«Oydyng janargha jetken jyltylynday,

janardyng jaryghy da jangha týsedi»

A.Sýleymenov

Jazushy Tólen Ábdikúlynyng «Ayaldamadan ayaldamagha deyin» degen әngimesi bar. Bir qaraghanda,  taqyryptyng ózi ómirding qazaqy ólshemin eske salady. Múny tipti keyipkerding ózi de aitady: «Ómir degen osy eken ghoy». Mýmkin ómir degen sol shyghar... Ádette, ayaldama men ayaldama arasynda aluan týrli taghdyrlar mingen avtobusta barar jeri belgisiz, baghyty búlynghyr jolaushy da, týser jeri anyq bolghanmen, ar jaghy túman jýrginshide, adasyp mingen adam da, osy avtoubsqa minbese júrtta qalyp qoyarday bolyp jantalasyp jatqan júrtpen birge ne ýshin ekeni belgisiz kóppen birge qystyrylysa kirip, syghylysyp, jay ketip bara jatqandar da bolady. Jәne sol avtbousta qanshama kózder ketip bara jatady. Sóz basynda aitqan әngime de kóz turaly.

Jazushy әngimege kýndelikti ómirding bir sәtin alghan. Sol bir sәt oqushygha býkil adam ghúmyryn órnektep shyqqanday әser qaldyrady. Ári týrli oigha tebingi bolady. Jaqsy shygharma qashan da oqushygha oitamyzyq.

Ángime jas jigitting avtbosuqa mingen sәtinen bastalady. «Alda bir top qyzdar otyr eken. Ózderi jap-jas, sýp-sýikimdi. Áldenege mәz bolysyp, kýlisip, bizdi kórdinder me degendey, jan-jaqtaryna qarap qoyady. Búl olardyng әrqaysysyna kezek-kezek kóz tastap, ishterinen bireuin ózine tanday bastady. «IYә, әne bireu, shette otyrghan súlu eken, sol - meniki». Tandaudy qaranyz. Biraq, dәl osynday tandau bizding ómirimizdi týbegeyli ózgertip, týsinikterge tónkeris jasap, kózqarastardy kýrt ózgertip jatady. Óitkeni, әiel zatynyng ekinshi aty – tirshilik. Yaghni, «әldenege mәz bolysyp, kýlisip, bizdi kórdinder me degendey, jan-jaqtaryna qarap túrghan» ómir keypindegi qyz ghoy. Al, keyipkerding bir top qyzdyng ishinen ózine qyz tandauy oqushyny tandau turaly oigha eriksiz jeteleydi. Ári ózi ómir sýrip jatqan zaman, qoghammen parraleli jýrgizuge iytermeleydi.

Tandau. Qazirgi kýnning kózimen qarasaq, tandau bizding qogham ýshin túrmystyq dengeydegi týsinik. Qogham bolmysy sol dengeydegi tandaugha tútylyp otyr. Qogham, jýie bizding tandaularymyzdyng jiyntyghy. Bir qyzyghy, biz ýnemi tandausyz tandau jasaymyz. Sebebi, boyymyzdaghy erkin tandaudy ýrey túsaulaydy. Sóitip, qanday mazmúndaghy әri formadaghy bolmasyn jarnama yqpalynda tandausyz tandau jasaymyz. Bizding jaghdayymyzda jarnamada tandau joq. Demek, «Biz nege óspeymiz, damymaymyz» degen zar saualdyng jauaby - óz tandauymyzdyng ólshem sory. Al, keyipkerding tandauy – súlu qyz.  Áriyne, óz ólsheminde. Biraq oda ýrey joq. Jýrek qalauynyng tandauynda kórmeymiz. Jay ghana, jastyqtyng kózi týsken súlulyqqa qyzygha qarauy. Súlugha kózi arbalghan jigit. Biraq, dәme de joq emes...

Qyz tandaghan bozbala men býgingi tandau turaly oidyng arasynda bir sәikestik bar: ol – kóz – tandau. Keyipker tandauda kózine ghana jýginip otyr. Bizde kózimizdi arbap, oiymyzdy túmshalap, oilanugha múrsha bermegen talay qoghamdyq-sayasy tandaular sәtinde kózding tandauyn jasadyq. Sóitip, tútas qogham bir kózding tútqynyna ainalyp shygha keldi. Ol kóz de bizding tandauymyz. Ólshemin óziniz bilesiz.

