QAZAQ QAZIR QALAY SÓILEP JÝR?
Ádepti,tәrbiyeli mәdeniyetti adam-ol ózinin
ana tilinde dúrys sóiley biletin adam.
M.Áuezov.
Qazaq tilindegi sózderding shala qazaqqa ainalyp ketken adamdardyng tilinde aityluy.
|
Qazaq tili |
shala qazaqtyng tili |
|
|
Assalaumaghaleykum Uaghalikum uәssalam Sәlem Sәlemetsiz be? Qayda Qaydan Kele jatyr Bara jatyr Ne istep otyrsyn? Ne istep jatyrsyn? Kele almay Bara almay Sonymen Senimen Menimen Qaytadan Seniki Meniki Jatatyn oryn Alghan,kelgen,qalghan Aytqan Adasyp ketsen Bardym ghoy Bardyq qoy Úmytyp ketippiz Baruyng kerek Baruym kerek Joq pa? Keldi me? Olar keldi Bardym Avtobus búryldy Dedim Eseptep Ketip qaldym Topyrlap týsti, Maghan, Ayta sal, Qal, IYesi Otyr Je,ish Kelding be? Kettik pe? Ketting be? Júmyrtqa, Jap Jaba sal Japtyng ba? Qalaysyn Jaraysyn Balalar Ótkizip jibereyik Dos Bir saghattan keyin baramyn Dәmdi Anau-mynau Ana jaqta Myna jaqta Búzyp tastaydy Jýrgeli túr Jauyp túr Kýn batty Kýn shyqty Jarapazan Kórip shyghasyz ba? Analar Mynalar Tilingen taqtay Baghasy qansha? Alla Oryndyqtyng ayaghy Kelme Algham Qalma Býrsýgini Aldynghy kýni Aldymyzgha túryp aldy Artqy Avtobusqa otyr Qap,qanar,daghar Qayyn Qaraghay Ýienki Qaraghash Alma aghashy Órik aghashy Ekeuining bireui joq Mashinam synyp qaldy Ong ayaq,sol ayaq Baldyzym Tórt bala Úl Tostaghan Shómish,ojau Kese
|
Salamaleykum (ózbekshe) n/e saumaykm Ualiyk,ualikm Salam (ózbekshe) Salamatsyz ba?(ózbekshe) Qay yaqta (ózbekshe)oyaqta,býiaqta Qay yaqtan (ózbekshe) kel atyr, kel atyryq, kel atyrghan bar atyr,bar atyryq, bar atyrghan ne istep atsyn,(otsyn) ne istep jatsyn kel amay, jýr amay bar amay, toqtay amay, sóiley amay somen semen memen qaytan senki menki jatyn oryn aghan, kegen, qaghan atqan adasyp atsan bardym gho bardyq qo úmytyp ketiptik baruyng kereksin baruym kerekpin joq pa ne? keldi ma ne? olarshy, keldishi bardymshy avtobus qayrylady dedimshi isaptap saydym patyrlap týsip atyr magham ayta sasay qasay egesi otsay jesey,ishsey kelip atsyng ba? Ketyk pa? ketip atsyng ba? túqym jau jaua sal jaudyng ba? qalaysyn jaraysyn baldar jiberip jibereyik jora bir saghattan baram dәmdiraq anaq-mynaq an aqta myn aqta sýredi jýreyik dep atyr jauyp atyr kýn batyp atyr shyghyp atyr jaramazan kórip shyghasynyz ba? anadar mynadar kesilgen aghash baghasy qanshadan bop atyr allah oryndyqtyng túyaghy keme agham qama erten arghy kýni keshen arghy kýni mandayymyzgha túryp aldy artymghy avtobusqa min qalta tal tal tal tal almanyng taly óriktin taly bireuining jartysy joq mashinam qúlap qaldy ana yaq,myna yaq qaynym ýsh bala,bir qyz bala tostaq baqyrshyq kasa
|
|
Búl sózdikti ary qaray jalghastyrugha bolady. Aghashtyng jýzdegen týri bar. Tek qaraghaydyng ózining 10-gha juyq týri ósedi. Aghashtyng barlyghyn tal dep atau, tek aghashqa baylanysty sonshama sózderdi úmytyqanymyzdy kórsetedi. Tal – kóp aghashtyng bir ghana týri. Qazirgi qazaq qazaq tilindegi sózderding kópshiligin úmytqan nemese shatastyryp alghan. Taqtaydy «kesilgen aghash» deydi. Taqtay degen sóz tilderinde mýldem joq. Kesilgen aghashtyng ózi basqa maghyna beredi.
