ادەپتى،تاربيەلى مادەنيەتتى ادام-ول ءوزىنىڭ

                                          انا تىلىندە دۇرىس سويلەي بىلەتىن ادام.

م.اۋەزوۆ.

قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ شالا قازاققا اينالىپ كەتكەن ادامداردىڭ تىلىندە ايتىلۋى.

بۇل سوزدىكتى ارى قاراي جالعاستىرۋعا بولادى. اعاشتىڭ جۇزدەگەن ءتۇرى بار. تەك قاراعايدىڭ ءوزىنىڭ 10-عا جۋىق ءتۇرى وسەدى. اعاشتىڭ بارلىعىن تال دەپ اتاۋ، تەك اعاشقا بايلانىستى سونشاما سوزدەردى ۇمىتىقانىمىزدى كورسەتەدى. تال – كوپ اعاشتىڭ ءبىر عانا ءتۇرى. قازىرگى قازاق قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ كوپشىلىگىن ۇمىتقان نەمەسە شاتاستىرىپ العان. تاقتايدى «كەسىلگەن اعاش» دەيدى. تاقتاي دەگەن ءسوز تىلدەرىندە مۇلدەم جوق. كەسىلگەن اعاشتىڭ ءوزى باسقا ماعىنا بەرەدى.

اۆتوبۋستىڭ ارتقى ەسىگى ارقاسى بولسا، سونى ايتىپ تۇرعان ادامنىڭ ارقاسى ارتقى ەسىگى بولا ما؟ نەمەسە ورىندىقتىڭ اياعىن – «تۇياعى»، سۋدىڭ بۋلانۋىن – «تەرلەپ اتىر»، جەمىستىڭ ءۇسۋىن – «توڭىپ قالعان جوق پا؟» دەپ سۇراۋ، حالىقتىڭ تىلدەن ايرىلىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى. ولاردىڭ كوبى تىلدەرىن جوعالتىپ شالا قازاققا اينالىپ كەتكەن. «اۆتوبۋسقا ءمىن» دەيدى. ءداپ ءبىر ەكى اياعىڭىزدى ەكى جاعىنا سالبىراتىپ قويىپ ءمىنىپ الاتىن سياقتىسىز.

السام – اسام. دارعا اسام

كەلسەم – كەسەم. پىشاقپەن كەسەم

كەلمە – كەمە. جۇزەتىن كەمە

قالما – قاما. تۇتقىندا

اسىعار ەمەس – اسىق ەمەس. جىلىكتىڭ اسىعى ەمەس

ارىپتەرى ءتۇسىپ قالعان سوزدەردىڭ باسقا سوزگە اينالىپ، باسقاشا ماعىنا بەرىپ تۇرعانىن وزدەرى سەزبەيدى. بۇلاردىڭ كەلگەندەرىنە 20-جىلدان اسسا دا،وزدەرىنىڭ شالا قازاقتار ەكەنىن ءالى تۇسىنگەن جوق. ەڭ وكىنىشتىسى بۇلاردىڭ ءتىلى جوق شالا قازاقتار ەكەنىن تۇسىنبەي، ءوزىمىز دە «اتقان، وتقان» دەپ ايتا باستادىق.

مەكتەپ مۇعالىمدەرى بالالارعا ءتىل ۇيرەتەتىن ادامدار. بالاعا ءتىل ۇيرەتەدى دەگەن ادامنىڭ ءوزى بالالار دەگەن ءسوزدى ايتا المايدى. «بالدار» دەيدى. وسىنداي شالا قازاق مۇعالىمدەر قانشاما بالانىڭ ءتىلىن بۇزدى. ەگەر وسىنداي شالا قازاق مۇعالىمدەرگە، ء«تىلىڭدى تۇزەتپەسەڭ، ۇستازدىق ەتپەيسىڭ» دەپ تالاپ قويىلعان بولسا، بۇلار تىلدەرىن باياعىدا-اق تۇزەگەن بولار ەدى. بۇلارعا ء«تىلىڭدى تۇزە» دەپ،ءالى دە ەشكىم ايتىپ جاتقان جوق. قازىر شالا قازاق دارىگەر،شالا قازاق جۋرناليست كوپ. قالانىڭ سىرتىنداعى كەيبىر ەمحانالاردا اق حالاتتى كيىپ الىپ، «وياق، ءبۇ ياق» – دەپ جۇرگەن دارگەرلەر جەتەرلىك.قازاقستاندا ەمەس،وزبەكستاندا جۇرگەن سياقتىسىز.

