nemese qazaq halqynyng jauyngerlik ruhy hәm batyrlar jyry 

Adamzat tarihynyng betalysy uaqyt pen kenistik ayasynda oryn alghan aluan týrli ýrdisterge oray san qúbylyp otyrady. Keyde ómirsheng bir iydeyanyng tónireginde alyp imperiyalar qúrylsa, keyde diny hәm әleumettik qajettilikten nemese jiktelisten mononormalar ortagha shyghady. Tipti, últtyq qúndylyqtar úlyqtalyp, etatistik sayasy qúrylymdardyng payda boluyn da uaqyt talabynyng jemisi dep aita alamyz.  

Mysaly, kezinde jahannyng jartysyn baghyndyrghan Rim imperiyasy, Týrik qaghanaty, Altyn Orda jәne Osman patshalyqtary ydyraghan song últtyq sipattaghy joghary sayasy úiymdar tarih sahnasyna shyqty. Úiysu ýrdisining búlay jalpydan jalqygha oiysuyna, әlbette, sol kezendegi tarihy qajettilikterding yqpal etkeni anyq. Túma-bastauy ghún men týrkiden taraytyn qazaq halqy da Altyn Orda imperiyasynyng ydyrau kezeninde, yaghny HV ghasyrdyng ekinshi jartysynda últ bolyp úiysqan sayasy belsendiligining arqasynda Ortalyq Aziya kenistiginde Qazaq handyghy degen atpen túnghysh últtyq memleketting qazyghyn qaqty.

Ásili, bir últty basqa últtan ereksheleytin ólshem retinde onyng tarihy, geneologiyasy men geografiyasy, mәdeniyeti men dýniyetanymy, tili men dili, dini men dәstýri, túrmys-tirshiligi jәne t.b. qúndylyqtaryn aitamyz. Qazaq etnosyn qúraghan týrki taypalarynyng últ bolyp úiysuyna hәm joghary sayasy úiym qúryp, tútastanuyna ortaq sayasy ústanymdar әser etti. Yaghni, últtyng ereksheligin tanytatyn qúndylyqtardy etnosty úiystyrushy faktor desek qatelespeymiz. Sonday-aq, әrbir últ ózine tәn erekshe qasiyetterimen ómir sýretindikten, etnostyq qúndylyqtardy sol últtyng býgini men ertengi tynys-tirshiligin aiqyndap beretin paradigmasy dep baghalaugha tolyq negiz bar.   

Qazaq halqynyng geneologiyasy men tarihy ondaghan ghasyrlardy qamtityn birneshe mynjyldyqtardan túrady. Adamzat shejiresi boyynsha qazaq halqy – Núh payghambardyng Yafas (Jappas) atty úlynan taraydy. Arghy tegi – Ishpaqay, Mәdi, Anaqarys, Toqsary, Shiraq, Tomiriys, Zarina jәne t.b. bekzadalar men patshayymdar biylik qúrghan saqtardan, Túman, Úly Móde, Laushang Qyzay, Eljau bi, Baujian, Shóje t.b. tәnirqútylar biylik qúrghan ghúndardan, sonday-aq, Bumyn, Múqan, Estemi, Elteris, Qapaghan, Bilge, Kýltegin, Moyynshor qaghandar saltanat qúrghan Er-Týrikten bastau alady. Últymyzdyng odan bergi tarihyn qarlúq, qaraqan, oghyz, qimaq, qypshaq, Altyn Orda jәne Aq Orda handyqtary jalghastyrady. HV ghasyrdyng orta sheninde Kerey men Jәnibek handar negizin qalaghan qazaq handyghy Euraziya kenistiginde tórt ghasyrgha juyq ómir sýrdi. Kerey men Jәnibek handardan keyin Qazaq handyghynyng shejiresi Búryndyq, Qasym, Mamash, Toghym, Tahiyr, Haqnazar, Shyghay, Tәuekel, Shahmúhammed, Túrsyn, Esim, Salqam Jәngir, Áz-Tәuke, Qayyp, Bolat, Ábilqayyr, Abylay, Kenesary jәne t.b. handar men súltandar biylik jýrgizdi. HIH ghasyrdyng basynda ishki alauyzdyqtyng ushyghu saldarynan shashyraghan kóshpendiler әueli Resey patshalyghyna, keyin Kenes Odaghyna bodan boldy. Áytkenmen, HH ghasyrdyng ayaghynda derbes memleket bolyp ómir sýruge әleueti jetkilikti qazaq eli tәuelsiz subekti retinde әlem kartasynda qaytadan boy kórsetti.

