«ويدىڭ جانارعا جەتكەن جىلتىلىنداي،

جاناردىڭ جارىعى دا جانعا تۇسەدى»

ا.سۇلەيمەنوۆ

جازۋشى تولەن ابدىكۇلىنىڭ «ايالدامادان ايالداماعا دەيىن» دەگەن اڭگىمەسى بار. ءبىر قاراعاندا،  تاقىرىپتىڭ ءوزى ءومىردىڭ قازاقى ولشەمىن ەسكە سالادى. مۇنى ءتىپتى كەيىپكەردىڭ ءوزى دە ايتادى: ء«ومىر دەگەن وسى ەكەن عوي». مۇمكىن ءومىر دەگەن سول شىعار... ادەتتە، ايالداما مەن ايالداما اراسىندا الۋان ءتۇرلى تاعدىرلار مىنگەن اۆتوبۋستا بارار جەرى بەلگىسىز، باعىتى بۇلىڭعىر جولاۋشى دا، تۇسەر جەرى انىق بولعانمەن، ار جاعى تۇمان جۇرگىنشىدە، اداسىپ مىنگەن ادام دا، وسى اۆتوۋبسقا مىنبەسە جۇرتتا قالىپ قويارداي بولىپ جانتالاسىپ جاتقان جۇرتپەن بىرگە نە ءۇشىن ەكەنى بەلگىسىز كوپپەن بىرگە قىستىرىلىسا كىرىپ، سىعىلىسىپ، جاي كەتىپ بارا جاتقاندار دا بولادى. جانە سول اۆتبوۋستا قانشاما كوزدەر كەتىپ بارا جاتادى. ءسوز باسىندا ايتقان اڭگىمە دە كوز تۋرالى.

جازۋشى اڭگىمەگە كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ءبىر ءساتىن العان. سول ءبىر ءسات وقۋشىعا بۇكىل ادام عۇمىرىن ورنەكتەپ شىققانداي اسەر قالدىرادى. ءارى ءتۇرلى ويعا تەبىنگى بولادى. جاقسى شىعارما قاشان دا وقۋشىعا ويتامىزىق.

اڭگىمە جاس جىگىتتىڭ اۆتبوسۋقا مىنگەن ساتىنەن باستالادى. «الدا ءبىر توپ قىزدار وتىر ەكەن. وزدەرى جاپ-جاس، ءسۇپ-سۇيكىمدى. الدەنەگە ءماز بولىسىپ، كۇلىسىپ، ءبىزدى كوردىڭدەر مە دەگەندەي، جان-جاقتارىنا قاراپ قويادى. بۇل ولاردىڭ ارقايسىسىنا كەزەك-كەزەك كوز تاستاپ، ىشتەرىنەن بىرەۋىن وزىنە تاڭداي باستادى. ء«يا، انە بىرەۋ، شەتتە وتىرعان سۇلۋ ەكەن، سول - مەنىكى». تاڭداۋدى قاراڭىز. بىراق، ءدال وسىنداي تاڭداۋ ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، تۇسىنىكتەرگە توڭكەرىس جاساپ، كوزقاراستاردى كۇرت وزگەرتىپ جاتادى. ويتكەنى، ايەل زاتىنىڭ ەكىنشى اتى – تىرشىلىك. ياعني، «الدەنەگە ءماز بولىسىپ، كۇلىسىپ، ءبىزدى كوردىڭدەر مە دەگەندەي، جان-جاقتارىنا قاراپ تۇرعان» ءومىر كەيپىندەگى قىز عوي. ال، كەيىپكەردىڭ ءبىر توپ قىزدىڭ ىشىنەن وزىنە قىز تاڭداۋى وقۋشىنى تاڭداۋ تۋرالى ويعا ەرىكسىز جەتەلەيدى. ءارى ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زامان، قوعاممەن پاررالەل جۇرگىزۋگە يتەرمەلەيدى.

تاڭداۋ. قازىرگى كۇننىڭ كوزىمەن قاراساق، تاڭداۋ ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى تۇسىنىك. قوعام بولمىسى سول دەڭگەيدەگى تاڭداۋعا تۇتىلىپ وتىر. قوعام، جۇيە ءبىزدىڭ تاڭداۋلارىمىزدىڭ جيىنتىعى. ءبىر قىزىعى، ءبىز ۇنەمى تاڭداۋسىز تاڭداۋ جاسايمىز. سەبەبى، بويىمىزداعى ەركىن تاڭداۋدى ۇرەي تۇساۋلايدى. ءسويتىپ، قانداي مازمۇنداعى ءارى فورماداعى بولماسىن جارناما ىقپالىندا تاڭداۋسىز تاڭداۋ جاسايمىز. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا جارنامادا تاڭداۋ جوق. دەمەك، ء«بىز نەگە وسپەيمىز، دامىمايمىز» دەگەن زار ساۋالدىڭ جاۋابى - ءوز تاڭداۋىمىزدىڭ ولشەم سورى. ال، كەيىپكەردىڭ تاڭداۋى – سۇلۋ قىز.  ارينە، ءوز ولشەمىندە. بىراق ودا ۇرەي جوق. جۇرەك قالاۋىنىڭ تاڭداۋىندا كورمەيمىز. جاي عانا، جاستىقتىڭ كوزى تۇسكەن سۇلۋلىققا قىزىعا قاراۋى. سۇلۋعا كوزى اربالعان جىگىت. بىراق، دامە دە جوق ەمەس...

