýgit-nasihattyng bolmauy Islamgha qyzyghushylardyng asa belsendi islamy tobynyng osynday belsendi shiittik jaghyna auyp ketuine soqtyruy mýmkin». Bizding elimizdegi qazaq halqynyng diny tanymynyng negizi bolyp tabylatyn sopylyqqa sonshalyqty shýiligui, jay shýiligip qoymay qazaqstandyq sopylar Ismatulla qary men onyng shәkirtterining sottaluyna, qughyndaluyna, sebep bolghan Saudiya memleketining osy belsendi әreketi yqpal etushi negizgi faktor bolghandyghyna kýmәnim joq. Qazaq halqynyng dәstýrli dini men diny tanymy negizderin uaghyzdap jýrgen Ismatulla qary men onyng shәkirtterin elimizding kenistiginen ketirgennen keyin uahhabiylik-salafiylik baghyttaghy uaghyzshylardyng esh kedergisiz óz uaghyzdaryn erkin jýrgizuine mýmkindik tudy.  Búrynghyday әr basqan qadamyna jauap berip, qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymyna qayshy keletin tústaryn әshkerelep otyratyn  «zikirshilerdin» ketui, uahhabiyler yqpalynyng eselep kýshengine әkeldi. Mine, sodan beri әli kýnge saudtyqtardyng iydeologiyalyq yqpalynyng bәsensimegenining kuәsi bolyp otyrmyz. Uahhabiylik baghyt «Asyl arna» telearnasy arqyly óz uaghyzdaryn jalghastyryp keledi. Búl ruhany ekspansiyanyng nәtiyjesi belgili. Jýzdegen qazaqstandyq jastar Irak pen Siriyadaghy qantógisterge qatysyp, ózderining qanday baghytta tәrbie alghandyghyn dәleldeude. Búlargha qarsy kýresuge tiyis QMDB-nyng ústanyp otyrghan baghyty – arab dәstýrshildigi (arabskiy tradisionalizm). Uahhabiylikting ózi osy arab dәstýrshildiginen ósip shyqqandyghyn, uahhabiyler men arab dәstýrshildigining senim negizderinde azdaghan erekshelikteri bolmasa, tamyry bir ekendigin eskerer bolsaq, onda elimizding diniy-ruhany baghyty saudiyalyqtar yqpalynda ekendigine kóz jetkizu qiyn emes. Qazirgi  kýni QMDB imamdary búl baghytty-arab dәstýrshildigin qazaqtyng dәstýrli diny tanymyna qarsy kýresting qúralyna ainaldyryp otyr. Men ony QMDB atynan shyghyp, dindi uaghyzdap jýrgen imamdardyng uaghyzdaryn talday otyryp-aq dәleldep bere alamyn. Mysaly oghan, A.Smanov, A.Quanyshbaev siyaqty t.b. imamdardyng uaghyzdarynda qazaq halqynyng kiyeli, qasiyetti sanalghan dәstýrleri men qúndylyqtaryna qarsy jýrgizilip jatqan uaghyzdary dәlel bola alady. A.Smanov әruaqtargha, әuliyelerge ziyarat jasaugha qarsy uaghyz aitsa, A.Quanyshbaev qazaq aqyn-jyraularyn jynnyng jeteginde jýrgen, halyqty adastyrushylar retinde kórsetip jýr. Demek,  imamdardyng búl maqsaty qazaq halqynyng halyq bolyp qalyptasuyna yqpal etken әuliyeler men 18-19 ghasyrlarda qazaq halqynyng ruhany tútastyghy ýshin baryn salghan qazaq aqyn-jyraularynyng enbekteri men ruhany múralaryn joqqa shygharu – qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny bolmysynyng tamyryna balta shabu bolyp otyr. Egerde meshit imamdary tarapynan múnday baghyttaghy uaghyzdar jalghasa beretin bolsa, onda qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny bolmysyn tolyghymen joygha aparatyn asa qauipti faktorgha ainalady. Egerde din kez-kelgen halyqtyng salt-dәstýri, әdet-ghúrpymen say kelmeytin bolsa, onda ol din ol halyqtyng dәstýrli dini bolyp tabylmaydy.  