“Týrkishildikting eng ýlken problemasy týrikshilderding ózderi.” 

Galip ERDEM

“…Aqiqatqa oy jýgirtken kisi, qaranghylyqta jylt etken bir úshqyn shyghudyng ne ekenin «payghambarlardyng sardary» taspen qalay tópelengen mysalynan biler. Biler jәne tolyq senimmen bas iyip, nadandar tobyrynyng jaudyrghan tasy astynda qaludyng payghambarlyqqa tәn óner ekenin, sonymen qatar dúrys jolda boludyng bir dәlelining kórinisin ekenin biler.”

Durmuş HOCAOĞLU

 

“Bilimdining de kýni tuar, sol kezde kórtyshqanday qaptaghan aldyn kórmesterding de kózi qarlyghady”

Atila İLHAN

 

(avtor maqalada Týrikshildik dep týrikshildikti, yaghny týrik halyqtarynyng birligi týsinigin aitady, búdan ary qaray sóz týpnúsqadaghyday beriledi. – red.) 

 

Kirispe: Tarih betbúrysyndaghy Týrkistan sózining entropiyalyq maghyna auysuy                                                                                              

Dúrmúsh Qojaoghlú bylay deytin: “Taghylym (Derek) degenimiz - qúdiret. Sondyqtan jeke túlgha, tipti qauymdar da, bilmegen maghlúmatynyng qarsysynda erte bastan jenilushiler. Al, Tarih bolsa,  jenilushilerding mýrdesin basyp-janshyp algha ilgerileytinin biluimiz kerek.” Tarihyn tanyghannyng tariyhqa baghyt silteytin, tarihtan taghylym almastan ústanym qalyptaspaytyn, iydeologiya tuyndamaytyn, qúr bos sezinushilikke sýienip sóz ústalmaytyn búl kýnderde Týrik (Týrki tektes últtar) Últshyldyghy aldynda sheshilui qajet kóptegen mәsele bar.

Bilim, ghylym, әdisteme men filosofiya salalarynda qúrylymdau kemshilikteri jәne problemalary jeterlik Týrik Últshyldyghynyng  - barlyq baghytyn monopoliyalaghan, avtoritarlyq, shynayy jәne auyr syndargha jabyq, psihikasy jalqau, partiyagha baghynyshty, qorghanshaq jәne basshylaryna kinә artqyshtyghymen qarama qarsy indekstelgen, әri, basqalardyng laqtyrghan sýiegin mýjip, pikirine jyghylatyn, jatyp isherlikten shyghar kezi bayaghyda kelgeni aqiqat.

Jogharyda astyn syzghan kemshilikter kesirinen Týrik Últshyldyghy (Týrkishildik) kókjiyegin taryltyp, erteni búldyr jәne perspektivasyz kózden tasa qaluymen «memleket», «jýie», «globalizasiya», «syrtqy sayasat», «óner», «muzyka», «әiel», «últ», «mәdeniyet» jәne basqa salalarda rolii men ornalasu auqymyn kishireytip, qadiri ketip, jeniliske kóndi. Mine, osynday berile salu men Týrikshildik úghymnyng bedeli qalmauynyng biri - SSSR ydyrauynyng nәtiyjesinde ortagha shyqqan Týrkistan shyndyghymen betpe-bet qalghanda beleng aldy.

SSSR-dyng ydyrauyna alyp kelgen sebep pen nәtiyjeler, Týrkiya túrghysynan alyp qaraghanda әlbette Týrikshildikke de әser etti. Ári, búl nәtiyjeler jana túrghydan ghylymy jәne filosofiyalyq talqylaulargha, kezdesulerge bastau bolmady.

Sebep-saldardy talqylamaudyn, konfrontasiya (bet-bet kezdespeudin) qiyndyqtary әli de Týrik Últshyldyghyn qiyn jaghdayda qaldyryp keledi. Týrik Últshyldyghy erte me, kesh pe talqylau men betpe-bet kezdesudi bastauy kerek.  Búl talqy men kezdesudi bastar aldynda manyzdy bir mәsele bar, ol turasynda Dúrmúsh Qojaoghlo bylay degen edi: «Biz, yaghny әuelden jalpy týrik memleketteri, tar jәne jalqy  maghynasynda deseniz, biz, Týrik Últshyldary shynayy aghattyqtar jiberdik. Jәne bile tura sol aghattyqtargha әli jol berip kelemiz. Osynday talas-talqy tughanynyng ózi búl aksiomanyng barlyghyn kerek etedi; әitpegende, talqy jiynnyng esh bir maghynasy da qalmaydy. Búdan shyghar jolda, jogharghy aksiomany basqa bir frazamen aitar bolsam, «Arhiymed zanyn» joqqa shygharatyndarmen búl jóninde ortaq bir kelisimge bara almaytynynyz siyaqty. Ondaylarmen kólemdi pikir talqy basqa arnagha búrylyp, aldymen osy aksiomanyng ózin talqylap ketedi. Alayda, qatelerding týzetilui aldymen ortada bir aghattyqtyn, kelispeushilikting bar ekenin moyyndaudy qajet etedi.»

Osylay bolghandyqtan, Fernan Brodeli (Fernard Braudel) aitpaqshy «Kórinip túrghan bylyqtar tarihtyng tereng tamyrlarynyn qalqalasyndaghy buyrqanghan tolqyndardyng jaqsy - jamanyn aiyra bilip, buyrqanystyng terenine ýnile biludi qajet etedi.» 

Eger, búl jasalmasa tarihi, geografiyalyq, sayasy faktorlardan bólshektengen Týrik Álemi «tarih ghimaratynyng qúrylysyn emes, dekorasiyasynyng bir bóligin jaratudan ary bara almaydy. Baylidyng aitqanynday, «Tarihy bir mәseleni sheshuding ornyna, ótkenge poetikalyq jauap beruden» ary aspaymyz jәne bolashaqty da solay elestetip, shynayy birlik turaly sóz de qozghay almaymyz.

Sananyng soqyrlanuy men mazmúnsyzdyqtyng tamyrynan kýsh alghan búl qauym «zamanyna qaray bórkin auystyryp», «teoriya me túiyqtyqqa» jol tabushy siyaqty beyne kórsetip, jauapsyzdyq bolmysyn taratyp jýr. Osylaysha, soqyrlyqty, kerendikti jәne tiyanaqsyzdyqty sayasiy-әleumettik qúrylymgha taratyp, negativti әserding qalyptasuyna jәne últtyq, sayasi, әleumettik tútastyqtyng búzyluyna qarsy barsha kedergini jolynan arshyp jatyr. Mazmúny maghynasyz, baghyty búlynghyr intellektualdyq jәne filosofiyalyq joramaldary pozitivtik iydeologiyalyq ritorikadan arygha bara almaghan shatasu men oilanbay kesilgen ýkim qabysqan Týrik Últshyldyghy mentaliytetimen, ne Týrkiyagha, ne bolmasa Týrkistangha arnalghan perspektivaly, kóregen, jarqyn kemeldi keleshek kórinisin bere almaydy. Sondyqtan da, «poetikalyq jauap bergen», «әure sarsangha týsken», «boljaghysh», «býginge baylanyp qalghan», «Arhiymed zanyn» joqqa shygharghandardyng ózara talqylary, pikir bәsekeleri nazargha alynbay, olardy óz aksiomalary ishinde onasha qaldyryp ketu kerek. Sebebi, toptastyru men taratudan ary bara almay qazirgi jaghdaydyng qorghaluy ýshin Týrik Últshyldyghyn, Panturkizmdi iydeologiyalyq  túrghydan kishireytip, bir tarapty qolgha alghan geosayasy kenistiktegi óz oryndaryn qorghau sharalarynan basqa bir is jasay almay jatyr. Jasandy qayshylyqtar tughyzu arqyly bólshekteushi otarlau strategiyalaryn Týrkiya jәne Týrkistan shyndyghy siyaqty qabyl etkender әlem sayasatyn, búnyng geotarihy kenistik pen taghdyrgha әserin jәne qaldyrghan izin sikldik túrghyda tarazylap, bir baghytty túrghydan qabyl etip jatyr.

Túrysatyn jerin, bolmysyn, sayasy arenadaghy ortalyq-tónirek qalyptasuyn, qarsy Reseyge qarap rettegen Týrik Últshyldyghy, SSSR-dyng ydyrauymen, Qojaoghlúnyng aitqanynday, Týrkistandy «tehnikalyq, ghylymy jәne filosofiyalyq tuyndylardan bilmegenimiz ýshin, endi týs kóru ayaqtaldy,  naghyz ayazday úly dalanyng qatty yzghary jýzimizge endi tiydi». Tarihy jәne bitispes dúshpan «qyzyl Mәskeu» endi joq. SSSR ydyrady, biraq Týrkiya barlyq salalarynda «sovettenip» jatqan edi. Týrki tektes memleketterding tәuelsizdigi tek qana bir «nәtiyje» emes, sebepter tizbegining bastauy da edi. Mine, osynyng bәri Týrik Últshyldyghynyng ózin tanudaghy daghdarysy, intelektualdyq túiyqtyq jәne boykýiezdik ishindegi qalpynda «túraqsyzdyq sindromy» psihozynda aghattyqtyng tabylghanyn moyyndamay, talqylaudy «basqalargha» syryp tastap, aqiqatpen «jýzdesuin» ózderinshe jalghastyryp keledi.

