«Sabaqty iyne – sәtimen» demey me?  Úzaq uaqyt, óte úzaq, baqanday 20 jyl. Ishimde búrq-sarq  qaynap, kónilimde alay-dýley dauylday úlyp jýrgen bileudey úly múratymnyng júldyzy janyp, jaryq sәulesi endi ghana jarqyray bastady-au deymin.

Sonau 1994-jyly QHR aspanyn qaq aiyrghan aqpa júldyzday, dýbirli júrtty  dýr silkindirip, eleusiz de, eskerusiz jýrgen kóshpendi halyq – qazaq últynan ghajayyp múra, tendesiz baylyq, joyqyn shygharma  «Shipagerlik bayan» jarq ete týsti. Jalynyda orasan zor boldy. Kitap baspadan shyghar-shyqpay jatyp, kýli qazaq balasy japatarmaghay jata-jastana oqy bastady da. A, degende bәrimiz de sener-senbesimizbi bilmey  antarylyp qalghanymyz shyndyq. Sebebi, búl joyqyn shygharmanyng bayandau tәsili, búryn-sondy kóp estimegen de, kórmegen til mәneri, ishinara  mýldem estimegen ataular men osyghan deyin esh tarihy derekterde kezdespegen túlghalar, uaqighalar,  aluan týrli ghylym-bilimning bir qazanda bite  qaynap qoyyrtpaqtaluy, asuyn onay –ospaqqa aldyra qoymaytyn asqaraly alyp beldiginde edi.  

Ghylym zertteu – ekining biri egizding synarynyng qolynan kele bermeytini de anyq qoy. Ap etpede, kóbisi qyzdy-qyzdymen bir-eki ret oqyp kórdi de, әiqaydamgha salyp, arbadan qaytqan attay sheginshektep  qaytadan  jyly jauyp qoyghanday boldy. Sol júrt qatarynda men de birneshe ret oqyp shyqqan-túghym. Birinshi oquymda shynyn aitsam pәlendey birneme bildim dey almaymyn. Esesine týpsiz tereng túnghiyq dýniyening súlbasyn elestetkendey boldym. Ekinshi ret oquymnan bastap azdap birneme júgha bastaghanday boldy. Sodan bermen qaray auyq-auyq oqyp kelem. Oqyghan sayyn shyt jana oilardyng jetegine  jetelumen siqyrly ghalam syryna batyp, tanghajayyp dýniyelerge ghashyq  bolamyn. 

1996 jyly Almatyda «Jalyn baspasy» jaghynan D.Masimhanúly men K.Elemesúlynyng qotaruynda búl enbek kirilisada jaryq kórdi. Bizdegi biraz kózgharaqty  ghalymdar men әuesqoy kitappazdar azdap zertteu maqalalaryn jazghan boldy. Maqalalar jinaghy retinde «kónening kózi, dananyng sózi» atty kitap ta ómirge keldi. Búl azamattargha alghystan basqa aitar joq. Degenmen últtymyzdy úlyqtar, memleketimiz mereyin asqaqtatar, býgingi qazaq ghylymyn órge sýirer osynau ghylymnamalyq sýbeli enbekti, tabany kýrektey 20 jylda әr qyrynan  tolyq ashyp, halyq iygiligine Otan maqtanyshyna, adamzat órkeniyetine  ainaldyra almay otyrghanymyz, bilgenge ózekti ottay órteytin ókinishti sharua, úyatty is edi.

Kez-kelgen isting pysyp jetiletin uaghy bolady deushi edi ghoy. Osy ghylymnamalyq kitap  jayly otyrghan-túrghan qanshama jerlerde әngime ettik, pikir-payymdar aittyq selt etip serpilgen, aryndap algha shyghyp «Búl sharuany qolgha alayyq!» degen birde-bireudi bayqamaghan ekem. Sóitsem, men, asylynda óz janashyryn, qamqorshysyn keziktire almay jýrsem kerek. Ótken jyly basqa bir tarihy kitapty jaryqqa shygharu ýshin (әkem Qúdaybergen Sәiduaqasúlynyng «Men tanyghan shyndyq» atty kitaby) Toqan atty oiy sergek, kóregen kónildi, aqedil aghamnyng tanystyruymen sәti kelip, Jaqypjan Núrghojaev atty aghamen tanysyp qalghanmyn. Arghy-bergi tarihy taqyryptarda kóp әngimelese kelip, oy órisimizdin, kózqarasymyzdyn, minez- qúlqymyzdyn, arman-tilegimizding jaqyndyghy bizdi ýlken bir júmystyng tónireginde jymdasuymyzgha alyp keldi.