Qazirgi QMDB meshitterining ústanghan baghyty da qazaq halqynyng salt-dәstýri men әdet-ghúrpyna say kelmeydi. Demek, búl din qazaq halqynyng dәstýrli dini emes, arab dәstýrshildigi ghana. Ókinishke oray, múny moyyndap, qateligin týsinip, qazaqqa moyyn búrayyq degen QMDB da, onyng basshylary da kórinbeydi. Osydan birneshe ay búryn Din isteri komiyteti basshylyghyna QMDB imamdaryn Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetinde arnayy kurstan ótkizip, islam dini men qazaq halqynyng salt-dәstýri arasyndaghy sabaqtastyqty ashyp kórseteyik, qazaq halqynyng diny tanymy men Islam dini arasynda qayshylyq joqtyghyn dәleldeyik degen niyetpen úsynys jasadyq. Egerde búl joba iske asqanda, imamdardyng qazaq halqynyng ruhany bolmysyn terenirek tanuyna yqpal etken bolar edi. Bizdi Din isteri komiyteti qoldaghanymen, QMDB basshylyghy úsynysty qabyl etpedi. Egerde QMDB-nyng búl úsynysty qabyldamauy elimizding bolashaghyna keri yqpaly bolmaytyn bolsa, onda búl mәseleni arnayy sóz etuding qajeti bolmaghan bolar edi. Mәsele, QMDB ýshin qazaq halqynyng qalyptasqan san ghasyrlyq diniy-ruhany bolmysy emes, saudtyqtardyng syzyp bergen baghyty qymbat bolyp otyrghandyghynda bolyp otyr. Al, búl baghyt-arab dәstýrshildigi músylmandyq dýniyetanymdy 8-ghasyr shenberimen shektep, Islamdaghy barlyq ghylymiy-ruhany ilgerileushildikke tyiym salghan, odan keyingi kezendegi barlyq ruhani, mәdeni, ghylymy baghyttardaghy ashylghan janalyqtardyng barlyghyn «biydghat» dep joqqa shygharghan bolatyn. Búl baghyt Islam әleminde ýstemdikke ie bolghan kezenderde, Islam ghylymy men mәdeniyeti qúldyrap, azghyndyqqa týsetinin tarih ózi dәleldep otyr. Onyng alghashqy qúldyrauyn, toqtatqan, Islam әlemine imandy qaytyp bergen Qoja Ahmet Yasauy babamyz bolatyn. Búl Islam әlemining qayta týlep, gýldenuine, ghylymy men mәdeniyetining ósip-órkendeuine mýmkindik berdi. Yasauy joly Joshy úlysynda memlekettik iydeologiya dәrejesine kóterilgen kezende, ghylymy men mәdeniyeti damyp, Altyn Orda degen atqa ie boldy. Ózbek hannyng úly Jәnibek hannyng Yasauy jolynan bas tartyp, arab dәstýrshildigin qayta әkelui Altyn Orda siyaqty alyp derjavany jiyrma jylda tas-talqan etti. Al, 15 ghasyrdan bastap, «ahl al-sunna ua-l jamagha» tariqaty, basqasha aitqanda, arab dәstýrshildigi negizinde qúrylghan naqshbandiya tariqaty yqpalymen býkil Islam әlemi qaytadan toqyraugha úshyrap, azghyndyqqa týsti. Qazaq handyghynyng da tarihtan ketip, ózgelerge bodan boluy osy tariqattyng qazaq dalasynda jetekshi iydeologiyagha ainalumen tikeley baylanysty edi. Búl joldy tolyghymen qabyldaghan Týrkistan, Shymkent, Taraz siyaqty qalalardyng halyqtary ózbek últyna ainaldy. Búl sonynda Qazaq handyghynyng ydyrauyna әkelgen ýderis bolghandyghy tarihtan belgili. Al, býgingi sol arab dәstýrshildigining radikaldy baghyty – uahhabiylik bolsa, adamzat balasynyng osy kýnge deyin jinaqtaghan bar ruhaniy-mәdeny múrasyn joydy ózderine maqsat etip otyr. Izgilikting ornyna – zúlymdyqty, jaqsylyqtyng ornyna – jamandyqty, ghylym men bilim ornyna – qaranghylyq, topastyqty tu etken búl baghyt tek bizding elimiz ýshin emes, jalpy adamzat balasy ýshin qauipti faktorgha ainaldy. Bizding elimizde de búl aghymnyng sonynan ergender sany az emes ekendigin bir men emes, jalpy halyq biledi. Uahhabiylik iydeologiya yqpalyna týsip,  ulanghan jastarymyz qazaqtyng ruhani, mәdeny qúndylyqtaryn syilamaq týgil, olardy qúrtu kerek, joi kerek deytin dengeyge jetti. Egerde, ertengi uahhabiylerding kýnideri tuar bolsa, ne isteytindikterin  eshkimnen jasyryp jýrgen joq. Mening bir jazghan maqalama pikir jazghan bir uahhabiylik aghym ókili «Ár qalada sanymyz bes myngha jetetin bolsa, biz senderding eshbirindi aman qaldyrmaymyz, namaz oqymaghandardy týgel qyramyz» degen komment jazdy. Al, búl  kommentting jazylghanyna tórt-bes jylday uaqyt ótti. Sol kezden beri elimizdegi uahhabiylerding sany kóbeymese, azayghan joq. Sol sebepti, bizding de búl qauipting aldyn almastan basqa sharamyz joq.