Syzylyp qoyghan shenber ishindegi qalyptastyrghan status-kvo men týsinikteri, iydeyalardy tauysqan traybalist mentaliytet zardap shekken sananyng tuyndysy, shizofreniya jәne dýmshe pikirlerdi oy tolghamy retinde atap, status-kvonyng syzylyp qoyghan shenber ishindegi dәrejesin bekitti. Ulanghan sananyng traybalist jәne status-kvoshy ómirinen qúralghan «Týrkiya» jәne «Týrkistan» óz bolmysynan aulaqtap, oida joqtaghylar jәne oida bolghysy da kelmeytinder sapynda postmodern týsinik pen termin kenistigin qalaghanynsha taryltyp, kenite alatyn túrpayy ritorikalardyng qayshylyghynda ómir sýrip jatyr.

Últtyq strategiya jobalaryn «geosayasiy» termiynimen úlyqtaghan «bilimdi nadandar» Týrkiya men Týrkistandy strategiyalyq mәlimetter dengeyine týsirip, «geosayasy orynyn» geotarihy kenistigi men taghdyryn  eleusiz etkeni jәne oqshaulaushy dereksiz bir әser qalyptastyrghany úmytylmauy kerek. Eger geotarihy kenistik pen taghdyrdy tek «strategiyalyq mәlimet» retinde qolgha alyp, «geo»nyng oqshaulaushy tendensiyasy shenberinde ghana qaldyrsaq, «geosayasiy/geostrategiyalyq qayghy» arta týspek. Geotarihy orny men taghdyryna «qauip anyqtau», «tirshilik materiyasy», «úly kýsh» shiyelenisterin qorghaushy synaymen joqqa shygharylmastan geosayasiy-geostrategiyalyq analiz jasaluy, Týrkiya men Týrkistannyng tarihy jәne geografiyalyq tereninde jýzdesu men týsinistikti onaylatady.

Týsinikter manyzyn joghaltyp, epos pen úran týrinde Týrkiya men Týrkistannyng qúndylyqtary tarihtyng betbúrysy kezinde, entropiyalyq týsinik - «tariyhqa kómilu» men «tarihtan qashu» arasyndaghy «tirshilik sindromynyn» qiyn jaghdaylarynda bólshektenedi. Týrkiya «týsiniksiz әldekimderdin» belgilegen kýn tәrtibining әserinde qalyp, terminologiyalyq belgisizdikting «memleketke shyn berilu» men «últqa adal beriludin» parqyn kristalday almaudyng bas auruy ishinde naqty tandau jasay almay keledi.  «Týrkistan» úghymy bolsa - otarshylardyng «Týrkiy», «Orta Aziya» siyaqty qoyyp ketken týsinigi terezesining «paradigmalar ishindegi bótensu» jaghdayynda memleket, últ pen til shegimen sәikes boluy qaghidasynyng «tar jol, tayghaq keshuindegi» qaqtyghystarmen «Týrkistan shyndyghy» býline bastady. Orta Aziya týsiniginen SSSR kezinde-aq, Týrik memleketteri bas tartyp, «Ortalyq Aziya» týsinigin qoldana bastaghan eken.  Sayasattanushy Erol Jihangerding sózimen aitsaq, «... «Túran» týsinigining búljymas «týrik», «týrkilik», «týrik birligi» siyaqty týsinikterge baghyttalghan «epost» tapshylyghy ortagha shyqty.  Dóreki aitar bolsaq, mәselege búl túrghydan kóz salghan әldekimder ýshin, qay jerde Týrkilikten nemese Týrik tarihynan sóz bolsa, onyng bóliske salynuy, simvoldastyryluy,  bizding týsindirmemizge salsaq, iydeya alqynysynda erkin talpynys qajet etpegen úrangha ainaldyru qalauynyng bolghandyghy.

Sondyqtan da, memleket jәne últ iydeyalary arasynda keptelip qalghan Týrik Últshyldyghy ózin ózi tanu men túlghalyq shiyelenisterding sheshuin tabu ýshin mikro últshyl fanatizmning tayazdyghyna jәne jalghandyghyna sýienip, tereng aqiqatpen jýzdesuden aulaq qashady. Jәne tarihyn, geografiyasyn, tilin, dinin, mәdeniyetin «dәmin alyp qoyghan tamaq mәzirindey» kórip, dogmatiyk, foliklorlyq yrymdardyng jәne shizofreniyalyq dәstýrshildikting tar shenberine әkep tyqty.

Berlin qamalynyng qirandylary, SSSR-dyng travmasy ýstine salynghan jana halyqaralyq tәrtipte Týrik Últshyldyghy Týrkistan úghymyn «týsinik» emes «shynayy bolmys» retinde oilanyp, «olar týrik demeydi» siyaqty aqylgha siymsyz paradigmany tastamayynsha, býginning entropiyalyq tәrtibining maghyna auysuynda Týrik Álemin «maghynalandyrugha» mәjbýr qalady. Týrik Últshyldyghy «túraqty mәlimetterdin» «túraqtylyghynan» ton pishkeninde Europagha tәn «ózgergen mәlimetterdin» «ózgerisi» týrik geopolitikasyndaghy óktemdigin jýrgizedi. Sebebi, Týrik Últshyldyghy «túraqty mәlimetterden» bastau alghan status-kvoshy týsinikte Týrkiya men Týrkistannyng óz dinamikalarynyng jәne «ózgergen mәlimetterinin» manevr kenistigi men damu alanyn da shekteuge úshyratuda. Eshqashan da úmytpauymyz keregi: «Túraqty mәlimetter» jәne «ózgergen mәlimetter» bir birimen baylanysty jәne úiymshyl bolsa bolashaqqa baghyttalghan, kóregen, belsendi damulargha qoljetkizuimiz mýmkin. Kerisinshe jaghday tuar bolsa, entropiyalyq maghyna auysuynyng «túraqty mәlimetterinde» Týrkiya jәne Týrkistan óz tarihynyng betbúrysyna qaray óz ornyn belgileuge tiyis.

Týrik Últshyldyghynyng «syrtqy týrikteri» nemese «resmy baylanysy»

 

Týrik halyqtarynyng otarlyqtan azattyq kýresine ýzdiksiz demeu bolghan Týrikshildik qozghalysy Týrkiyada Týrkistan týsinigining manyzgha ie boluyna jәne halyqtyng ony týsinuine qyzmet etti, әri, basqalardyng tar kózqarastarymen «bótensitken» Týrkistandy iydeologiyalyq suyq soghys tartysyna tastap ketpedi. Alayda, 1991 jyldan bastap, Týrkistan eski týsinikter men terminder arqyly «kýn tәrtibine» shygha bastady. Búl úghym - Týrik Últshyldyghynyng manyzy joghala bastaghanda intelektualdyq ústanym nýktesinde  «resmy qatysynyn» «syrtqy týrikteri»  atauyna ainala bastady. Búl suyq synay óz ishinde panalatqan ironiyalyq jaghdaydy da kóz aldyna jayyp saldy. Osy ironiyalyq jaghdaygha kýsh bergen faktorlar Týrik Últshyldyghynyng úrandaryndaghy Týrkistannyng óz ishinde qayshylyqtar panalatqan jәne ne ghylymi, ne әleumettik, ne bolmasa Týrkistan shyndyghyna sýiengen bir tútastyqty jetkizudi qajet etedi.

Jalpy kózqarasty bylay qoyghanda, jalqy kózqarastyng ýstem bolghany jәne «etnikalyq, mәdeni, din men til ólshemderi» birlikke shaqyrghan úrandardan qúralghan bir ortalyqty kózqaras túrghysymen Týrkistangha iydesyna qarsy bir jatyrqau bastalghan edi. Memleketting «qapyda qaldyq» uәji «etnikalyq, mәdeni, diny men til ólshemindegi» strategiya jәne sayasatpen jyly jabugha negizsiz boluy, әri basqa baghyttarda kómeksiz qaltyryp, Týrkistangha bet búruy - Týrkiyanyng AQSh-tyng Týrkistandaghy ókili siyaqty qadamdar jasauy  Týrkistan sayasatyn túralau shegine jetkizgen әri bótensitken әreket órnegimen Týrik Últshyldyghynyng Týrkistan Strategiyasyndaghy ózgerisining de dәl sol dәuirge dóp kelmesi oilandyratyn jaghday.