قازاق تىلىندە شىعاتىن ءبىر گازەتتىڭ  رەداكتسياسىندا بولدىم. مەنى قابىلداعان جۋرناليستكە «و ياق،ءبۇ ياعىڭىز» نە، قازاقشا «قايدا، قاشان» دەپ ايتپايسىز با؟» دەسەم، «وندا تۇرعان نە بار، بۇل تۇركى ءسوزى» دەپ قاراپ وتىر. سوندا ءجۋرناليستىڭ ءوزى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرنەشە مەملەكەتى بارىن، ءار مەملەكەتتە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ءتىلى بارىن بىلمەي مە، الدە قازاق ءتىلى،تۇركى تىلىنە جاتپاي ما؟

جالپى بۇل اعايىنداردىڭ تىلدەرىن جوعالتىپ العانىن قابدەش ءجۇمادىلوۆ اعامىز ءوزىنىڭ «دارابوز» دەگەن كىتابىندا جازعان. تەك ول كىتاپتا قابانباي باتىردىڭ اۋزىنان ايتقىزادى.قابانباي باتىر اسكەرىمەن قالماقتاردى قۋالاپ تاشكەنتكە بارادى. سول كەزدە ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ تىلدەرىن كورىپ، «تىلدەرى نە بولىپ كەتكەن» دەپ جاعاسىن ۇستايتىن جەرى بار. بۇل كىتاپ شىققاندا، بۇلار ءالى قازاقستانعا كەلە قويماعان. سودان بەرى 30-جىلدان اسسا دا، ءبىز بۇلاردىڭ تىلدەرىن جوعالتقان قازاقتار ەكەنىن ءتۇسىنىپ جۇرگەن جوقپىز.

تەلەديداردان دۋماندى باعدارلامالاردا «بەرى تۇرساي، قاساي» دەپ ايتىپ جۇرگەندەر دە ءتىلدى بۇزۋشىلار، ياعني شالا قازاقتار.

جالپى ءتىلدى بۇزىپ سويلەگەندەردى قازاقتا ەكى توپقا بولگەن 1.ساقاۋلار

2. شالا قازاقتار

ساقاۋ دەگەنىمىز – تىلىندە كەمىستىگى بولۋىنا بايلانىستى ءسوزدى بۇزىپ سويلەيتىندەر. ال شالا قازاقتار – قازاق اراسىنا سىڭگەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقشا دۇرىس سويلەي المايتىندارى نەمەسە قازاقتاردىڭ جات ەلدە ءومىر ءسۇرىپ، ءوز ءتىلىن ۇمىتىپ نەمەسە قازاقستاندا تۇرسا دا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، بىلگىسى كەلمەيتىن ورتادا ءوسىپ، انا تىلىنەن ماقۇرىم قالىپ، كەيىن ازداپ ۇيرەنسە دە دۇرىس سويلەي المايتىندارى.

ەندى وسى شالا قازاقتاردىڭ ءتىلى، قازاقتىڭ دۇرىس ءتىلىن بۇزا باستادى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ وزدەرى شالا قازاقتارعا اينالا باستادى. بۇلار دا ولارعا ەلىكتەپ «نە ىستەپ وتسىڭ،نە ىستەپ اتسىڭ» دەپ سولاردىڭ تىلىندە سويلەي باستادى.

مىسال  «كۇن شىعىپ اتىر» دەيدى.  «كۇن شىعىپ جاتىر» دەپ قازاق ايتپايدى.

كۇن شىعا باستادى،شىعىپ كەلەدى، كۇن شىقتى دەيدى.

«كۇن باتىپ اتىر». «كۇن باتىپ جاتىر» دەمەيدى. كۇن باتىپ بارادى نەمەسە كۇن باتتى دەيدى.