Qaysibir últ bolmasyn onyng tól tarihy basty qúndylyqtarynyng biri sanalady. Últymyzdyng basynan ótkergen talayly taghdyrynda bizding kýlli bitim-bolmysymyz beynelengen. Mysaly, qazaqtyng at qúlaghynda oinaghan hәm tolghamaly tórt qaru asynghan batyr halyq ekendigi tarihymyzda aiqyn kórinis tapqan. Sonau b.z.d ómir sýrgen saq babalarymyz Kir men Dariy bastaghan parsy sarbazdaryn jәne Eskendir Zúlqarnayynnyng jenilis kórmegen әskerin tas-talqan etip jendi. B.z.d Saryjazyq pen Ordosty jaylaghan jauynger halyq ghún әskerinen qytaylardyng qoryqqany sonshalyqty әlemning jeti keremetining biri – Úly Qytay qorghanyn túrghyzugha mәjbýr boldy. Móde tәnirqútynyng jauynger әskeri ghún qaghanatyna kórshiles alys-jaqyn 36 memleketti jaulap aldy. Al, IV ghasyrda Batys ghúndardyng biyleushisi Atilla patsha Rimdi talqandap, әlemdegi qúl iyelenushi songhy imperiyanyng janazasyn shyghardy. Sóitip, Europadaghy últtyq memleketterding bas kóteruine mýmkindik tudyrdy.

VI ghasyrdyng orta sheninde tarih sahnasyna shyqqan Týrik qaghanaty da Qiyr Shyghystan Edil ózenine deyingi úlan-ghayyr aimaqty bauyryna basyp, sol dәuirding basty sauda tranziyti «Jibek jolyna» iyelik etti. 751 jyly týrkeshterden song Ortalyq Aziyada yqpaldy kýshke ainalghan qarlúqtardyng Omayadtarmen birikken әskeri Atlah shayqasynda Tang әskerin tas-talqan etip jenip, Qytay ekspansiyasynyng birjolata jolyn kesti.

H ghasyrdan bastap qypshaq birlestigin qúraghan kóshpeliler Euraziya tósinde at oinatyp, Shyghys Europadaghy Rusi knyazidyqtary, Vizantiya imperiyasy, Gruziya patshalyghy, Horezm shah, Mysyr memleketterine óz әskery yqpalyn jýrgizdi. Al, HIII ghasyrda ghalamgha úly ózgeris әkelgen Shynghyshan qúrghan úly derjavadan enshi alyp shyqqan Joshy úlysynyng әskery qúramy qazaq taypalarynan qúraldy. Shynghys úrpaqtary Shyghys Europany jaulap alghannan keyin Joshy úlysy Altyn Orda imperiyasy bolyp qúryldy. Batu (1242-1256), Berke (1259-1266), Toqtay (1293-1312), Ózbek (1312-1341), Jәnibek (1341-1357) handar biylik jýrgizgen dәuirlerde Altyn Orda memleketi әlemdegi sayasi-ekonomikalyq hәm әskery túrghydan eng quatty imperiyagha ainaldy. 