Avtobustyng artqy esigi arqasy bolsa, sony aityp túrghan adamnyng arqasy artqy esigi bola ma? Nemese oryndyqtyng ayaghyn – «túyaghy», Sudyng bulanuyn – «terlep atyr», Jemisting ýsuin – «tonyp qalghan joq pa?» dep súrau, halyqtyng tilden airylyp bara jatqanyn kórsetedi. Olardyng kóbi tilderin joghaltyp shala qazaqqa ainalyp ketken. «Avtobusqa min» deydi. Dәp bir eki ayaghynyzdy eki jaghyna salbyratyp qoyyp minip alatyn siyaqtysyz.
Alsam – asam. Dargha asam
Kelsem – kesem. Pyshaqpen kesem
Kelme – keme. Jýzetin keme
Qalma – qama. Tútqynda
Asyghar emes – asyq emes. Jilikting asyghy emes
Áripteri týsip qalghan sózderding basqa sózge ainalyp, basqasha maghyna berip túrghanyn ózderi sezbeydi. Búlardyng kelgenderine 20-jyldan assa da,ózderining shala qazaqtar ekenin әli týsingen joq. Eng ókinishtisi búlardyng tili joq shala qazaqtar ekenin týsinbey, ózimiz de «atqan, otqan» dep aita bastadyq.
Mektep múghalimderi balalargha til ýiretetin adamdar. Balagha til ýiretedi degen adamnyng ózi balalar degen sózdi aita almaydy. «Baldar» deydi. Osynday shala qazaq múghalimder qanshama balanyng tilin búzdy. Eger osynday shala qazaq múghalimderge, «tilindi týzetpesen, ústazdyq etpeysin» dep talap qoyylghan bolsa, búlar tilderin bayaghyda-aq týzegen bolar edi. Búlargha «tilindi týze» dep,әli de eshkim aityp jatqan joq. Qazir shala qazaq dәriger,shala qazaq jurnalist kóp. Qalanyng syrtyndaghy keybir emhanalarda aq halatty kiyip alyp, «oyaq, bý yaq» – dep jýrgen dәrgerler jeterlik.Qazaqstanda emes,Ózbekstanda jýrgen siyaqtysyz.
Qazaq tilinde shyghatyn bir gazetting redaksiyasynda boldym. Meni qabyldaghan jurnalistke «o yaq,bý yaghynyz» ne, qazaqsha «qayda, qashan» dep aitpaysyz ba?» desem, «onda túrghan ne bar, búl týrki sózi» dep qarap otyr. Sonda jurnalisting ózi týrki tildes halyqtardyng birneshe memleketi baryn, әr memlekette ózining memlekettik, últtyq tili baryn bilmey me, әlde qazaq tili,týrki tiline jatpay ma?
Jalpy búl aghayyndardyng tilderin joghaltyp alghanyn Qabdesh Júmadilov aghamyz ózining «Daraboz» degen kitabynda jazghan. Tek ol kitapta Qabanbay batyrdyng auzynan aitqyzady.Qabanbay batyr әskerimen qalmaqtardy qualap Tashkentke barady. Sol kezde ol jaqtaghy qazaqtardyng tilderin kórip, «tilderi ne bolyp ketken» dep jaghasyn ústaytyn jeri bar. Búl kitap shyqqanda, búlar әli Qazaqstangha kele qoymaghan. Sodan beri 30-jyldan assa da, biz búlardyng tilderin joghaltqan qazaqtar ekenin týsinip jýrgen joqpyz.
Teledidardan dumandy baghdarlamalarda «Beri túrsay, qasay» dep aityp jýrgender de tildi búzushylar, yaghny shala qazaqtar.