Kópti kórgen kóregen azamat, ghúmyr boyy baspa salasynda eleuli enbek etip ershimdi qyzmet atqaryp kelgen últ mәdeniyetine, órkeniyetine, tamyrly tarihyna bey-jay qaray almaytyn  aghamyz birden júmysty qolgha aldy da, maghan osy ghylymnamalyq enbek jayly qanday zertteulerding jýrip jatqandyghy turaly tapsyrma bergen edi. Sol boyynsha jaqynda Qytaygha saparlay baryp kelgenmin.

«Biter isting basyna jaqsy keler qasyna» demekshi, saparymdy, sonau, 1994 jyldary « Shipagerlik bayan» jaryq kóre sala, bar ynty-shyntymen berile  úmsynyp, talaylar bayybyna bara almay dal bolyp jýrgende, esh ekiúday bolmay zertteuge kirisip ketken búl kýnderi, QHR, Ile pedinstitutynyng profesory, hakim Abay filosofiyasyn tynghylyqty zertteushi Shaytqazy Álghazyúlynyng qarsy aluynan bastadym. Shәkenning aldymnan aiqara qúshaq ashyp shyghuynyng ózindik sebebi: osydan az uaqyt búryn óz ara til baylasyp, bizge «Shipagerlik bayannyn» medisinalyq filosofiyasy» atty taqyryptaghy ghylymy zertteu kitabyn (әli baspadan shyqpaghan)  jiberip bergen bolatyn. Taghy bir jaghynan osynau úly enbekting úly Otan iygiligine, halyq qajetine jarasa  degen izgi niyet, izet qúrmeti de edi. Osy bir úlaghatty sharuanyng jýzege asuyna kómek qolyn sozudy  azamattyq boryshym, perzenttik mindetim dep bilgen Shәkeng menimen birge Ýrimjige attandy. Ekeuara әngimemiz jarasyp, Qytaydyng Qúlja qalasynan shyqqan jýitkigen poyyzymen  bar-joghy on saghat shamasynda Ýrimjige baryp týstik. Ornyghyp alghan song azdap dem aldyq ta, kónilge alghan oigha býkken biraz adamdarmen telefon baylanysyna shyghyp, kezdesetin uaqytymyzdy belgiledik, әri kelisilgen saghatynda uaghdaly jerde jýzdestik. Bizdi, bir Aman atty (Shinjiang uniyversiytetining aspiranty)  jas jigit kýtip túrghan eken, amandyq saulyqtan song dereu bir saltanatty saraydyng ýshinshi qabatynda ornalasqan restorangha ertip kirdi. Qoly-basymyzdy juyp,  әne-mine degenshe  «o, qúrmetti qonaqtar keshikkenime keshirim súraymyn!» dep,  júmyr deneli, orta boylau qaratory, jaydary jýzdi jas azamat kelip jaghymdy әuezben  arqa-jarqa amandasa ketti. Sәlem sonyn ýzgisi kelmegen  Shәken, maghan,  «búl azamat  әlgi sizderding telearnada tanystyrghan Jasarat dәifu (dәriger)  ghoy» dedi. Men de, « o, әlgi janalyq jaratqan qazaghym de!» dep qoshamettep qolyn qayta alyp qysyp qoydym. Sosyn jaylanyp otyryp jayma shuaq әngimege kóshtik. Áriyne, sózdi  ekeumizdi de jaqsy tanityn Shakeng bastady. Aldymen qysqashalap meni tanystyrdy da, әri qaray oigha alyp kelgen ghylymy júmysymyz jayynda әngimeledi. «Izdegenge-súraghan» degendey oy armany ghylymgha sheksiz berilgen Jasarat myrza da әngime tiyegin ózi ashqan janalyghynan aghytty da jiberdi. «Men, qazaq degen talantty halyqtyng perzenti bolghanyma maqtanamyn. Qazaqtyng talantylyghyna dәlel-dәiegim de jetkilikti» dep, biraz tarihtan aita kelip, «shipagerlik bayan, mening ong jambasyma kelgen baylyghym. Mamandyghyma say kelgenin qarashy! Osy úly enbekting ghylymy nazaryasynan paydalanyp, tobyq artyndaghy tirsek sinirin jalghau tәsilin әri ýlken adamdarda jambas úrshyghynyng shyghuyn búrynghy pyshaqpen kesip gipspen pәlen ay qatyryp tastauday azaptan qútqaratyn tek esh jerin kespey de, tespey ornyna  týsiretin kiyim ýlgisin (medisina qúralyn)  jasap shyqtym. Taghy da osyghan mәndes keletin, әsirese, bizding qazaq balalarynda jii kezdesetin tuadan jambas úrshyghynyng tayynqylyghyn, búrynghy әdisten әldeqayda iykemdi, әri jyldam ne bәri 17-aq kýnde  qalpyna keltiretin kiyim ýlgisin de (medisina qúraly)  jasap shyghyp tabysty boldym. Búl jetistikterim memleket jaghynan ghylymgha qosqan janalyghym retinde joghary baghalanyp patentteldi. Qazir, әlemdik patentti alu júmysy jýrgizilip jatyr. Sonday-aq,  biz  osy  jetistikterimizge jelpinbey, «shipagerlik bayandy» onan sayyn zerttep, qazaq halqynyng adamzat balasyna qosar ýlesin molaytu maqsatynda, «shipagerlik bayannyn» múrageri Núrtay myrzanyng tól shәkirti Qaliybek Qanjarbayúly bauyrym  ekeumiz birigip « shipagerlik arna» atty taqyrypta zertteu kitabymyzdy da jazyp baspagha dayyndap otyrmyz» dedi. Aytpaqshy, әngime-dýken ýstinde, súnghaq boyly aqsary kelgen búira shash, әdemi jigit kelip tanysqan bolatyn. Tanysa kele búl azamattyng Shinjiang ólkelik «qazaq dәri-dәrmek zertteu ortalyghy» zertteu bólimining bastyghy Bolat Maqabylúly ekendigin bilgen edik. Búl da bir, elim dese et-jýregi ezilip, últym dese aghynan aqtarylghan, ghylym degende ishken asyn jerge qoyatyn talant-talghamy mol, aqedil azamat bolyp shyqty.