Osy túrghydan el qorghaghan aibyndy batyrlardyng qazaq elining jýzderi men rularyna úran boluynyng astarynda jauyngerlik ruhty qadir tútushylyq jatyr. Tumysynan jauynger qazaq halqy handyq dәuirdegi qan-maydanda da eshkimge des bergen emes. Basqasyn aitpaghanda, 1643 jylghy «Orbúlaq» soghysynda Salqam Jәngir han bastaghan qazaqtyng 600 jauyngeri jonghardyng 50 000 sherigin soghys maydanynda keri shegindirui búryn-sondy tarihta oryn almaghan oqigha bolatyn. Odan ózge «Ayagóz», «Búlanty», «Anyraqay», «Qalmaq-Tolaghay», «Shandy joryq», «Jayyl qyrghyny» soghystarynda qazaq jauyngerleri ózinen әldeqayda sany basym dúshpan әskerining tu-talaqayyn shygharyp, jeniske jetti. Ásirese, jonghar shapqynshylyghyna qarsy Abylay han bastaghan qazaq batyrlary erlikting qas ýlgisine ainaldy. Búl turaly Sh.Uәlihanov: «Abylay dәuiri qazaqtardyng erligi men seriligining ghasyry», – dep, bagha bergen bolatyn. Abylay hannan keyingi kezende Resey patshalyghy qazaq dalasyna otarshyldyq sayasatyn jýrgizgen tústa da Kenesary han, Jolaman, Isatay men Mahambet, Eset, Janqoja, Dosan batyrlar halyq ýshin qan tókti. Tipti, keshegi Kenes ýkimetine bodan bolghan kezdegi Ekinshi dýniyejýzilik soghysta da Bauyrjan Momyshúly, Qasym Qaysenov, Raqymjan Qoshqarbaev, Nýrken Ábdirov syndy batyr babalarymyz qazaq halqynyng jauynger halyq ekenin әlemge әigiledi. Yaghni, qazaq halqynyng múqalmaytyn jauyngerlik ruhy – sózben aityp jetkize almaytyn últymyzdyng ruhany qúndylyghy desek asyra aitqandyq emes.

Halqymyzdyng jauyngerlik ruhta tәrbiyelenip ósuine qazaqtyng qaharmandyq epostary erekshe yqpal etkeni belgili. «Batyrlar jyrynda» keyipker tanghajayyp keyipte tuylyp, bala kýninen erlik jasaugha, eli ýshin etinen et kesip beruge qúmbyl túlgha retinde suretteledi. Ol jastayynan jauyngerlik ónerdi jan-jaqty iygerip, alpys aila mengergen alyp-eren túlgha bolyp er jetedi. Óse kele keyipker qara basynan qalyng búqaranyng qamyn joghary qoyatyn qaharmangha ainalady, almaghayyp zaman tughanda halqyna qorghan bolyp, eli ýshin basyn bәigege tigedi. Halyq batyrdyng manayyna toptasyp, dúshpanyn tas-talqan etip jenip shyghady. Qazaqtyng «Batyrlar jyryndaghy» osy taqyletti oqighalar jelisin «Qarymnyng qyryq batyry», «Qobylandy», «Alpamys», «Qambar batyr», «Qarabek», «Er Targhyn», «Edige», «Batyr Beket», «Er Sayyn», «Qabanbay», «Batyr Bayan», «Ótegen», «Arqalyq batyr», «Kenesary-Nauryzbay», «Espenbet», «Narqyz» jәne t.b. jyrlardan kóre alamyz. Yaghni, bala kýninen «Batyrlar jyrymen» susyndap ósken jas óskin eseygende qiyalyndaghy sol qaharman keyipker bolugha talpynyp, erlikting qas ýlgisin kórsetedi. Demek, qazaq halqynyng jauyngerlik ruhynyng mәiegi – «Batyrlar jyry» degen sóz.

 Týiin: Últtyng úlylyghyn pash etetin qúndylyqtar tól tarihpen yaky bolmasa halyq qaharmandarynyng túlghasymen shektelmeytini belgili.  Mәdeniyet, geneologiya, til, din, dil jәne t.b. últtyq erekshelikter aksiologiyany qúraydy. Yaghni, últtyng әrbir qúndylyghy haqynda tandy-tangha úryp aituymyzgha bolady. Desek te, el taghdyry tarazygha týsken tarihtyng qiyn-qystau sәtterinde últymyzdyng jauyngerlik ór ruhy jauynyng mysyn basyp, jerimizdi taptatpaghanyn moyyndaghan jón. Qazaq halqy ózining tua bitti osy qasiyetin joghaltpasa, qazirgi jahandanugha jútylyp ketpey, el tәuelsizdigin bayandy ete almaq. Oghan senimimiz kәmil!

Múhan Isahan, QR MSM DIK Din mәseleleri jónindegi ghylymiy-zertteu jәne taldau ortalyghy, Islamdy zertteu bólimining basshysy

Abai.kz