نەمەسە قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحى ءھام باتىرلار جىرى 

ادامزات تاريحىنىڭ بەتالىسى ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىندا ورىن العان الۋان ءتۇرلى ۇردىستەرگە وراي سان قۇبىلىپ وتىرادى. كەيدە ومىرشەڭ ءبىر يدەيانىڭ توڭىرەگىندە الىپ يمپەريالار قۇرىلسا، كەيدە ءدىني ءھام الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەن نەمەسە جىكتەلىستەن مونونورمالار ورتاعا شىعادى. ءتىپتى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار ۇلىقتالىپ، ەتاتيستىك ساياسي قۇرىلىمداردىڭ پايدا بولۋىن دا ۋاقىت تالابىنىڭ جەمىسى دەپ ايتا الامىز.  

مىسالى، كەزىندە جاھاننىڭ جارتىسىن باعىندىرعان ريم يمپەرياسى، تۇرىك قاعاناتى، التىن وردا جانە وسمان پاتشالىقتارى ىدىراعان سوڭ ۇلتتىق سيپاتتاعى جوعارى ساياسي ۇيىمدار تاريح ساحناسىنا شىقتى. ۇيىسۋ ءۇردىسىنىڭ بۇلاي جالپىدان جالقىعا ويىسۋىنا، البەتتە، سول كەزەڭدەگى تاريحي قاجەتتىلىكتەردىڭ ىقپال ەتكەنى انىق. تۇما-باستاۋى عۇن مەن تۇركىدەن تارايتىن قازاق حالقى دا التىن وردا يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋ كەزەڭىندە، ياعني حV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلت بولىپ ۇيىسقان ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندە قازاق حاندىعى دەگەن اتپەن تۇڭعىش ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ قازىعىن قاقتى.

ءاسىلى، ءبىر ۇلتتى باسقا ۇلتتان ەرەكشەلەيتىن ولشەم رەتىندە ونىڭ تاريحى، گەنەولوگياسى مەن گەوگرافياسى، مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمى، ءتىلى مەن ءدىلى، ءدىنى مەن ءداستۇرى، تۇرمىس-تىرشىلىگى جانە ت.ب. قۇندىلىقتارىن ايتامىز. قازاق ەتنوسىن قۇراعان تۇركى تايپالارىنىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋىنا ءھام جوعارى ساياسي ۇيىم قۇرىپ، تۇتاستانۋىنا ورتاق ساياسي ۇستانىمدار اسەر ەتتى. ياعني، ۇلتتىڭ ەرەكشەلىگىن تانىتاتىن قۇندىلىقتاردى ەتنوستى ۇيىستىرۋشى فاكتور دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سونداي-اق، ءاربىر ۇلت وزىنە ءتان ەرەكشە قاسيەتتەرىمەن ءومىر سۇرەتىندىكتەن، ەتنوستىق قۇندىلىقتاردى سول ۇلتتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭگى تىنىس-تىرشىلىگىن ايقىنداپ بەرەتىن پاراديگماسى دەپ باعالاۋعا تولىق نەگىز بار.   