قىز تاڭداعان بوزبالا مەن بۇگىنگى تاڭداۋ تۋرالى ويدىڭ اراسىندا ءبىر سايكەستىك بار: ول – كوز – تاڭداۋ. كەيىپكەر تاڭداۋدا كوزىنە عانا جۇگىنىپ وتىر. بىزدە كوزىمىزدى ارباپ، ويىمىزدى تۇمشالاپ، ويلانۋعا مۇرشا بەرمەگەن تالاي قوعامدىق-ساياسي تاڭداۋلار ساتىندە كوزدىڭ تاڭداۋىن جاسادىق. ءسويتىپ، تۇتاس قوعام ءبىر كوزدىڭ تۇتقىنىنا اينالىپ شىعا كەلدى. ول كوز دە ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز. ولشەمىن ءوزىڭىز بىلەسىز.

ءارى قاراي اڭگىمە جەلىسىنە ورالساق، جاس جىگىتتىڭ كوز ولشەممەن قىز تاڭداۋى وقۋشىنى ەرىكسىز جىميتادى. سونىمەن بىرگە، ونىڭ وسى ءبىر كوز ارەكەتىنەن اڭعالدىق پەن تازالىقتى، بەيكۇنالىكتىڭ دە بارىن اڭدايسىز. بىراق، ول قىزدى تاڭداپ قانا قويمايدى، مەنشىكتەيدى. ء«يا، انە بىرەۋ، شەتتە وتىرعان سۇلۋ ەكەن، سول - مەنىكى». وسى تۇستا ويىڭا تاعىدا قوعامنىڭ مەنشىكتەۋ كورىنىسى ورالادى. ءبىز، ورتاق قازاننان اس ءىشىپ ۇيرەنگەن بۋىننىڭ ۇرپاعىمىز عوي. مەنشىك جانە مەنشىك مادەنيەتى دەگەن ۇعىمدار سانامىزعا ورنىقپاعان ەدى. ەلگە ەركىندىك بەرىلگەندە مەنشىكتەۋدىڭ جابايى تۇرىنە جانتالاسا كىرىستىك. دۇنيەنى جاپىرىپ، جۇتىپ جىبەرەردەي اشقاراقتانا ورتاقتىڭ مۇلكىنە لاپ قويدىق. مەنشىك دەگەندى قولىڭا تۇسكەندى قوراڭا اكەلىپ تىعۋ دەپ تۇسىندىك. ول كەزدەردەن شيرەك عاسىر الىستاپ كەتسەكتە، مەنشىك تۋرالى تۇسىنىگىمىز سول قالپىندا قالدى. مەنشىكتى ءبىز ءالى دە تالاپ اكەتۋ دەپ بىلەمىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭگىمەدەگى بوزبالاداي كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ادەمى، سۇلۋ دۇنيە كورسەك، دۇنيەنى، ەرتەڭگى كۇندى ۇمىتىپ، قارىزدانساق تا سونى مەنشىكتەۋگە بارىمىزدى سالامىز. ءتىپتى ول ءوز تۇرقىمىزعا، الەمۋەتتىك دارەجەمىزگە، قارجىلىق مۇمكىندىگىمىزگە، تالعامىمىزعا كەلىسپەسە دە كوز تاڭداۋىمىزعا اربالىپ، الىپ تىنامىز. ال، ەڭ باستى، ياعني، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، جەر مەن مەملەكەتتى ءوز مەنشىگىمىز ساناپ، مەنشىكتەپ، مەنشىك يەسىندەي قورىپ، قورعاپ، ءتول مەنشىگىمىزدەي قاراۋدى ۇيرەنە الماي كەلەمىز. راس، ء «يا، انە بىرەۋ، شەتتە وتىرعان سۇلۋ ەكەن، سول - مەنىكى» دەگەن جاس جىگىتتەي كەيبىر دۇنيەلەردى سىرتتاي مەنشىكتەيمىز. ال، مەنشىك مادەنيەنتى شە؟..