ءبىز ورىسشا سويلەگەندەردى «شالا قازاقتار» دەپ ءجۇرمىز. ول دۇرىس ەمەس. ولار سول تىلدە ساۋاتتى سويلەيدى، ساۋاتتى جازادى.بۇلار ورىستانعاندار.ورىستانعانداردىڭ اراسىنان تالاي ۇلى ادامدار شىققان (مەندەلەەۆ،تيميريازەۆ ت.ب). وكىنىشتىسى سول بۇلار باسقا ۇلتتان شىقسا دا، ورىستاردىڭ ۇلى ادامدارىنا اينالدى. ورىستانعاندار مەن شالا قازاقتاردى شاتاستىرماۋ كەرەك. شالا قازاقتاردا ءتىل جوق. «اتقان، وتقان، اتسىڭ، وتسىڭ، اتىر، پاتىر» دەپ ارىپتەرى ءتۇسىپ قالعان سوزدەرمەن سويلەيدى. «نە ىستەپ  اتسىڭ، نە ىستەپ وتسىڭ، دەپ اتىر، دەپ اتقان، دەپ وتقان». نە قازاقشا ەمەس، نە وزبەكشە ەمەس، نە ورىسشا ەمەس. تۇسىنىكسىز سوزدەر. ءتىلىن جوعالتىپ العاندىقتان بۇلار قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن دە ساقتامايدى. «كەلمەيسىز با (بە)?»، «كەلە ما(مە)?»، «ون بەس پا (پە)?»، ء«تۇستى ما(مە)?، «جۇرمەيسىز با(بە)?».

شالا قازاقتاردىڭ ءتىلى جازبا ءتىلدى  دە بۇلدىرە باستادى. م.ماقاتاەۆتىڭ 2001 – جىلى شىققان كىتابىندا ء«سونىپ بارا  جاتىرمىن» دەگەن ولەڭ جولدارىن ء«سونىپ بار اتىرمىن سەزەسىڭ بە؟»-دەپ جازىپتى.

قازاقستاندا جاسالعان «تۇلپار-تالگو» پويىزىنىڭ ءار ۆاگونىنىڭ سىرتىنا «جاتىن ورىندار» دەپ ساقاۋدىڭ ءسوزىن جازىپ قويعان.

تاعى ءبىر قىزىق جاعداي بۇلار سۇراۋلى سويلەمنىڭ ورنىنا،حابارلى

«اۋىرادى ما؟». دۇرىسى: «اۋىرا ما؟». «الادى ما؟». دۇرىسى: « الا ما؟». «اۋىرادى، اۋىرمايدى، الادى، المايدى» دەپ ءسىز ايتاسىز.ءتۇبىر سوزدەردىڭ دە ءتۇبىرىن ساقتامايدى. ماشينالار، ماشينەلەر بۇل سوزدەردىڭ ءتۇبىرى ساقتالعان.ەكەۋى دە دۇرىس.شالا قازاقتىڭ تىلىندە: «ماشىندەر».ءتۇبىر سوزدەن ءبىر ءارىپتىڭ ءتۇسىپ قالۋىنا بايلانىستى جالعاۋلارى وزگەرىپ كەتتى.

قازاق ءتىلىن ساقتاپ قالۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. شالا قازاقتار وزدەرىنىڭ شالا قازاق ەكەنىن ءتۇسىنىپ، تىلدەرىن تۇزەتۋگە تىرىسۋلارى كەرەك.ولارعا سونداي تالاپتار قويىلۋى ءتيىس. جەرگىلىكتى حالىق تا بۇلاردىڭ ءتىلى جوق  توپ ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءارپى ءتۇسىپ قالعان، كەرەكسىز جالعاۋلار جالعانعان تۇسىنىكسىز سوزدەرىن ۇيرەنبەۋى كەرەك. مەكتەپتەردە، بالاباقشالاردا ءجيى-ءجيى تاربيە ساعاتتارىن وتكىزىپ، ءتىل ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك. قازاق ءتىلى اقتاۋدان باستاپ، وسى الماتىعا دەيىنگى ارالىقتا (بەس وبلىستا) بۇزىلدى. ەگەر قازاق ءتىلى بارلىق ايماقتا بۇزىلاتىن بولسا، ونى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ قيىن بولادى.

ەركىن ومار

Abai.kz