Ertesi kýni osy Bolat myrzanyng jetekshiliginde, 20 jyl boyy talyghudy da jalyghudy da bilmey «shipagerlik bayannyn» jiligin shaghyp mayyn ishken jeke zertteushi, dara jýirik Árin Sarjanúly aghamyzdyng ýiine arnayy izdep barghan edik. Ýide osy kisining qúday qosqan qosaghy Raqiya Altynbekqyzy әpkemiz bizdi qyzu yntamen qarsy aldy. Árin aghamyzdyng qan qysymy kóterilip auruhanagha týsip qalghan eken. Kelgen sharuamyzdy bilisimen Raqiya әpkemiz aghyl-tegil әngimesin aqtardy-au kep. Naghyz zertteushini ayaq astynan keziktirip qalghanymyzgha an-tang bolyp auzymyz anqidy da qaldy. An-tang bolatyn jayymyz: Búl kisi «shipagerlik bayandaghy» keybir zertteushilerge kýmәn-kýdik tudyryp kelgen, jansaq basyp janylys ketken týiinderin arnayy zerttep «Óteyboydaq» degen atpen Beyjindegi «Últtar» baspasynan jana ghana kitabyn shygharghan eken. Jýieli sóz, tartymdy talgham, óreli oilaryna dәn rizashylyghymyzdy bildire otyryp, óz qolymen bergen  «Óteyboydaq», «Alty ózegi túghyr – jiyrma eki tayanysh», «Óteyboydaqtyng jantanu ghylymy turaly», «Óteyboydaqtyng әrekettik mýrde borshalau ghylymy» atty Árin aghamyzdyng kitaptaryn qúshaqtap, bolinisagha tike tarttyq. Qala syrtyna taman jaylasqan zәulim ghimartty bolinisadan Árin Sarjanúlynyng jatqan bólmesine kirip sәlemdestik. Nauqasy auyrlau aghamyzdy qoltyghynan demep jatqan ornynyn zorgha otyrghyzdyq. Qol-ayaghy iykemge jaqsy kelinkiremey tili de qayta-qayta kýrmelip mazasy bolmay túrsa da,  sonyng ózinde ishki ruhynyng kýshtiligining arqasynda bizge «shipagerlik bayannyn» úshan-teniz baylyghynan meyirlene ýzdik-sozdyq  bayandap, «ghúmyrym jetse әli talay kitap jazarmyn» dep, zor ýmitin aqtardy. Biz búl kisini qinap almasaq jarar edi degen oimen, kóp sózge qystyrmalamay tek qolymyzda túrghan ýsh kitabyn baspadan shygharu turaly  rúqsat beruin ótindik.  Aghamyz sheksiz rizalyqpen «qazaq halqynyng asyl múrasyn, әueli qazaq ózi iygiliktenui kerek qoy. Alyndar, baspadan shygharyndar. Kóptik etpese ýiimde shipagerlik bayannyng tili turaly zertteu kitabym qol jazba kýiinde jatyr sony da bereyin» dep, aghynan jaryldy. Búghan qosa qazaq tarihyna tikeley qatysy bar búghan deyin esh bir jerde jaryq kórmegen, eshbir avtordyng auzynan estimegen ghajayyp bir syrsandyqtyng auzyn ashqanday boldy. Ángimemiz úzaryp ketpes ýshin, búl arada búl mazmúndy doghara túrudy jón kórdim. Óteyboydaq babamyz “ ...qadyryn bilip ústana bilgenge qanghysyz búlaq, bilmegenge otbasy oshaq qasynda jatyp tozatyn tulaq” dep, býgingi bizderding salghyrt kýiimizdi dóp basyp aitqan-au shamasy» dep oigha battym, Árindey dara shapqan túlpar túyaqty túlghaly aghany kórgende.