البەتتە، اڭگىمە وتكەن شاقتا جازىلعان. اڭگىمە كەيىپكەرى العاشقى عاشىعىن تەز ۇمىتىپ، وداندا سۇلۋ ءبىر قىزدى كوزى شالىپ، سوعان اربالىپ وتىرعاندا «كەنەت ول الدەبىر كوزقاراستى سەزگەندەي بولىپ، باسىن بۇرعاندا، وزىنە جاۋىعا قاراعان العاشقى قىزىن كوردى. كىنالاپ، ايىپتاپ تۇرعان كوزقاراس». وسى كوزقاراس ارقىلى ءوزارا ايىپتاسۋلار ء«وزىڭ كومسومولدا بارسىڭ با؟ سەن – ساتقىنسىڭ!» دەگەن اۋىر سوزدەرگە دەيىن بارادى. ساتقىن دەگەن سۋىق ءسوز بىزدە ءالى دە قولدانىسقا ءجيى تۇسەدى. ءوزىمىزدىڭ اقتىعىمىز بەن تازالىعىمىزدى، ءىسىمىزدىڭ دۇرىستىعىن تانىتۋ ءۇشىن بىرەۋدى مىندەتتى تۇردە ساتقىن ەتىپ شىعارۋعا داعدىلانعان قوعامدىق پسيحولوگيا ءالى بار. بۇل ادەت بويىمىزداعى الدەبىر رۋحاني كەمىستىكتى بۇركەمەلەۋدىڭ جولى. ادەبي شىعارما ءومىردى تولىق كوشىرمەيدى. بىراق، ومىردەگى دەرەكتى اقپاراتقا سۇيەنەدى. كومسومولدا بارسىڭ با دەگەن سۇراۋدان سوڭ، ساتقىنسىڭ دەۋ ارقىلى جازۋشى سول تۇستاعى قوعامدىق پسيحولوگيانىڭ ءبىر قىرىن اڭعارتادى. دەمەك، وتكەن شاق پەن وسى شاقتىڭ اراسىندا وزگەرىس جوق. تەك سىرتقى فورما عانا وزگەرگەن. اڭگىمەنىڭ وسى ءبىر تۇسى وسىنداي ويدى ورىستەتۋگە نەگىز بولىپ تۇر.

اۆتوبۋستا ەكى قىزبەن دە كوزقاراس ارقىلى تابىسىپ كەتە الماعان كەيىپكەر جىگىت ءوزى دە اۆتوبۋستان ءتۇسىپ قالادى.

وسى ءبىر كىشكەنتاي اڭگىمەدەن وقۋشىنىڭ تۇيگەنىن جانە اڭگىمە تۇرتكى بولعان ويلاردى توقايلاستىراتىن ءبىر نارسە بار ول – سەزىم تاربيەسى، سەزىم مادەنيەتى. ادام بويىندا الۋان ءتۇرلى سەزىمدەر بار. تاڭداۋ دا، مەنشىكتەۋ دە، ايىپتاۋ دا سەزىمدەرگە جاتادى. ءتىپتى ساتقىندىقتى دا تۋدىراتىن سەزىمدەر. سەزىمدەر دە تاربيەگە باعىنادى. تاربيەلى سەزىمدەر  - سەزىمدەر مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. تاربيەلەنبەگەن سەزىمدەردى ادەتتە ۇيات ۇستاپ تۇرادى. بىراق، ادامنىڭ كوز ايناسىنان قالىپ كورمەگەن سەزىمدەر ءوزىن پاش ەتىپ، اقىلدى، ۇستامدى، سابىرلى كورىنگەن ادامنىڭ ءوزىن كوزى ايگىلەپ قوياتىنى بار.

الاقانداي اڭگىمەدەگى كەيپىكەرلەردىڭ اۆتوبۋستا ءبىر-بىرىمەن كوزقاراس ارقىلى تىلدەسۋىن جاستىققا بالاپ، ءبىر-بىرىنە قىزىعا قارايتىن ۇياڭ ءارى لەزدە وتپەلى لىپ ەتپە، شىرپىداي تەز جانىپ-وشەتىن جاس ادامعا ءتان سەزىمنىڭ ءبىر ءساتى دەسەك تە، جازۋشى سەزىم تاربيەسىزدىگىنەن تۋىندايتىن ىشكى تۇراقسىزدىقتى بەرگەن. ال، ىشكى تۇراقسىزدىق – سىرتقى تۇراقسىزدىقتىڭ، تۇراقسىزدىق ءوزى ادام ءىس-ارەكەتىنىڭ بايانسىزدىعىنىڭ باسى. ەندى قاراڭىز، كۇندەلىكتى جاڭالىقتار لەنتاسىنداعى تۇرمىستىق، وتباسىلىق، اشقاراقتىق، تويىمسىزدىق، قۇمارلىق (قىزمەتكە، اقشاعا، بايلىققا جانە باسقا ماتەريالدىق دۇنيەلەر) ءتىپتى ودان دا زور ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ-توركىنى – تاربيەلەنبەگەن سەزىمدەردەن باستاۋ الاتىن كوز كەسەلدە جاتىر. دەمەك، «ويدىڭ جانارعا جەتكەن جىلتىلىنداي، جاناردىڭ جارىعى دا جانعا تۇسپەسە» مادەنيەتتى قوعامعا تەك ساياحاتتاپ قانا بارىپ كەلەسىز. ەگەر، جانارعا جىلتىلى جەتەتىن ويدىڭ (تاربيەلى ويدىڭ) ورنىن جانارىندا جالعاندىق تۇنعان ءوزىمشىل ۇران باسسا جانە ول قوعامدىق سالتقا اينالسا، وندا ودان قۇتىلمايسىز، كەرىسىنشە، سوعان سىڭەسىز ءارى ء«ومىر دەگەن وسى ەكەن عوي» دەيسىز.

ءومىرجان ابدىحالىقۇلى

Abai.kz