قازاق حالقىنىڭ گەنەولوگياسى مەن تاريحى ونداعان عاسىرلاردى قامتيتىن بىرنەشە مىڭجىلدىقتاردان تۇرادى. ادامزات شەجىرەسى بويىنشا قازاق حالقى – نۇھ پايعامباردىڭ يافاس (جاپپاس) اتتى ۇلىنان تارايدى. ارعى تەگى – ىشپاقاي، ءمادي، اناقارىس، توقسارى، شيراق، توميريس، زارينا جانە ت.ب. بەكزادالار مەن پاتشايىمدار بيلىك قۇرعان ساقتاردان، تۇمان، ۇلى مودە، لاۋشاڭ قىزاي، ەلجاۋ بي، باۋجياڭ، شوجە ت.ب. تاڭىرقۇتىلار بيلىك قۇرعان عۇنداردان، سونداي-اق، بۋمىن، مۇقان، ەستەمي، ەلتەرىس، قاپاعان، بىلگە، كۇلتەگىن، مويىنشور قاعاندار سالتانات قۇرعان ەر-تۇرىكتەن باستاۋ الادى. ۇلتىمىزدىڭ ودان بەرگى تاريحىن قارلۇق، قاراقان، وعىز، قيماق، قىپشاق، التىن وردا جانە اق وردا حاندىقتارى جالعاستىرادى. حV عاسىردىڭ ورتا شەنىندە كەرەي مەن جانىبەك حاندار نەگىزىن قالاعان قازاق حاندىعى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءتورت عاسىرعا جۋىق ءومىر ءسۇردى. كەرەي مەن جانىبەك حانداردان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ شەجىرەسى بۇرىندىق، قاسىم، ماماش، توعىم، تاھير، حاقنازار، شىعاي، تاۋەكەل، شاحمۇحاممەد، تۇرسىن، ەسىم، سالقام جاڭگىر، ءاز-تاۋكە، قايىپ، بولات، ابىلقايىر، ابىلاي، كەنەسارى جانە ت.ب. حاندار مەن سۇلتاندار بيلىك جۇرگىزدى. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ىشكى الاۋىزدىقتىڭ ۋشىعۋ سالدارىنان شاشىراعان كوشپەندىلەر اۋەلى رەسەي پاتشالىعىنا، كەيىن كەڭەس وداعىنا بودان بولدى. ايتكەنمەن، حح عاسىردىڭ اياعىندا دەربەس مەملەكەت بولىپ ءومىر سۇرۋگە الەۋەتى جەتكىلىكتى قازاق ەلى تاۋەلسىز سۋبەكتى رەتىندە الەم كارتاسىندا قايتادان بوي كورسەتتى.

قايسىبىر ۇلت بولماسىن ونىڭ ءتول تاريحى باستى قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى سانالادى. ۇلتىمىزدىڭ باسىنان وتكەرگەن تالايلى تاعدىرىندا ءبىزدىڭ كۇللى ءبىتىم-بولمىسىمىز بەينەلەنگەن. مىسالى، قازاقتىڭ ات قۇلاعىندا ويناعان ءھام تولعامالى ءتورت قارۋ اسىنعان باتىر حالىق ەكەندىگى تاريحىمىزدا ايقىن كورىنىس تاپقان. سوناۋ ب.ز.د ءومىر سۇرگەن ساق بابالارىمىز كير مەن داري باستاعان پارسى ساربازدارىن جانە ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ جەڭىلىس كورمەگەن اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭدى. ب.ز.د سارىجازىق پەن وردوستى جايلاعان جاۋىنگەر حالىق عۇن اسكەرىنەن قىتايلاردىڭ قورىققانى سونشالىقتى الەمنىڭ جەتى كەرەمەتىنىڭ ءبىرى – ۇلى قىتاي قورعانىن تۇرعىزۋعا ءماجبۇر بولدى. مودە تاڭىرقۇتىنىڭ جاۋىنگەر اسكەرى عۇن قاعاناتىنا كورشىلەس الىس-جاقىن 36 مەملەكەتتى جاۋلاپ الدى. ال، IV عاسىردا باتىس عۇنداردىڭ بيلەۋشىسى اتيللا پاتشا ءريمدى تالقانداپ، الەمدەگى قۇل يەلەنۋشى سوڭعى يمپەريانىڭ جانازاسىن شىعاردى. ءسويتىپ، ەۋروپاداعى ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ باس كوتەرۋىنە مۇمكىندىك تۋدىردى.