Ghasyrlar boyy Týrik әlemi iydeyasynyng tuyn kótergen Týrik Últshyldyghy kenetten óz arasynda toqyraular jasady. Búnyng nәtiyjesinde Týrik әlemi Týrik Últshyldyghynyng úrandarynda «ózgelene» bastaghan edi. Tómennen jogharygha, jogharydan tómenge qaray jayylghan «ózgelenu» Týrkistan iydeyasyn derlik «iyesiz» qaltyrdy. Týrkistan iydeyasy simpoziumdar, konferensiyalar, kongresterde talqylanghan, saylau kezderinde klassikalyq úrandargha ghana qoldanylghan saylau deklarasiyalary dengeyinde, iә bolmasa, Týrkistandaghy manyzdy keybir damushylyqtarda ghana aty auyzgha alynghan «iydeya» bop qaldy. Asylynda, 1991 jyldan song tipten kóp qorghany boludyng ornyna, Týrik Últshyldyghy Týrkistangha bolmashy kózqaras tanyta bastady jәne Týrik әlemimen baylanystar ólshemi әlsirey týsip, ne strategiyalyq, ne de iydeologiyalyq jetistikterge qol jetkize almady.

Búrynghy uaqyttarda Týrkistan iydeyasynda «pozitivti tarap» bolghan Týrikshildik endi «negativti, tarapsyz» jaghdayda ýnsiz jәne «resmy ólshemmen shekti» iydeyalarmen «kýn tәrtibin» qalyptastyratyn ghana boldy. Týrkistan mәselesindegi «resmy qatynas» ólsheminen aspaghan Týrik Últshyldyghy búnday jaghdaydy Týrkiyadaghy Últshyldar qozghalysy         Partiyasynyng qolynda koalisiyalyq biylik bolghan kezde de kózge týsken edi. Koalisiyalyq biylikti bólisken MHP-nyng kezinde Týrik Álemi qúryltayyn jasaudan bas tartqan sheshimi ironiyanyng jәne toqyraulardyng ólshemine bir mysal bola alady. Týrik әlemi qúryltayy Týrik Últshyldarynyng Týrkistan iydeyasyna bet búruynda jәne iydeologiya jasauynda jaqsy túghyr boluy kerek edi, әri, búl irgetas keybir «ishki qayshylyqtar» men «jekelik egolardyn» yqpalynda qalmauy kerek edi. Býgin bolsa, Ádilet jәne Damu partiyasynyng biyligi(Týrkiyanyng qazirgi biylik partiyasy) tarabynan Týrik Qúryltayy ynghayy kelgende qaru retinde qoldanylghany, әri, Týrikshildik qozghalysyn sayasy úpay retinde paydalanghany ýshin synalyp jatyr. Týrik Últshyldyghy basynan ótkergen ironiyamen óz ishinde Týrik әlemine qarsy bir «oppozisiya túghyryn» dayyndady. Búl taban tirek Týrik Álemi iydeyasyna paydadan góri ziyanyn kóp tiygizdi jәne әli de tiygizip keledi. Osy «oppozisiyalyq túghyrdyn» infraqúrylymy kókirek kózi soqyr Túranshylardan nemese jamaghat tariqat ruhty Túranshylardan qúralghan. Kolonizator bir ruhpen Týrkistangha ashylghan búl «oppozisiyalyq túghyr» Týrkistan týisiginin(týsiniginin) manyzyn azaytty jәne Týrkistan iydeyasy óz ishinde «gettolar» men «koloniyalar» bolyp bólindi. Búl bólinu Týrik Últshyldary ishinde Týrkistan iydeyasynyng «bótensuine» tәsir etti әri Týrkiyanyng Týrkistan sayasaty «Troyan aty» kórinisine ainaldy. 

Týrik Últshyldyghynyng oy kenistiginde, Týrik әlemi ózining tarihy jәne әleumettik baylanystary ishinde týsiniksiz bolghan әri týsindirilmegen. Týrik әlemi uaqyt pen meken ólsheminde anahronikalyq, iri kólemdi týsinikter tizbegining shenberinde týsinistik әri týsindirme tәsilinde qalyptasqan. Osynday bir tarihi, әleumettik baylanysynan alshaq oilau sanalyq kýrdelilikke sebep bolyp jatyr. Jәne týrik әlemi tariyh, jaghrapiya, mәdeniyet әri basqa kenistikterde qadam-qadam qúrylysy jasalghan dinamika boludan shyghyp, bir jerlerde tanyluyn kýtken dereksiz bir shyndyq siyaqty qabyldanyp sarapqa salyndy.

Týrkilik, Túran, Týrkistan, til birligi, t.b týsinikteri jәne týisik ózegi negizining syrt kórinisi ghana alynyp, qabyldanu arqyly túralaghan, búlynghyr maghynalar ishine qamaldy. Búl da, kýndelikti jәne tarihy bolmystyng jaghrafiyalyq jәne әleumettik qúndylyqtarmen bite qaynasuyna kedergi bolyp jatyr. Yaghni, búl týsinikter mezgilden, mekenden abstraktyly auyspaytyn «negiz» siyaqty qabyldanyp, «kiyeli» bir «týptamyr» siyaqty janylys úghymgha dushar boldy. Týrik Álemin sipattaghanda, «týrkilik» týsiniginen maghyna shygharsaq,  Benedikt Andersonnyn(Benedict Anderson) sózderimen: «últtyng tar jәne qysqa terisin imperatorlyqtyng ýlken denesin qamtitynday týrde kerudin» nәtiyjesi sebebinen «týrkilik» týsinigining mazmúnyn emes pishinine manyz berilip maghynasy búlynghyrlandy.»

Búdan songhy bir jana taqyrybymyzda kenirek toqtalatyn bolghandyqtan, búl jerde qysqasha toqtalatynymyz «nәsil» mәselesi. SSSR kezinde jogharghy nәsil retinde aitylghan «Sovet azamaty» men «Týrik», «qazaq», «tatar», «Altay» nәsilderi arasynda qabysa kele manyzyn joghaltqan Týrikshildik, Týrkistanda sayasy jәne geografiyalyq mazmúnnyng býlinuine әkep soqty. Dәl osy jaghday Týrkiyada da Batys, SSSR, Aziya nәsilderining «týrik» bolmysyna jasaghan әserinen keyin maghynasy tarayyna sebep boldy. SSSR-dyng ydyrauymen Týrik әlemin sebep saldar baylanysy boyynsha shyghar jol tabudy bylay qoyyp, nәtiyje retinde sheshilmesten jalghasqan nәsildik daghdarysyn Týrik Álemine yqpal etip, әri Týrkiya, әri Týrik әlemindegi mynaday jaghdaygha әkep soqty: Últshyl materialist status-kvo.

Ayryqsha, Týrik últshyldyghynyng «týrik nәsili» ýstinen Týrkistangha kózqarasyndaghy Týrkiyanyng kemistigi «Týrkilik týsinigin» Osmanly múrasynan jәne dәstýrlerinen bólip qaray almauynda. Yaghni, «Osmanly úghymy» últtyq úghym emes, kerisinshe últtyq týsinik talaptaryn bastyrugha baghyttalghan sayasy úghym retinde qoldanylyp jýr. Mine, osy Týrik Últshyldyghy Osmanly mirasynan jәne dәstýrinen bastau alyp, «Týrik nәsilin» Týrkistangha qarsy osylay qoldanyp, Túrandyq memleket format qúryp jatyr. Búnday jospardyng basqa bir baghyty bolsa, Týrik últshyldyghynyng Týrkiyanyng ishindegi әleumettik-psihikalyq, mәdeni, etnikalyq jәne basqa da daghdarystardy enseruinde, memleketpen aradaghy potensialdy shiyelenisterding psihologiyalyq yqpaly Týrkistan jaghrapiyasyna maniyfest etip jatyr.

Týrik әlemining «týrkilenmesi» sosiologiyalyq, tarihi, mәdeny ózgeris pen qalpyna kelu prosesi retinde qolgha alynuy tiyis bolsa da, «iydeologiyalyq» mәsele retinde ghana qolgha alyndy. Osylay «týrkilenu» dәstýrshil, status-kvoshy, eklektikalyq pishimde Týrkiya-Týrik әlemi arasyndaghy týsinbeushilikterdi ortagha shyghardy. Dәstýrshi qoghamda mezgil men meken bir tútas qúrylym retinde qarastyrylghandyqtan ortalyq-tónirek arasyndaghy qúshaqtan qúshaqqa berilgen barlyq pikirler qoldaugha ie bolyp, Týrik әlemi «týrik» retinde qabyldanuda, biraq týrik týsinigi ornyna «әzer», «qazaq», «qyrghyz» jәne basqa da nәsildermen salystyrylghanda analitikalyq jәne dialektikalyq sheshimder arasynda oryn taba almay qalghan ruhany ógeysu jәne Týrkistandy «týrkilendirmeu» daghdarysy bolyp jatyr. SSSR-dyng ydyrauymen kóp ortalyqty aqiqat jәne qúndylyqtarmen betpe-bet kelgen bir ortalyqty oilaugha beyim Týrik Últshyldyghy Reseydi, Týrkistandy moyynday almauynyn(moyyndamauynyn) daghdarysyn jәne «bir ortalyq, kóp ortalyq» kemshiligin ghylymy әdistermen sheshuding orynyna, emosiyamen, pragmatik ólshemdegi payda-ziyan qatynastarynyng intelektualdyq infraqúrylymy ishinde sheshuge júmys istep jatyr. Búnyng syltauy retinde «olar týrkilikti qabyl etpeydi», «qyrym mәselesi kýn tәrtibinen týspey túryp konferensiya jasau kerek», t.b sózdermen birge keybir jergilikti týsinikterdi ghylymilandyryp, Týrik Álemin zerttegenderding aitqandarymen simmetriyaly «emosiyalar» asimmetriyaly ghylym ishinde intelektualdyq әlemin qalyptastyrdy.