Ári qaray әngime jelisine oralsaq, jas jigitting kóz ólshemmen qyz tandauy oqushyny eriksiz jymitady. Sonymen birge, onyng osy bir kóz әreketinen anghaldyq pen tazalyqty, beykýnәlikting de baryn andaysyz. Biraq, ol qyzdy tandap qana qoymaydy, menshikteydi. «IYә, әne bireu, shette otyrghan súlu eken, sol - meniki». Osy tústa oiyna taghyda qoghamnyng menshikteu kórinisi oralady. Biz, ortaq qazannan as iship ýirengen buynnyng úrpaghymyz ghoy. Menshik jәne menshik mәdeniyeti degen úghymdar sanamyzgha ornyqpaghan edi. Elge erkindik berilgende menshikteuding jabayy týrine jantalasa kiristik. Dýniyeni japyryp, jútyp jibererdey ashqaraqtana ortaqtyng mýlkine lap qoydyq. Menshik degendi qolyna týskendi qorana әkelip tyghu dep týsindik. Ol kezderden shiyrek ghasyr alystap ketsekte, menshik turaly týsinigimiz sol qalpynda qaldy. Menshikti biz әli de talap әketu dep bilemiz. Kýni býginge deyin әngimedegi bozbaladay kózding jauyn alatyn әdemi, súlu dýnie kórsek, dýniyeni, ertengi kýndi úmytyp, qaryzdansaq ta sony menshikteuge barymyzdy salamyz. Tipti ol óz túrqymyzgha, әlemuettik dәrejemizge, qarjylyq mýmkindigimizge, talghamymyzgha kelispese de kóz tandauymyzgha arbalyp, alyp tynamyz. Al, eng basty, yaghni, últtyq qúndylyqtardy, jer men memleketti óz menshigimiz sanap, menshiktep, menshik iyesindey qoryp, qorghap, tól menshigimizdey qaraudy ýirene almay kelemiz. Ras,  «IYә, әne bireu, shette otyrghan súlu eken, sol - meniki» degen jas jigittey keybir dýniyelerdi syrttay menshikteymiz. Al, menshik mәdeniyenti she?..

Álbette, әngime ótken shaqta jazylghan. Ángime keyipkeri alghashqy ghashyghyn tez úmytyp, odanda súlu bir qyzdy kózi shalyp, soghan arbalyp otyrghanda «Kenet ol әldebir kózqarasty sezgendey bolyp, basyn búrghanda, ózine jauygha qaraghan alghashqy qyzyn kórdi. Kinәlap, aiyptap túrghan kózqaras». Osy kózqaras arqyly ózara aiyptasular «Ózing komsomolda barsyng ba? Sen – satqynsyn!» degen auyr sózderge deyin barady. Satqyn degen suyq sóz bizde әli de qoldanysqa jii týsedi. Ózimizding aqtyghymyz ben tazalyghymyzdy, isimizding dúrystyghyn tanytu ýshin bireudi mindetti týrde satqyn etip shygharugha daghdylanghan qoghamdyq psihologiya әli bar. Búl әdet boyymyzdaghy әldebir ruhany kemistikti býrkemeleuding joly. Ádeby shygharma ómirdi tolyq kóshirmeydi. Biraq, ómirdegi derekti aqparatqa sýienedi. Komsomolda barsyng ba degen súraudan son, satqynsyng deu arqyly jazushy sol tústaghy qoghamdyq psihologiyanyng bir qyryn anghartady. Demek, ótken shaq pen osy shaqtyng arasynda ózgeris joq. Tek syrtqy forma ghana ózgergen. Ángimening osy bir túsy osynday oidy óristetuge negiz bolyp túr.

Avtobusta eki qyzben de kózqaras arqyly tabysyp kete almaghan keyipker jigit ózi de avtobustan týsip qalady.

Osy bir kishkentay әngimeden oqushynyng týigenin jәne әngime týrtki bolghan oilardy toqaylastyratyn bir nәrse bar ol – sezim tәrbiyesi, sezim mәdeniyeti. Adam boyynda aluan týrli sezimder bar. Tandau da, menshikteu de, aiyptau da sezimderge jatady. Tipti satqyndyqty da tudyratyn sezimder. Sezimder de tәrbiyege baghynady. Tәrbiyeli sezimder  - sezimder mәdeniyetin qalyptastyrady. Tәrbiyelenbegen sezimderdi әdette úyat ústap túrady. Biraq, adamnyng kóz ainasynan qalyp kórmegen sezimder ózin pash etip, aqyldy, ústamdy, sabyrly kóringen adamnyng ózin kózi әigilep qoyatyny bar.

Alaqanday әngimedegi keypikerlerding avtobusta bir-birimen kózqaras arqyly tildesuin jastyqqa balap, bir-birine qyzygha qaraytyn úyang әri lezde ótpeli lyp etpe, shyrpyday tez janyp-óshetin jas adamgha tәn sezimning bir sәti desek te, jazushy sezim tәrbiyesizdiginen tuyndaytyn ishki túraqsyzdyqty bergen. Al, ishki túraqsyzdyq – syrtqy túraqsyzdyqtyn, túraqsyzdyq ózi adam is-әreketining bayansyzdyghynyng basy. Endi qaranyz, kýndelikti janalyqtar lentasyndaghy túrmystyq, otbasylyq, ashqaraqtyq, toyymsyzdyq, qúmarlyq (qyzmetke, aqshagha, baylyqqa jәne basqa materialdyq dýniyeler) tipti odan da zor mәselelerding týp-tórkini – tәrbiyelenbegen sezimderden bastau alatyn kóz keselde jatyr. Demek, «Oydyng janargha jetken jyltylynday, janardyng jaryghy da jangha týspese» mәdeniyetti qoghamgha tek sayahattap qana baryp kelesiz. Eger, janargha jyltyly jetetin oidyng (tәrbiyeli oidyn) ornyn janarynda jalghandyq túnghan ózimshil úran bassa jәne ol qoghamdyq saltqa ainalsa, onda odan qútylmaysyz, kerisinshe, soghan sinesiz әri «Ómir degen osy eken ghoy» deysiz.

Ómirjan Ábdihalyqúly

Abai.kz