VI عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تاريح ساحناسىنا شىققان تۇرىك قاعاناتى دا قيىر شىعىستان ەدىل وزەنىنە دەيىنگى ۇلان-عايىر ايماقتى باۋىرىنا باسىپ، سول ءداۋىردىڭ باستى ساۋدا ءترانزيتى «جىبەك جولىنا» يەلىك ەتتى. 751 جىلى تۇركەشتەردەن سوڭ ورتالىق ازيادا ىقپالدى كۇشكە اينالعان قارلۇقتاردىڭ ومايادتارمەن بىرىككەن اسكەرى اتلاح شايقاسىندا تاڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ، قىتاي ەكسپانتسياسىنىڭ ءبىرجولاتا جولىن كەستى.

ح عاسىردان باستاپ قىپشاق بىرلەستىگىن قۇراعان كوشپەلىلەر ەۋرازيا توسىندە ات ويناتىپ، شىعىس ەۋروپاداعى رۋس كنيازدىقتارى، ۆيزانتيا يمپەرياسى، گرۋزيا پاتشالىعى، حورەزم شاھ، مىسىر مەملەكەتتەرىنە ءوز اسكەري ىقپالىن جۇرگىزدى. ال، ءحىىى عاسىردا عالامعا ۇلى وزگەرىس اكەلگەن شىڭعىسحان قۇرعان ۇلى دەرجاۆادان ەنشى الىپ شىققان جوشى ۇلىسىنىڭ اسكەري قۇرامى قازاق تايپالارىنان قۇرالدى. شىڭعىس ۇرپاقتارى شىعىس ەۋروپانى جاۋلاپ العاننان كەيىن جوشى ۇلىسى التىن وردا يمپەرياسى بولىپ قۇرىلدى. باتۋ (1242-1256), بەركە (1259-1266), توقتاي (1293-1312), وزبەك (1312-1341), جانىبەك (1341-1357) حاندار بيلىك جۇرگىزگەن داۋىرلەردە التىن وردا مەملەكەتى الەمدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق ءھام اسكەري تۇرعىدان ەڭ قۋاتتى يمپەرياعا اينالدى. 

وسى تۇرعىدان ەل قورعاعان ايبىندى باتىرلاردىڭ قازاق ەلىنىڭ جۇزدەرى مەن رۋلارىنا ۇران بولۋىنىڭ استارىندا جاۋىنگەرلىك رۋحتى قادىر تۇتۋشىلىق جاتىر. تۋمىسىنان جاۋىنگەر قازاق حالقى حاندىق داۋىردەگى قان-مايداندا دا ەشكىمگە دەس بەرگەن ەمەس. باسقاسىن ايتپاعاندا، 1643 جىلعى «وربۇلاق» سوعىسىندا سالقام جاڭگىر حان باستاعان قازاقتىڭ 600 جاۋىنگەرى جوڭعاردىڭ 50 000 شەرىگىن سوعىس مايدانىندا كەرى شەگىندىرۋى بۇرىن-سوڭدى تاريحتا ورىن الماعان وقيعا بولاتىن. ودان وزگە «اياگوز»، «بۇلانتى»، «اڭىراقاي»، «قالماق-تولاعاي»، «شاڭدى جورىق»، «جايىل قىرعىنى» سوعىستارىندا قازاق جاۋىنگەرلەرى وزىنەن الدەقايدا سانى باسىم دۇشپان اسكەرىنىڭ تۋ-تالاقايىن شىعارىپ، جەڭىسكە جەتتى. اسىرەسە، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ابىلاي حان باستاعان قازاق باتىرلارى ەرلىكتىڭ قاس ۇلگىسىنە اينالدى. بۇل تۋرالى ش.ءۋاليحانوۆ: «ابىلاي داۋىرى قازاقتاردىڭ ەرلىگى مەن سەرىلىگىنىڭ عاسىرى»، – دەپ، باعا بەرگەن بولاتىن. ابىلاي حاننان كەيىنگى كەزەڭدە رەسەي پاتشالىعى قازاق دالاسىنا وتارشىلدىق ساياساتىن جۇرگىزگەن تۇستا دا كەنەسارى حان، جولامان، يساتاي مەن ماحامبەت، ەسەت، جانقوجا، دوسان باتىرلار حالىق ءۇشىن قان توكتى. ءتىپتى، كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنە بودان بولعان كەزدەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا دا باۋىرجان مومىشۇلى، قاسىم قايسەنوۆ، راقىمجان قوشقارباەۆ، نۇركەن ءابدىروۆ سىندى باتىر بابالارىمىز قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەر حالىق ەكەنىن الەمگە ايگىلەدى. ياعني، قازاق حالقىنىڭ مۇقالمايتىن جاۋىنگەرلىك رۋحى – سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىعى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس.

حالقىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحتا تاربيەلەنىپ وسۋىنە قازاقتىڭ قاھارماندىق ەپوستارى ەرەكشە ىقپال ەتكەنى بەلگىلى. «باتىرلار جىرىندا» كەيىپكەر تاڭعاجايىپ كەيىپتە تۋىلىپ، بالا كۇنىنەن ەرلىك جاساۋعا، ەلى ءۇشىن ەتىنەن ەت كەسىپ بەرۋگە قۇمبىل تۇلعا رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ول جاستايىنان جاۋىنگەرلىك ونەردى جان-جاقتى يگەرىپ، الپىس ايلا مەڭگەرگەن الىپ-ەرەن تۇلعا بولىپ ەر جەتەدى. وسە كەلە كەيىپكەر قارا باسىنان قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جوعارى قوياتىن قاھارمانعا اينالادى، الماعايىپ زامان تۋعاندا حالقىنا قورعان بولىپ، ەلى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگەدى. حالىق باتىردىڭ ماڭايىنا توپتاسىپ، دۇشپانىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ شىعادى. قازاقتىڭ «باتىرلار جىرىنداعى» وسى تاقىلەتتى وقيعالار جەلىسىن «قارىمنىڭ قىرىق باتىرى»، «قوبىلاندى»، «الپامىس»، «قامبار باتىر»، «قارابەك»، «ەر تارعىن»، «ەدىگە»، «باتىر بەكەت»، «ەر سايىن»، «قابانباي»، «باتىر بايان»، «وتەگەن»، «ارقالىق باتىر»، «كەنەسارى-ناۋرىزباي»، «ەسپەنبەت»، «نارقىز» جانە ت.ب. جىرلاردان كورە الامىز. ياعني، بالا كۇنىنەن «باتىرلار جىرىمەن» سۋسىنداپ وسكەن جاس وسكىن ەسەيگەندە قيالىنداعى سول قاھارمان كەيىپكەر بولۋعا تالپىنىپ، ەرلىكتىڭ قاس ۇلگىسىن كورسەتەدى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىنىڭ مايەگى – «باتىرلار جىرى» دەگەن ءسوز.

 ءتۇيىن: ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن پاش ەتەتىن قۇندىلىقتار ءتول تاريحپەن ياكي بولماسا حالىق قاھارماندارىنىڭ تۇلعاسىمەن شەكتەلمەيتىنى بەلگىلى.  مادەنيەت، گەنەولوگيا، ءتىل، ءدىن، ءدىل جانە ت.ب. ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەر اكسيولوگيانى قۇرايدى. ياعني، ۇلتتىڭ ءاربىر قۇندىلىعى حاقىندا تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ ايتۋىمىزعا بولادى. دەسەك تە، ەل تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن تاريحتىڭ قيىن-قىستاۋ ساتتەرىندە ۇلتىمىزدىڭ جاۋىنگەرلىك ءور رۋحى جاۋىنىڭ مىسىن باسىپ، جەرىمىزدى تاپتاتپاعانىن مويىنداعان ءجون. قازاق حالقى ءوزىنىڭ تۋا ءبىتتى وسى قاسيەتىن جوعالتپاسا، قازىرگى جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەي، ەل تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتە الماق. وعان سەنىمىمىز كامىل!

مۇحان يساحان, قر مسم دىك ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى، يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى

Abai.kz