Janashyl, zayyrly filosofiya, dogma men doktrinashyl absolutizmmen lezde ýkim qabyldaghysh, albyrt tәsilderdi «Orta Aziya», «Týrki» siyaqty imperialist týsiniktermen úghyndyrugha úmtylu shyghystanushylyq boljaldy tanymdardyng assimilyasiyashyl týpnúsqa nәsilding múrasyna baylanystyruynyng qosymsha kepili retinde oilastyrylghan.  

Sana ydyrauynyng ortalyq-tónirek arasyndaghy sinkrettik qarym-qatynasy, jaldanatyn kapitalizm jәne «Sovettenudin» qayshylyghy «...izm» retinde Týrkiya jәne Týrik әlemine әser etti, әri, jerlik epistemologiyalyq ayanyng jәne ortalyq qúndylyqtardyng ókili retinde «Sovettenip ketken» últshyl materialist status-kvo» mikro strategiyalardyng pikirleri men sheshimderinen mәselege kóz jýgirte bastady. Búl kózqaras pen oy tarihtaghy birlikti qayta qalyptastyryp, janghyrghan oilar men týisikter Týrkiyanyn, Týrkistannyng jәne Týrik Últshyldyghynyng daghdarysyn ashyqtan – ashyq bir týrde kórsetip jatyr.

 

Arhaizmge ainalghan Týrkistandy globaldy infeksiyagha tútqyn etken Týrik Últshyldyghy

Kóp ólshemdi Týrkistan iydeyasynan bir ólshemdi Týrkistan iydeyasyna qaray bir proseske kirgen Týrik Últshyldyghy - tarihi, Mәdeni, diny jәne til birligi ólshemin asa almaghan bir Týrik Álemine ózin tútqyn etti. Sondyqtan da, Týrik Últshyldyghynyng Týrik Álemi ashylymy «syrtqy týrikter ólsheminde» qalyp, tolyqtay Suyq Soghys iydeologiyasynyng kónergen úghymdarynyng postmodern jәne global pishimine kirdi. Búl pishim men qabyl etu «oppozisiyalyq túghyrdyn» qozghalys jәne manevr qabletin keneytuine sebep boldy, әri, olardyng aitar sózi Týrik Últshyldyghy, Týrik Últshyldary ishinde oryn taba bastady. Búnyng eng jaqsy mysaly: «Shynjang Úighyr Avtonomiyaly Audany» atauy. Týrikshi qozghalystyng syny jәne ghylymy kózqarastan búryn, kónergen epostyq ataularda aq pen qara aimaqtarda jasaghan soqqylary Týrkistan iydeyasyn basqalardyng yqpalynda qaltyrdy. Olarda bayaghydan beri «bótensitken» Týrkistandy óz mýddeleri ýshin úsynys-súranys ólsheminde tómensitip, ishki jәne syrtqy sayasattyng qúraly retinde paydalandy. Ókinishke oray, Týrkistan iydeyasy «jyraqtan oqylghan jerleu namazdar» men kýndelikti kýibenmen shúghyldanghan kýn tәrtibindegi Týrik Respublikasy mәselesine qaray iydeya jasau bylay túrsyn, ruhtardy qayta oraltu qúralyna ainaldy. Týrkistan iydeyasy biz túrghysynda(Týrkiya túrghysynan. -red) songhy janalyqtarmen birge tipti de týsinilui qiyn bir ólshemde ózgerip, tek qana múnay qúbyrlarynyng sonyna jalghanghan qúralgha ainaldy. «Mәdeni, til, dini, tarihy ortaq memleketter» tek qana múnay sayasatynyng shenberinde qaldy.

Osylardyng nәtiyjesinde Týrkistan tek qana aq jәne qara ólshemimen kórinip jatqanda, súr aimaqtar kóbeyip, talqygha týsui men sheshimining tabyluy kerek bolsa da, súr aimaqtar Týrik Últshyldyghynyng Týrkistan iydeyasyn eleske ainaldyryp, Týrik Últshyldyghynyng «oppozisiyalyq túghyryn» kóne oppozisiyalyq kózqarastargha tútqyn etti. «Oppozisiyalyq irgetastyn» úrandaryna ainalghan jәne 1991 jyldyng Týrik halyqtary sanasyn shyrmaghan búl epostyq oilau Týrik Últshyldyghynda әli bar. Ári, búl oilau tәrizi praktikagha da әser etip josparsyz, ghylymy bolmaghan, tamyry tereng emes jәne súr aimaqtardyng talqysynan boyyn ala qashqan Týrkistan beynesin ortagha shygharady. Týrkistan – bireulerding jeke egolary ýshin «azattyq jaghrapiyasy» boludan qútqarylyp, «oppozisiyalyq túghyr» kókirek kózi soqyr nemese jamaghan tariqat ruhty syrttay jyraqtan jerleu namazy sanasymen qaraghandardyng sózderimen baghalanbauy kerek. 1991 jylghy Týrkistanmen qazirgi kýndegi Týrkistan arasynda aiyrmashylyqtar bar. Týrkistan úghymy birtalay baghytta serpilister jasady. Endi Týrkistannyng taghdyry әli 1991 jylynyng ii qanghan qymyzday eposshyl, az bolsa da meniki bolsyn deytin sasyq pighyl danysshpansymaq Týrikshilerine qalmaugha tiyis.

Geotarihy kenistikke jәne taghdyrgha Týrik Últshyldyghynyng qosatyn ýlesi әdette myna salalarda boluy kerek:

Týrkiya men Týrkistannyng óz dinamikalaryn qamtityn bir pishimde týsindiretin jәne ony iske asyratyn týsinik jýiesining qúryluy;

Ózine tәn bir jaghrapiyasy, әleumettik-ekonomikalyq qúrylymy, mәdeny Týrkistan men Týrkiyanyng geotarihy jәne geomәdeny kenistikte bólinushiligin jongha kómek beretin qúraldar men maqsattary iske asyrugha qolayly,  bir «men» biyligining qalyptasuynda meken tanymy, tarih týsinistigi jәne sol siyaqty bolmysqa jәne týsinikterge ólshemder beruge, әri búl sayada otarlaushylyqtyng sholushylaryna qarsy túrudyng tarihy qalpyna keluine jol siltegen, taghy biraz salada tónkerisshi ólshemning jetildirilui.  Búl baghytta júmys istep jatqan birtalay mekeme men kenseler bar.

Týrik Últshyldyghy(Týrik Últshyldary) geosayasi, geotarihy kenistik pen taghdyr jayynda «oylanudan» bylay, «oy qorytudy», «talpynudyn» ornyna, «talqylaudyn» qajettiligi әdetke ainaluy kerek. Geosayasy kenistikke jәne jazmyshqa әrdayym «últshyl» kózildirigimen qaraudyng ornyna Týrkiya men Týrkistannan da «Últshyldyqqa» qarauy kerek. Ayryqsha, últshyldyqty iydeologiyalyq tar óristen qútqaruy, «últ» pen «memleketti» bir-birine aidap salmauy kerek.