(Ýrimjini betke alghanda, qazaqtyng taghy bir arda azamaty býgingi Qytay qazaqtarynyng aghalap algha shyqan  aghartushysy, jasy seksenning sengirine shyqqan, naghyz ghalym aghamyz  Áuelqan Qaliy  edi. Ókinishtisi, dәl osy kezde ol kisining otbasynda qaraly jaghday bolyp, jýzdesuding reti kelmey tek telofon arqyly qysqa habarlasyp qapy qaldyq).  Sóitip Ýrimji saparynan kónilimiz kópship, mereyimiz tasyp, shalqar shabyt qúshaghynda Qúljagha qayta oraldyq.

Jasarat myrzanyn, Ilede Múrat degen taghy da bir erekshe talanty «shipagerlik bayannan» nәtiyjeli zertteuler jasap jýrgen jigitti tanystyruymen  arnayy izdep baryp kezdesken edim. Búl jigitimning salmaghy tipten eresen boldy. Qalay deysiz ghoy. Ózining aituy boyynsha, «shipagerlik bayanda» saqtalyp azghantay shipashaq (resiyp) aman qalghan eken. Sol shipashaqtyng bireuin shet el ghalymdarymen birlikte joghary tehnikamen ghylymy zertteu jýrgizip, zor tabysqa jetip, jetistigin  halyqaralyq( Journal of Medicinal Plants Research)  jurnalda  jariyalaghan eken. Qytayda da joghary baghalanypty. Qazir «shipagerlik bayandy» jalghasty zertteu ýstinde eken. Ýkimet orny búl azamattan, qazaqy dәri -dәrmekti zertteu boyynsha zor ýmit kýtip ýlken mindetter jýktegen kórinedi. Sonyng aighaghy ispetti, Múratty Ýrimjidegi medisina uniyversiytetinen Ile qazaq avtonom oblysy ortalyghy Qúlja qalasyna arnayy úsynyspen auystyryp әkelip, oblystyq qazaq shóp dәrilerin zertteu ortalyghyn qúryp, sol ortalyqtyng orynbasar jauaptysy etip qoyypty. Múrat Qyzaybek bauyrymnyng myna bir sózi kónilimdi  erekshe kónshitti: «Qazir Qytayda batyssha emdeuden góri, osy dәstýrli (tabighy shóp dәrilermen) emdeuge basa mәn berip otyr. Búl salada, birinshi orynda Júng Ie (Qytaydyng dәstorly emdeu tәsili) ekinshi orynda Tiybetshe (zanzu últtyq emdeu tәsili), ýshinshi orynda Úighyr tibabeti (úighyr últtyq emdeu tәsili) túrady. Al biz, qazirshe besinshi-altynshy oryndamyz. Qúday búiyrsa, az jyldan son  bizder ýshinshi oryngha baryp qalamyz. Búghan kýmәn joq. Bizding Altay aimaghynda túratyn Manatbek Qali, Qaliybek Qanjarbayúly  bastaghan enbekqor azamattarymyz «shipagerlik bayandy» negiz etip, «qazaq shipagerligi negizderi» atty jolmen on eki kitap oqulyq qúralyn qúrastyryp, qazirding ózinde paydalanyla bastady. Mine, bizding negizimiz osylay myqtap qalanyp otyr» dedi.

Onsyzda úzaqtan «shipagerlik bayandy» jan-jaqtyly zerttep, “halyq iygiligine nege jaratpaymyz?” degen mazasyz oiymdy, shet elde jýrgen osyn-au asyl azamattardyng eren enbekteri tolqytyp, shattyq shәrbatynan susyndatyp qaytardy.

Shayahmet QALIY

Abai.kz