Jalpy tildi búzyp sóilegenderdi qazaqta eki topqa bólgen 1.Saqaular
2. Shala qazaqtar
Saqau degenimiz – tilinde kemistigi boluyna baylanysty sózdi búzyp sóileytinder. Al shala qazaqtar – qazaq arasyna singen basqa últ ókilderining qazaqsha dúrys sóiley almaytyndary nemese qazaqtardyng jat elde ómir sýrip, óz tilin úmytyp nemese Qazaqstanda túrsa da qazaq tilin bilmeytin, bilgisi kelmeytin ortada ósip, ana tilinen maqúrym qalyp, keyin azdap ýirense de dúrys sóiley almaytyndary.
Endi osy shala qazaqtardyng tili, qazaqtyng dúrys tilin búza bastady. Jergilikti túrghyndardyng ózderi shala qazaqtargha ainala bastady. Búlar da olargha eliktep «ne istep otsyn,ne istep atsyn» dep solardyng tilinde sóiley bastady.
Mysal «Kýn shyghyp atyr» deydi. «Kýn shyghyp jatyr» dep qazaq aitpaydy.
Kýn shygha bastady,shyghyp keledi, kýn shyqty deydi.
«Kýn batyp atyr». «Kýn batyp jatyr» demeydi. Kýn batyp barady nemese kýn batty deydi.
Biz oryssha sóilegenderdi «shala qazaqtar» dep jýrmiz. Ol dúrys emes. Olar sol tilde sauatty sóileydi, sauatty jazady.Búlar orystanghandar.Orystanghandardyng arasynan talay úly adamdar shyqqan (Mendeleev,Timiriyazev t.b). Ókinishtisi sol búlar basqa últtan shyqsa da, orystardyng úly adamdaryna ainaldy. Orystanghandar men shala qazaqtardy shatastyrmau kerek. Shala qazaqtarda til joq. «Atqan, otqan, atsyn, otsyn, atyr, patyr» dep әripteri týsip qalghan sózdermen sóileydi. «Ne istep atsyn, ne istep otsyn, dep atyr, dep atqan, dep otqan». Ne qazaqsha emes, ne ózbekshe emes, ne oryssha emes. Týsiniksiz sózder. Tilin joghaltyp alghandyqtan búlar qazaq tilining dybys ýndestigin de saqtamaydy. «Kelmeysiz ba (be)?», «Kele ma(me)?», «On bes pa (pe)?», «Týsti ma(me)?, «Jýrmeysiz ba(be)?».
Shala qazaqtardyng tili jazba tildi de býldire bastady. M.Maqataevtyng 2001 – jyly shyqqan kitabynda «Sónip bara jatyrmyn» degen óleng joldaryn «Sónip bar atyrmyn sezesing be?»-dep jazypty.
Qazaqstanda jasalghan «Túlpar-Taligo» poyyzynyng әr vagonynyng syrtyna «Jatyn oryndar» dep saqaudyng sózin jazyp qoyghan.
Taghy bir qyzyq jaghday búlar súrauly sóilemning ornyna,habarly
«Auyrady ma?». Dúrysy: «Auyra ma?». «Alady ma?». Dúrysy: « Ala ma?». «Auyrady, auyrmaydy, alady, almaydy» dep siz aitasyz.Týbir sózderding de týbirin saqtamaydy. Mashinalar, mәshiyneler búl sózderding týbiri saqtalghan.Ekeui de dúrys.Shala qazaqtyng tilinde: «mәshinder».Týbir sózden bir әripting týsip qaluyna baylanysty jalghaulary ózgerip ketti.
Qazaq tilin saqtap qaludyng bir ghana joly bar. Shala qazaqtar ózderining shala qazaq ekenin týsinip, tilderin týzetuge tyrysulary kerek.Olargha sonday talaptar qoyyluy tiyis. Jergilikti halyq ta búlardyng tili joq top ekenin týsinip, әrpi týsip qalghan, kereksiz jalghaular jalghanghan týsiniksiz sózderin ýirenbeui kerek. Mektepterde, balabaqshalarda jiyi-jii tәrbie saghattaryn ótkizip, til mәselesin qolgha alu kerek. Qazaq tili Aqtaudan bastap, osy Almatygha deyingi aralyqta (bes oblysta) búzyldy. Eger qazaq tili barlyq aimaqta búzylatyn bolsa, ony qaytadan qalpyna keltiru qiyn bolady.
Erkin Omar
Abai.kz