Taghy bir aita ketetinimiz, Pantýrkizm(Túranshyldyq) týsiniginin(qalyptasqan pikirdin) tarihy qúndylyghyn layyq bolghan ghylymy jәne filosofiyalyq negizge syidyratyn júmystargha manyz berilui kerek. Pantýrkizm(Túranshyldyq) týsinigi jyldar boyynsha modasy bitken, immigrasiyadaghy týrikterding týsinigi retinde kórsetilgen. Pantýrkizm(Túranshyldyq) Resey tarabynan, әri, Europalyqtar tarabynan otarlaushylyqtyng sholushylarynda óz maqsattaryn jýzege asyruyndaghy bir qúral retinde qoldanylghan. Jalghasty «kegi» retinde kórsetilgen búl týsinik Týrkiya men Týrkistannyng qatynastarynda keyde «aldygha bóget qoy», keyde  «keyinge bóget úru», keyde bolsa eki әdisti birden qoldanyp, «aqparat lastyghy» jiyntyghyna ainaluda jәne qatynastar ólshemi ylghy da birjaqtylyqqa qalyp jatyr. Pantýrkizm sayasy jәne әleumettik daghdarystardy kesheuildetu jәne túralatu ornyna, daghdarystardy qúrtatyn iydeya tabudy jәne sóilemninng geterogendesuining aldyna shyghyp, sayasy jәne әleumettik sanany ózgertudi qoldaydy. Pantýrkizm – emosiyalargha emes sayasy aqiqatqa, jәne maqsatqa sәikes negizinde úzyn uaqyttyq nysanalardy sayasattyng naqty mólsherlerining jasalu mәjbýrlikterimen biriktiruding aty. Pantýrkizm baghdarlamasynda ekonomikalyq әleumettik tәrtip pen ómir filosofiyasy nazargha alynbay, әdet-ghúryptyng egemendigin tәmsil etken nәsil men mәdeny tanym jasaluy basymyraq. «Nәsil» jәne «mәdeniyetten» bastau alyp, izdelgen jauaptar Pantýrkizm baghdarlamasynda qúrylym ózgeristerining bolmauyna iytermeleydi. Osylaysha, bir «nәsil» men «mәdeniyet» ótkenine sýiengen baghdarlama jasaudyng Ospan imperiyasy dәuiri oi-sanasyndaghy qayshylyqtardyng osy kýnge jasaghan yqpaly. Sondyqtan da, Pantýrkizm dereksiz jәne qayshylyqty negizderden bastau alyp, negizsiz jasandy qayshylyqtargha kózge kórinerlik sheshim joldary ýstine ornalasuy kerek. Áriyne, «qúr derekterden qúralghan» mәseleler Europa sentrli Pantýrkizm kózqarasynyng aldygha shyghuyna sebep bolghan edi. Europa sentrli Pantýrkizm Týrkiyanyng status-kvoshy aimaqtyq kýshi boluyn qalaghan edi. Týrik geosayasy kenistigine baghyttalghan ózining sayasi, strategiyalyq paydasyna sәikes әreket etken búl týsinik Týrkiya – Týrkistan arasynda Shyghystanushy bir baylanys qúryp, tiyisti tarihpen qatyssyz Pantýrkizmdi sanagha sinirip jatyr. Álbette osynday bir Pantýrkist baghdarlamanyng әleumettik negizi jәne paydasyz, bos bolyp qaluy qalypty jaghday. Olay bolsa, Pantýrkizm baghdarlamasynda, emosiyagha emes, sayasy aqiqatqa jәne maqsatqa sәikes: últtyq sayasat pen diplomatiyanyng sәtti baylanysy jәne ekonomikalyq sayasat pen imperialistik múrasy arasyndaghy qatynas «ónimdi maqsattarmen» biriktirilgen uaqytta ghana iydeologiyalyq (ózgermes iydeologiyalyq emes) jәne obektivti faktorlar intelektualdyq jәne geostrategiyalyq faktorlarmen ishki, syrtqy dinamikalardyng minsiz júmys isteuin jýzege asyrady.

Pantýrkizm(Týrik birligi) geotarihy kenistikte jәne taghdyrda kenen emes terendey týsu ekenin jaqsy biluge tiyistimiz. Yaghni, salany jaqtau emes salany tanyp bilip terendetu. Osynday Pantýrkizmnin(Týrik birligi) geotarihy alany men taghdyry Týrkistanmen bettesuining aty. Pantýrkizm etnikalyq bir irredentist pan qozghalysy emes. Úly aumaq filosofiyasynan bastalghan, manevr, qozghalys jәne is-sharalar aumaghyn jetildirip, Týrkiya jәne Týrkistannyng qiylysu jәne birlesu nýktesining tariyh-jaghrapiya baylanysynda nәsilden bastalghan mәdeniyet, til, din ekonomika, sayasat, politika, ishki-syrtqy dinamikalar men paradigma auysymymen ózgeruleri epistemologiyalyq jәne ontologiyalyq tónkerisshi sanada tanylyp bilinui qajet.

Týrik Últshyldyghynda 1991 sony kórine bastaghan Týrkistan iynersiyasy kózqaras túrghysynan «resmiylikpen» shektelip qalugha sebep boldy. Búl da Týrik Últshyldyghyn ishki sayasatta jәne halyqqa baghyttalghan úrandarda «mylqau» kýiine keltirdi. Búl ýshin Týrik Últshyldyghy resmy qalyptan «strategiyalyq mazmúndy qalypqa» kóshui tiyis әri jyldar boyy Týrikshilik ýshin kiyeli bolghan Týrkistan iydeyasy basqalardyng qolynda «kritika materialy» bolyp qalmauy kerek. Kiyelilik demekshi, Týrik últshyldyghy Týrkistandy әsire dәrejede mifologiyalyq dengeyde qalyptastyryp, kiyeli sanap ketpeui kerek. Týrik Últshyldyghy qazirgi bastan ótkizip jatqan mәselelermen birge jana qyrymen ortagha shyghuy da mýmkin. Eger, Týrik Últshyldyghy Týrkiyagha jәne Týrik sayasatyna baghyt bermek jәne Týrkistan kiyeli iydeyasyn «resmy qújattargha» tútqyn etkisi kelmese, týptamyryna qaytyp oralu qozghalysy iske asuy tiyis. Týrkistandy basqa sayasy qozghalystardyng «úpay jinau qúraly» etuine jol berilmeui kerek jәne Týrkiya memleketi Týrkistan sayasatyna jón silteushi bir mindet arqalauy kerek. Týrik Últshyldyghy basqa mәselelerde bolghany siyaqty Týrkistan taqyryby da «sayasilanudan» búryn, «últshyl» boluy qajet.

Konservativtik mәdeny nәsil qúrylymynyng Sovetten keyingi Týrik jaghrapiyasyndaghy «nәsildermen» tarih jәne jaghrapiya ólshemdi «mәdeniy» anyqtamalar qarsysynda yqpalgha úshyrauynyng shekaralary antologiyalyq shynshyldyq dýniyesining tekpisining qanday kóriniske oranatyny jәne últtyq klasterler qarsysynda alatyn kórinisi sheshimin taba almady. Týrik Últshyldyghynyng normativti qúndylyq kodeksteri sayasi-etnikalyq shekaralar arasynda azamattyq alang anyqtauda óz ómir salasynda syrtqy kýshterding әserine ashyq esik ústanyp otyr. Aqparat jәne qúndylyq jasau ornyna jergilikti, aktualidy bolghan nәrsege qosylyp, aqparat pen qúndylyqtar óndirushi qarsy aldynda aralyq formasyn qalyptastyruda.  Týrik Últshyldyghy Týrik Álemining týsinik dýniyesin qamsyzdandyryp jatqanda, geopolitikalyq, geomәdeni, geodini, geoekonomikalyq, filosofiyalyq jәne ghylymy tirekterden bastau alyp ýirenshikti oilau formatyn, qalyptasqan týsinikti,  jasandy kózqarastardy qúrtuy kerek. Týrkilik – dinamikalyq bir týsinik. Týrik Últshyldyghy qyrghy qabaq soghys mezgilimen birge «nәsil» týsinigining tarih ishinde ózgeris jәne betbúrysqa úshyraytynyn, sayasy jәne jaghrafiyalyq mazmúnynyng ózegin nazargha almady. Sondyqtan da, Týrkilik belgisimen  qabyspaghan Týrik últshyldyghy týrik әlemimen ortaq terminologiya qalyptastyrmaghany ýshin «tariyhqa kómilu» men  «tarihtan bezu» arasyndaghy shiyelenisting týkke túrmas nәtiyjesin bastan keshirip jatyr.

Sayasy tarih analiyzimen nemese teoriya mólsherimen taldaular Týrik Álemi bolmysyn «Týrik Birligimen» biriktiru júmystary Tarihi, Jaghrafiyalyq, termindik dinamikalar ishinde paryqty boludyng aimaqqa jayyluy psihsosiyal, psihotariyh, psihomәdeny potensiyal aktivterdi tómengi mәdeniyetke baylanystyryp, sandyq prosesterdi basty manyzgha ie etedi. Auyzeki aqparattardy Týrik Álemi boyynsha jalpylamaq Týrik Últshyldyghynyng subektivti kriyteriyleriylermen qalypqa enuine sebep berumen qosa, Týrik Álemining damu dengeyine Europa sentrlik kózqaraspen qaraugha beyimdilik jalghasuda. Týrik Últshyldyghynyng Týrik әlemine kózqarasyndaghy kemshiligi: aimaqtyng nәsildik bólinushiligin, mәdeniyet alandarynyng ishki jәne syrtqy bólinushilikterin bayqamauy nemese nazargha almauy.