Qúrmetti Elbasy!

Búl mәseleni sheshu qazirgi kýni tek Sizding qolynyzda. Sizden basqa bir adam búl mәseleni sheshe alady degenge men óz basym sene almaymyn. Sondyqtan tez arada halqymyzdyng diniy-ruhany ahualyn sauyqtyru maqsatynda shúghyl sharalar jasauynyzdy ótinemin. Ol ýshin mynaday mәselelerdi qolgha aluynyzdy ótinip, súraymyn:

  1. Kezinde qazaq halqynyng dәstýrli dini-Yasauy jolyn uaghyzdaghany ýshin sottalghan Ismatulla qary men Sayat Ibraev bastaghan sopylargha qatysty isti qayta qaratyp, әdil sheshimin shygharugha ýkim etuinizdi;
  2. Qazaqstan Músylmandary Diny basqarmasynyng dini-iydeologiyalyq baghytyn qazaqty halqynyng dәstýrli dinine qaray bet búruyna yqpal etuinizdi;
  3. Elimizde dayyndalyp jatqan diny kadrlardy qazaq halqynyng diniy-ruhany besiginde oqytu mәselesin sheshuinizdi;
  4. Shet elderde diny kadrlardy dayyndatudy tolyq toqtatugha yqpal etuinizdi súraymyn.

Sonda ghana myna Óziniz irgesin qalap, әlem tanyghan memleketke ainalghan elimizding bolashaghy bayandy bolmaq. Olay bolmaghan jaghdayda, memleketimiz de, qazaq halqynyng san ghasyrlyq ruhani, mәdeny bolmysy da, qazaq degen halyqtyng ózi de tarih sahnasynan ketpek.

Al bizding Qazaqstan músylmandar Diny Basqarmasyn da synaytynymyz ras. Onyng sebebi – memleketting mýddesi men memleketting dini-idolgogiyalyq qauipsizdigi. Óitkeni, әli kýnge QMDB qúramyna kiretin meshitter óz júmystaryn  uaqyt talabyna say jýrgize almay otyr. Áli kýnge meshitter uahhabiylik-salafiylik baghyttaghy uaghyzdargha qarsy pәrmendi júmys jýrgize almay keledi. Sebebi, meshit imamdarynda qazaq halqynyng dәstýrli dini men diny tanymy turaly týsinik joq. «Hanafy mazhaby» deydi, biraq hanafy mazhabynyng erekshelikterinen habarsyz. Myqty degen mamandarynyng ózi qazaq halqynyng dәstýli diny tanymyna qarsy uaghyz aitady. Mysaly, A.Smanov degen Aqtaugha baryp, uaghyz aitty. Uaghyzy qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymyna qayshy. Al, olardyng qazaqtyng diny tanymyna qarsy aitqan uaghyzyn kórip túryp, syn aitpau mýmkin emes. (Alayda, jaqsy mamandar barlyghyn da joqqa shygharmaymyz.) Sondyqtan QMDB-nyng júmysy men dini-iydeologiyalyq baghytyn tolyghymen qayta qúru kerek dep esepteymin. Atap aitqanda, mynaday ózgerister jasaluy tiyis:

  1. Maman dayyndau baghytyn ózgertu kerek. «Núr-Mýbәrәk» uniyversiytetining oqu baghdarlamasy tolyghymen qayta qaralyp, qazaq halqynyng ruhany bolmysyna bet búruy tiyis. Óitkeni, uniyversiytet baghdarlamasynda qazaq halqynyng ruhany qajetin qamtamasyz etetin pәnder mýlde joq. Mysaly, 2011 jylgha deyin «Islam qúqyghy» pәni 1-4 kurstary arasynda jýretin. Ol qúqyqtyq jýie arab qoghamynyng qajeti ýshin jasalghan qúqyqtyq jýie bolatyn. 17-18 ghgh. deyin qazaq qoghamyndaghy qoghamdyq qatynastardy retteu - «әdet jolymen» rettelip keldi. Jәne búl Hanafy mazhabynyng negizgi talaptaryna say keletin. Óitkeni, Abu Hanifa din men sharighatty eki bólip qarastyrdy. Kez-kelgen Islamdy qabyldaghan halyq Islamgha qayshy kelmeytin ózining dәstýri men mәdeniyetin saqtap qalugha mýmkindigi boldy. Sondyqtan, qazaq qoghamynyng qajetin ótemeytin pәnder ornyna Islam dinining ruhany bolmysyna mәn beriletin sabaqtar qoyyluy tiyis. Abu Hanifanyng «Fiyhq-ul Akbar», Imam Maturidiyding «Kitab at-Tauhiyd», Qoja Ahmet Yasauiyding «Diuany Hikmet» shygharmalary taldanyp, oqytyluy tiyis. Sonymen qatar, «Islam tarihy» pәnimen qosa «Týrki islam» tarihy pәni, «Týrki islam filosofiyasy» siyaqty pәnder engizilip, qazaq músylmandyghynyng ereksheligi tolyghymen qamtyluy tiyis. Sonda ghana qazaqtyng dәstýrli dinining mәni men mazmúnynyn týsinetin, halyqqa týsindirip aita alatyn mamandar dayyndalatyn bolady.   
  2. Qazirgi meshit imamdaryn qayta dayyndyqtan ótkizip, olardyng bilimin qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymyn biletindey, halyqqa jol kórsetetindey dәrejege kóteru kerek.

Ókinishke oray, QMDB múnday ózgerister jasaugha dayyn emes. Meshit imamdarymen kezdesip, olargha qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymyna qatysty mәselelerdi týsindireyin desen, at-tonyn ala qashady. Óitkeni, olargha din ghylymymen ainalysushy mamandarmen kezdesuge, pikir alysugha QMDB tarapynan tyiym salynghan. Ony osydan ýsh jyl búryn Taraz qalasynda jergilikti imamdardyn, solar ýshin arnayy úiymdastyrylghan, leksiyagha kelmegenine ózim kuә boldym. Egerde QMDB-da osy baghyt ózgermey, shetelderdegi diny aghym sonynan jýre beretin bolsa, ertengi kýni qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny bolmysyn tolyghymen kýiretip, aty qazaq, zaty basqa halyqty qalyptastyratynyna kýmәn joq. Jәne olardyng múnday maqsatty aldaryna qoyghanyna kýmәn da qalmay otyr. Óitkeni, qazaq halqynyng dәstýrli dini men ruhaniy-mәdeny bolmysy negizinde maman dayyndap jatqan jalghyz oqu ornyndaghy «teologiya» mamandyghyn jabudy talap etui búlardyng aldyna sonday maqsat qoyghandyghyna tolyq dәlel bola alady. Sol sebepti, QMDB basshysy, mýfty E. Mayamerov myrzanyng ótinishin oryndaugha bolmaydy, búl qazaq halqynyng bolashaghyna tikeley qauip tóndiredi dep esepteymin.

Qúrmetti Núrsúltan Agha! 

Osy mәseleni óziniz aqyl tarazysyna salyp, әdil sheshimin qabyldaydy  degen ýmittemin.

Ózim turaly aitar bolsam, men, Zikiriya Jandarbek, Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetining «Dintanu» kafedrasynyng dosenti, tarih ghylymdarynyng kandidaty, qazirgi kýni Týrkiyanyng Ankara qalasyndaghy Yyldyrym Bayazid uniyversiytetinde «Bolashaq» baghdarlamasy ayasynda «Imam Maturidy aqidasy men qazaq halqynyng ruhaniy-mәdeny bolmysy arasyndaghy sabaqtastyq» atty taqyrypta ghylymiy-zertteu júmysyn jýrgizip jatymyn.