«Ishki últtyq otan»  Sevr  jenilisi men Lozanna jenisining ortagha shyqqan shiyelenisi ayasynda qorghau men quattandyrylghysy kelgende, «syrtqy últtyq otan» bolsa Resey, Qytay, Batys ýshbúryshynda «tarihy dúshpandyq» tar kózqarasy ayasynda jay qana «kenen» qalauymen shekteuli qorghaushy týsinik qabyldandy. Ol ýshin, «Týrik Últshyldyghy ýshin Týrik Álemi Batysqa, Reseyge jәne Qytaygha qarsy kelui jәne balama mәdeny alang qalyptastyruy ma?» súrauyna jauap berui kerek. Búl súraqqa beriletin jauap: jogharyda jazghan satylarda kórsetken amanatshy mentaliytet jәne qarymta qaytarghysh kózqarastyng barlyq psihozdardan aryluy jәne óz bolmysymen jýzdesui tiyis. Týrik Últshyldyghynyng aldyndaghy bir basqa mәsele bolsa  «jolbasshylarymen» betpe-bet kelui kerek. Ismayl Gaspyraly, Yusuf Aqshoraev, Ayaz Ysqaki, Mýnevver Qari, Súltan Ghaliyev, Túrar Rysqúlov, Ziya Gókalyp, Qúseyin Nihal Atsyz, Alparslan Týrkesh, Erol Gýngór, Galip Erdem, Dúrmúsh Qojaoghlú(İsmail Gaspıralı, Yusuf Akçura, Ayaz İshakî, Münevver Karî, Sultan Galiyev, Turar Rıskul, Ziya Gökalp, Hüseyin Nihal Atsız, Alparslan Türkeş, Erol Güngör, Galip Erdem, Durmuş Hocaoğlu) jәne basqalary jýieli týrde mәselesi men qiynshylyghy bolghan sistemany tújyrymdap, balama tabudy bylay qoyghanda, tiyisti format ishinde, tiyisti qalypqa say kelmey aghymdaghy sistemany ózgertkisi kelgen tónkerisshi jolbasylar bolatyn. Alayda, Týrik Últshyldyghy, Týrik Últshyldary búl kósemderdi status-kvoshy, sistemany tújyrymdaghan, jýiening kónergen baghyttaryna alternativter tughyzghan konservativter siyaqty tújyrymdap, týsinbedi.

Mәdeny determinizmdi qamtyghan Gerderist romantikalyq últshyldyq Charliz Tillidyng (Charles Tilly) týsindirmesinde: «últtyq memleket»-«últshyl memleket» aiyrmashylyghymen birlestirip format ynghaylylyghynan payda bolghan bir úghym týrikshilikke әmirshi boluda. Sondyqtan, jalqylama Týrkiyada, jalpylama Týrkistanda sayasy qogham men azamattyq qogham shiyelenisining ýstine qabattasqan «últshyldyq», «týrkilik», «týrik birligi» týsinikteri memleket-qogham shiyelenisin tughyzyp otyr. Búl da Adam Smitting «anyzdar soqtyghysumen betpe-bet qalu» dep ataghan prosesting damuyna mýmkindik berip keledi. Erik Hobsbaumsha oilaytyn bolsaq, «әri ózine, әri Týrik Álemine baghyttalghan «dәstýrding tuyndysyna» silteme jasay, ortagha shyqqan dәstýrdi «etnikalyq tirek» nýktesine syighyzyp tónkerisshi jәne jóndeushi biliktilikting maghynasyn tauysyp jәne meken meta týsinik bolyp massalyq tabighatta sayasiy-mәdeny sezim әlemi egemen bolyp jatyr. Búl da tәndi ruhsyzdandyryp týsinik әlemining manyzyn joghaltuyna sebep bop jatyr.

Osmanly әulettik týsiniginin, qyzghanysh pen elitalyq kózqarasy sayasy úrandaryna tiyek etken konservativti jәne tarihy miopiyasyn ortagha qoyghan Týrik Últshyldyghy aldynda túrghan jәne jauap berilui kerek bolghan myna súraqty kórmey keldi nemese kóre almady: Týrkilik meken birligi me? Tek(Atatek) birligi me? Mine osy miopiyalyq Týrik mәdeniyetinin, dәstýrinin, tilining jәne basqa baylyqtarynyng sosioәleumettik, sosioekonomikalyq, psihoәleumettik ólshemderi qysyrlyq ishinde joyylyp jatqanda bólinushilikting toponimiyasy sholaq jәne dәstýrshil qúshaqtargha Týrik Últshyldyghyn jәne Týrik Dýniyesin tabystady. Osynday bir struktura sayasy biylikting syzghan shekarasy sheginde Túranshyl kózqarastaghy jәne memleketke baghynyshty bir strukturany ortagha shygharady.

Gegelshe «memleket qúru» men Iogann Gerdershe «últ jasau» shiyelenisin mikro últshyl fanatizmmen bastyrugha tyrysu memleketshilikpen auyrghan týsinikting halyqqa jәne Týrkistangha әseri mehanikalyq sәikespeushilikti ortagha shyghardy. Osynyng barlyghy auytqushylyqpen atap otyrghan prosesti jyldamdatty.

Týrik últshyldyghy «memleket qúru» men «últ qúru» prosesterine baghynyshty-baghynyshysyz auyspaly roliderdi keyde birinshisine, keyde bolsa ekinshisine bere «auytqular arasyndaghy toqyraudy» basynan ótkerdi. Týrik Últshyldyghy Týrkiyany jәne Týrkistandy retrospektivti oqularynda tújyrymdaghanda, sheshim shygharghanda anahronizmnen qútqara almay keledi. Osynyng nәtiyjesinde «Týrik geopolitikasyna» baghytalghan prospektiv mektepteri prohronikalyq dengeyde qalghanda, Batysqa, Reseyge, Qytaygha, Irangha jәne basqa aumaqtargha baghyttalghan prospektiv mektepteri metahronizmge túralap qaldy. Búnday mektepter, utopiya-antiutopiya arasynda qalghan bir «aqparattyq aghynmen» qarama qarsy qaluyna sebep boldy. Latyn maqalynyng «tújyrym jasau qauipti» deytini siyaqty Týrik әlemin sipattap dereksizdendiru men qarapayymdandyryp aitarlyqtay sapasyzdandyru jәne keybireuining aldyna shygharu Týrik Álemin kategoriyalyq jaghdaygha keltirdi. Búl sanatqa bólu prosesi tek qana «tújyrymdamany» aldygha qoyyp, teoriyalyq úrannyng kóndirushi kýshi formaldyq ólshemde qalyp, kýshin «kollektiv fantaziyalardyn» taban tiregine júmsap jatyr.

Týrkiya men Týrik әlemining tabighatymen tabysuyn jýzege asyru ýshin, «sanagha sinip qalghan»  «ýirenshiktilikten» qútqaryluy kerek. Osylaysha oilau jýiesi men sheshimderin belgilegen tarihy retsizdikter jәne qúndylyqtarmen «obektivtilik alany» jәne «shynayy ortaqtyq aumaghy» qalyptasuy mýmkin. Yaghni, sayasattanushy Mústafa Chalyktyng sózimen aitsaq: «Ortalyqta ózgermes, shette sheshimi tabylghan... Yaghni, qúndylyqtardy ózimsinu men ómir saltynda tabandy jәne sipattamasyz; Alayda, syrtqa kórsetkende qarapayym, basqalardy tyndaghanda tolerantty, reaksiyasynda baysaldy» bolghan kezde obektivti shyndyq jәne subektivti shyndyqty dúrys topshylay almaugha týsuden aiyra biluge bolady. Dúrys tújyrymdama men úqypty terminologiya újymdyq sana jetilui jәne damuyna ýlken ýles qosady. Dúrys tújyrymdama, úqypty terminologiya újymdyq sana jetiluining qamtamasyz etiluinde jәne Týrik birligi týsinigining myqty negizde jasaluyna basta nazargha aluy kerek mәseleni sayasattanushy Erol Jihanger bylay dep jazady: «Ghylymy júmys retinde jasalghan búl júmystar ókinishke oray, bir jaghynda bóten, tipti qarsylas bir dýniyege teginnen material dayyndap jatqanynda, basqa bir tarabynan orasan bir aqyl kýshin de qajetine jaratady. Ásili, búl jolda material jinau qalayda qúrmetti bir júmys bolsa da, búl materialdy negiz etip, talqylau, qortyndy jasau mýlde basqa bir júmys. Búl úghymda bir tarihshy, jaghrapiyashy, sosiolog, ne bolmasa әdebiyetshi; Jinaghan material, tapqan qújaty nemese jasaghan zertteulerimen emes, búl materialdy tәpsir etetin qabileti bar tarihshy, jaghrapiyashy nemese sosiolog boluy kerek. Eger olay bolmasa, taza materialdyng qúrastyryluy, qújattardyng tabylyp oqyluy, sonday-aq izasharlardyng sóilegenderining mirasqorlar tarapynan qaytalanuy «mamandyq tarihshylyghy syrtynda is jýzinde bar ótelimi joq» is bolmaq. Osylardyng barlyghy Týrik Últshyldyghyn sayasy jәne ekonomikalyq qatty jәne auyspaytyn dogmalardyng kezekke qoyghan sholastikalyq jәne status-kvoshy týsikten qútqarady.

Týrik últshyldyghynyng basty mәseleleri bolghan ortaq oy órisi, tarihtyng jazyluy, tobyrdyng enjarlyghy jәne basqalary qúrylymdaugha әreket etilgen men tobyrlardy qatysugha yntalandyratyn  tatulasugha qol jetkize almauy. Ishki dinamikalardyng baylanysynan ajyrap ishki jәne syrtqy dinamikalardy assimilyasiyagha kóndirip, Andersonsha aitqanda «armandaghy jamaghattyn» simvoldarymen «birligi» turaly aitylyp jatyr. Vektor quaty retinde birlik, memleket dәstýri, óz senim, ózdik qúrmet, etnikalyq múra, danalyq siyaqty izgi qasiyetter paradigmalyq kenenge jol bastar jerde ortaq nýkteler týbirden ózgeshelene shynyrau qalyptasuyna sebep boldy. Osylaysha sayasilanghan týsinikter, terminologiyalar jәne paradigmalar qaldyghy qalghan úrandargha ainalady.

Qorytyndy orynyna:  Ózgesiz geopolitikalyq týiinning salystyrmaly tarihy zertteuleri

 

21 ghasyrda “nәsilder teksizdenip barady» kollektiv túlghalyqtar virtualdanyp «nәsildik mekenderden» tútynu mәdeniyetining gedonist «getto otandary» payda bolyp jatyr. Fiyzerstounnyn(Mike Featherstone) jazghany siyaqty: «adamdar armandardy, suretterdi, lәzzattardy jalghan qúndylyqtardy jәne nәsilderdi de tauysyp jatyr. Búl bolsa baylanystardy jasandy qarapayymdylyqtargha týrlendirgeni siyaqty, ol baylanystardyng jýzege asyrushylaryn da úsaqtalyp, arbaugha shyrmalghan bir tobyrdyng bólshegi etip jatyr.» Gomogenizasiya men geterogenizasiya prosesterining tariyhqa jәne geografiyagha yqpal etui global men tómengi global mәdeniyetting qayshylyqtary әlbette Týrik Últshyldyghyna da әser etti. Sondyqtan da, Týrik Últshyldyghy(Týrik Últshyldary) Andersonnyng «armandaghy jamaghattyn» kapitalist baspasynan «qotarushy tarih tújyrymdamasy» men sayasattanushy Mústafa Jigitting aitqany siyqty «chempiondar ligasy últshyldyghymen» zeyin, bilim, iydeya tudyrmau qysyrlyqtaryn bastyrugha talpynyp jatyr. Ári, integrizmning puritan terezesinen Týrkiyagha, Ortalyq Aziyagha kóz saluda. Qúmarlyqty bir ótken órekpuding jasaghan «ótkendi ansaghan tereng nostaligiya» «tarihy túraqtylyq» retinde qolgha alu Gerderding «nostaligiya barlyq qayghynyng eng asyly» sózimen bekitu Týrik Geosayasatyn tarihtyng qaytalanuynan qútqara almas. Tarihtan alynghan dәlelder, alypsatarlyq daudyng elementteri retinde tómensitilgeni ýshin ómir týsinikterining jaratqan maghyna kartalaryn ortagha shygharudan syrt,  iydeologiyalyq emes, iydeologiyany ózdiginen etnos etken ózi ýshin etnosqa ótuding janadan qalyptasuy ýshin «ýndep» jatyr. Progressiv Túranshy utopiyalyq minezdemeni jәne kod jýiesimen Týrik Memleketterindegi materialdy mәdeniyet, ruhany mәdeniyet, ekonomikalyq qúrylym, sayasy jәne sosial sana men foliklor әserleri qabyspay jatyr. Daulasudan yghyr bolghan taqyryptardan aulaqtap, fenomenderdi dóreki tújyrymdap dereksiz terminder manynda sabylyp atýsti úghymdarda, ýkim shygharghysh oilau jýiesinen qútylmaytyn bolsa Týrkistan iydeyasy «janylys týsinikten» qútyla almaydy. 21 ghasyrda Týrik Últshyldyghy ghasyrlyq zertteu men óz kenistigin tújyrymdaugha mәjbýr.

«Joghary últshyldyq» pen «tómengi últshyldyq» arasynda qalghan «últtyq memleket», «Týrkiya», «Týrkistan» ishki kóp týrlilik derekkózin joghaltyp, jana adres pen format qalyptastyruda qajetke jaratu ýshin eklektikalyq paydashyl adam bilikti adamgha týrlendirilip, memleket mekemeleri men uniyversiytetter «tabys kózi» jaghdayyna auysyp, mәdeny kózqarastan konservativti jeke, jergilikti alandar men qoghamdyq últtyq kenistikter konservativti paydakerlikting lumpen, burjuaz, nәsilshil, últshyl úrandaryn aldyn alghan formatta tenestirilip jatyr.

Terminder men sózderge jasalghan shiyelenister qabyldanghan qúndylyq kodeksterin, minez-qúlyqtaryn, doktrinalyq intelektual kózqarastary jәne jergilikti iydeya kodeksterin «normali» termiynining qamtuy ishine alyp, tabu tiymdar jasaluda jәne esebi súralmay jatyr. Osydan bastalghan, Týrik últshyldyghy(Týrik Últshyldary) epistemologiyalyq qol ýzuding bergen antologiyalyq senimsizdikten mazmúndy jәne belsendi pikirler tudyra almay, eklektikalyq paydakerlik pen konservativti paydakerlik arasynda asyly pishini men simvolyna mәn berui sebebinen mezettik oqulargha qamalyp dismorfozalyq tariyhqa baylanady.

Týrik әlemin simvoldargha tútqyn etken sana óz aqiqaty syrtynda esh bir shyndyqty qabyl etpey, týsinik kenistikterin taryltqany nemese keneytkeni simvoldardyng taypalyq qisynynda ghúmyr keship jatyr. Týrik Álemimen aragha syzylghan búl shekara túralaghan úghym men shynayy derekti týsindirgenderinde, jazghandarynda, aitqandarynda syrtqa tebuimen ayaqtalyp keledi.

Qalyptan shyghudan mezi bolghan «Týrik Álemin» týrkilendirushiler dereksiz ortalyq pen dereksiz tónirek arasynda dereksiz sóilemderdi bir-birine baylanystyryp, «anahronikalyq» qaghidalardy maqúldap jatyr. Anahronikalyq qaghidalaryn maqúldaghan búl top iydeyalyq jәne sanalyq status-kvonyng tayazdyghy, jalghandyghy jәne tek ólshemdiligimen shektelgen, «stiyli tozghan», óz ishinde logikalyq túraqsyzdyghy men teoriya әserlilikterin «arbau sózderi» birlestiginde arzan arandatudan basqagha bara almaydy. Az sózben jetkizip, az terminmen «oylanghan» búl Týrik-Islam sintezshiler jәne paranoik oppozisiya janashyl Týrikshileri sanalyq shóldeulerin keremet ózderinen jyljymaly «teminologiyalary» jәne «úrandarymen» etnosayasy feodal jәne basqynshy fanatiyk,  qatigez «egemen kollektiv nәsil» oligarhiyanyng burokratiyalyq ortalyqty tarih jәne jaghrapiya terendigi bolmaghan Týrik Últshyldyghy men Týrik birligi iydeyalary bos jәne maghynasyz qazyna ispettes. Últshyldyq atyna sóilengenderdi(jazylghandardy) subektivti qabyldaudyng subektivti alandary negizgi obektivti kriyteriy jaghdayyna jetkizip, Týrik Últshyldyghyna japsyru oiymen qalyptasqan tarihiy-sosiologiyalyq biriktirulerding bir kórinisi. IYdeyalyq qúrylymnyng mazmúnyn týsinu ornyna yqpal etushi miftik qalyptan shyghyp, sosial túghyr men sayasy túghyrdy qalyptastyra almaghan senim men foliklorly dәstýr arasynda qystyrylghan búl jamauly «iydeya iyelerinin» filosofiyalary «batpaqta at izi qalsyn» bilimderi bolsa, aqparat, terminologiya, termin kem-ketigi sebebinen aumaqtyq fanatizmmen qalyptasqan jergilikti nәsildi ortalyqqa biriktiruge әurelengen jәne jergilikti-últtyq alang arasynda lumpen burjuaz bir baylanys qúra, jergilikti nәsilden últtyq nәsil formattaryn jasaugha tyrysqan kózqaras emes oy túrghysynan jamauly «iydeya iyelerimen» ne últshyldyq, ne Týrik Últshyldyghy talqylanuy qiyn.