Qúrmetpen Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti «Dintanu» kafedrasynyng dosenti, tarih ghylymdarynyng kandidaty Zikiriya Jandarbek 

SÓZIMIZ DÁLELDI BOLU ÝShIN WikiLeaks.org CAYTYNDA JARIYaLANGhAN HATTYNG QAZAQShA NÚSQASYN ÚSYNYP OTYRMYZ...

Qúrmetti Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining syrtqy aqparat ókili! (Saud Arabiyasy korolidigining Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining syrtqy aqparat ókili Abdulaziz ben Salih ben Salama – aud.)

«Asyl arna» telearnasynyng bas jetekshisi Isam ben Salih әl-Ueydting (saudiyalyq sәlәfiylik baghyttyng kórnekti ókili – aud.) Asa Mәrtebelige (Korolige – aud.) joldaghan haty jәne osyghan qatysty pikirimizdi súraghan 1431/6/18 (2010/6/1 – aud.) kýngi jibergen jedelhatynyzgha baylanysty bylay deymiz.

Asa Mәrtebelining (Koroliding – aud.) Astana (Almaty) qalasyndaghy elshiligining (Qazaqstandaghy Saud Arabiyasy elshiligining – aud.) mәlimetine qaraghanda «Asyl arna» – ýkimettik emes telearna, 2008 jyly Qazaqstan músylmandary diny basqarmasy men Ádilet ministrligindegi Din isteri komiyteti jәne basqa da biylik oryndarynyng tikeley qoldauymen negizi qalanghan. Aqidasy – Áhl sýnnә ual-jamaghat, músylmandardyng arasynda ortaq mýddelerding qamyn jeydi. Búl telearna Qazaqstandaghy resmi, qoghamdyq jәne diny taraptardyng barlyghymen de tyghyz baylanys ornatqan. Sondyqtan da búl arna diny nasihat jýrgizetin telearnasy joqqa tәn, bolsa da, ýkimet tarapynan qúrylatyn osynau aimaqta erekshe manyzgha iye. Onymen qosa, múnda (Qazaqstanda – aud.) qazaq halqynyng arasynda sopylyq nasihatyn taratyp, jansaq istermen shúghyldanatyn sopy uaghyzshylar toby bar. Sonday-aq, shiitterding әseri әri olardyng Qazaqstanda birshama belsendilik qaupi de bar. Diny (sәlәfiylik – aud.) ýgit-nasihattyng bolmauy Islamgha qyzyghushylardyng asa belsendi islamy tobynyng osynday belsendi shiittik jaghyna auyp ketuine soqtyruy mýmkin.

Sonday-aq (Qazaqstandaghy – aud.) elshilik atalmysh arnanyng kóp әri aluan týrli múqtajdyqtary turaly habarlady. Olar týsirilim men montajdaugha, dublyaj jasaugha kerekti jalpy somasy shamamen bir million AQSh dollaryn qúraytyn býgingi eng jetilgen qúral-jabdyqtardy satyp aludy qalaydy. Sonday-aq, júmys orny bolatyn ghimarat satyp aludy jәne qyzmetkerlerding sanyn arttyrudy kózdeydi.

Elshilik (Qazaqstandaghy Saud Arabiyasy elshiligi – aud.) aimaqtaghy jana synaq retindegi manyzyna qaray búl arnany qoldau dúrys dep sanaydy.

Búl mәlimetter Sizding tanysuynyz ýshin әri Óziniz dúrys dep tapqan sheshim shygharuynyz ýshin jiberildi.

Eng izgi sәlemmen,

(Saud Arabiyasy Mәdeniyet jәne aqparat ministrligine qarasty – aud.) Aqparat isteri basqarmasynyng bastyghy, qúrmetti elshi/

Usama Ahmad Naqliy

Zafir Useyry 1431/08/01 (2010/07/13– aud.)

(Derekkóz: https://wikileaks.org/saudi-cables/doc121022.html)

99/3/ 228 بدون

سعادة وكيل وزارة الثقافة والإعلام للإعلام الخارجي

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2562