Aghymdaghy kózqaras ishinde dәstýrshil qalyptarmen biriktirilgen, súraugha alynbastan, betpe-bet kelmesten, qarsy tarapty tyndamastan, eseptelmesten aqparattyq sybysqa, anyzgha ashyq jәne óte maqúldaushy retinde búrmalaugha beyim. Geosayasy nemese sayasy úran suyq jәne resmy dissimilyashyl elitalyq nәsilding oksiydentalist(oksidentalist) oy josparyn «ómir maydanynda» últtyq mýddege tútqyn etedi. Ári, óz mýddesin qúrylys jәne ómirshendigi sayasynda sayasy jәne iydeologiyalyq manevr alanyn keneytip jatyr. Populistik siltemelerimen epos dengeyinde jәne resmy sóilemning týsiniktemelerine nazar audarghan astyrtyn sana kókjiyegin ie bolghan iydeologiyalyq qúrylymda әlbette astyrtyn mentaliytet ýstem jәne búl bloktan baghyt alghan bir ortalyqty aqyl-ayla torynyng qalyptastyrghan paranoik ramada әr mәseleni, jaghdaydy, bolghan mәseleni, termindi oilap tabady. Sandyq dengeyde Týrik Últshyldyghy, Últshyldyq, Týrkiya, Týrkistan aqparaty aumaghynda mәngilik últtyq kapital shúghylaly últtyq tarih týsinigi sebebimen aqparat birigui qospasyz, paradigmalyq ózgeris pen qalpyna keluinde dәstýrshil shek pen dinamikalyq shek arasyndaghy sәikespeushlikti joq qylu qiynshylyqtaryn bastan ótkerip, ziyatkerlik amneziya sebebimen simbioz ortagha shyqty  jәne Týrik Últshyldyghy «qalyng bir til, orasan bir sózdiktin»  mikro jәne makro ólsheminde ortagha qoyghan «etnikshi, nasizm sana formatynyn» jәne astyrtyn sananyng populiyarlasuy baylanysynan baghymsyz habarlar shygharyp baylanystan baghymsyz pishimde qoldanyla bastaghan qozghalys óz simvoly ýshin týrlendirudi jasatpaugha zorlap, aldyn tyghyndaghan. Búl tosqauyldy ashudyng joly dep, jalghandar jasap, basqa ótirikterdi jabu jolynyng onaylyghyna boy ýiretildi. Bóliske salynghan jalpy ortaq pishimining orynyn syrtqy kórinis, atýsti tújyrym, prengdisiyalyq kózqarastar alyp, Yakobiyn(Jaconin) mentaliytetin qalyptastyrghan jad pen úmytshaqtyq  basym parametrli kózqaras toltyrdy.

Týrkiya men Týrkistan arasynda jýzege asyryluy tiyis bolghandar men aqiqattardyng shek qoyghan pishimi arasynda tuyndaghan qaqtyghys massalary ýnsiz ortaq jәne qoldan jasalghan retinde jinaqtaghanda eski terminder men týsinikter arqyly syzylghan «últtyq shekaralar» men «sayasy shekaralar» bir-birimen konfliktke kelude jәne Týrik geosayasaty bir gomologasiyagha týsinik beruding ózine de qinalady. Gomologasiyanyng týsindirile aluy, «últtyq shekaralar» men «sayasy shekaralardyn» bir birimen konflikt jasalmauy ýshin óz dinamikalargha mәn berilui kerek. Týrik geosayasy kenistigining jәne jazmyshynyng zertteluinde, qortyndylar jasaluynda jәne sheshim tabuynda Fernar Brodeli aitqanday: «aymaq, zertteuding sferasy emes. Zertteuding qamtu ayasy - problema» sózi negizge alynuy kerek. Osylaysha eski sayasi, politikalyq, sosial pikirlerding yqpaly joyyluy kerek.

Týrik geosayasatynda zandy kórilgen sosial tәrtip, doktrinaly intelektual qadamdar, últshyl imidjler, tarih jazyluy, etnografiya ayasynan asa almaghan halyqshyldyq, resmy úranda jәne últtyq tanymda janshylghan sana zerttelmegen jaghdayda «Týrik birligi» dereksiz geomәdeni, geosayasy jәne geostrategiyalyq «tónirek» retinde «sentrden» úzaq qaludan basqa joly joq.

Órisi tar geosayasat týsinikterining salystyrmaly tarihy konnotasiyalardan úzaqqa bara almaghan Týrik Últshyldyghynyng jauap kýtken súraqtarynan birin súrap, iske songhy nýkteni qon ýshin nәtiyjening sebeptermen tizbekteluine tәsirin kirispedegi sóz etken qorytyndygha  tastayyq. Týrik birligi degenimiz tariyhqa sýienip jaghrapiyany ózgertu iydeyasy ma, jaghrapiyagha sýienip tarihty ózgertu iydeyasy ma?

 

Derekkóz:

 

A.Baran Dural, Milliyetçiliğin Yakın Tarihi, Cumartezleri Yayınları, 2014, İstanbul

A.Ahat Andican, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, Doğan Kitap, 2009, İstanbul

Abdullah Gündoğdu, Türk Jeopolitiği, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2009, İstanbul

Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler (Dört Cilt), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2012

Avrasya Paradoksu Beklentiler Ve Endişeler, Editör: Reha Yılmaz, Nobel Yayın Dağıtım, 2013, İstanbul

Baran Dural, Pratikten Teoriye Milliyetçi Hareket, Bilge Karınca Yayınları, 2011, İstanbul

Beş Deniz Havzasında Türkiye, Editörler: Mustafa Aydın-Çağrı Erhan, Siyasal Kitabevi, 2006, Ankara

Doğu Batı Dergisi, Milliyetçilik I-II, Sayı: 38–39, 2006–2007

Durmuş Hocaoğlu, “Düşük Şiddetli Devrim”, Doğu Batı Dergisi, Sayı: 1, Kasım 1997

Durmuş Hocaoğlu, “Türk Milliyetçiliği’nin En Mühim İhtiyacı: Öz-eleştiri”, Türk Yurdu, Sayı: 139–140–141,Mart-Nisan-Mayıs 1999

Durmuş Hocaoğlu, “Milliyetçiliği Sorgulamak”, Muhalif, Sayı: 12, 2000

Durmuş Hocaoğlu, Bir Milliyetçilik Analizi, Yeniçağ, 2004, İstanbul

Erol Cihangir, “Doğumunun 120. Yılında Sultan Galiyev Üzerine Kültür-Politik Bir Deneme”, Turán Dergisi, Sayı: 16, 2012

Erol Cihangir, “Turan’ın Siyâsi Ve Sosyolojik İmkânlarında Paradigma Kurmanın Zorunluluğu”, Turán Dergisi, Sayı: 19, 2013

Erol Cihangir, “Türk-Macar Münasebetleri Bağlamında Jeopolitik Bir Tez Olarak Turancılık”, Turán Dergisi, Sayı: 20, 2013

François Georgeron, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri / Yusuf Akçura (1876- 1935), Çeviren: Alev Er, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005, İstanbul

Güldeniz Katırcı, “İdeolojik Kriz İçinde Ve Bir Kısır Döngünün Eşiğinde: Milliyetçi Hareket Partisi”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 88 Bahar 2007

İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri (Üç Cilt), Yayına Hazırlayan: Yavuz Akpınar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2005

Rusya’nın Doğu Politikası, Editör: Sezgin Kaya, Ekin Kitabevi Yayınları, 2013, Ankara

Türk Yurdu Dergisi, XXI. Yüzyıla Doğru Türk Milliyetçiliği Özel Sayısı, Sayı: 139–141, Mart-Mayıs 1999

Türk Yurdu Dergisi, Türk Milliyetçiliği Özel Sayısı, Sayı: 295, Mart 2012

Türkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu İlişkileri, Editörler: Haydar Çakmak-Mehmet Seyfettin Erol, Barış Kitap Basım Yayın, 2012, Ankara

Türkiye-Türk Cumhuriyetleri İlişkileri, Editörler: Haydar Çakmak-Mehmet Seyfettin Erol, Barış Kitap Basım Yayın, 2012, Ankara

Türkiye Günlüğü Dergisi, Milliyetçilik "Telaffuzu Kolay, Grameri Zor Bir Dil" , Sayı: 50 Mart-Nisan, 1998

Utku Yapıcı, Sovyet Sonrası Coğrafyada Devlet ve Milliyetçilik, Tan Yayınları, 2012, Ankara

Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007, Ankara

Yusuf Akçura, Muasır Avrupa'da Siyasi ve İçtimai Fikirler ve Fikri Cereyanlar, Yeni Zamanlar Yayınları, 2004, İstanbul

Yusuf Akçura, Siyaset ve İktisat, Sinemis Yayınları, 2006, Ankara

Yusuf Akçura, Aydınlara Düşen Vazife Birkaç Hitabe ve Makale, Kaynak Yayınları, 2012, İstanbul

Keybir terminderge týsinikter:

Konnotasiya (lat. connotatio, connoto - qosymsha maghynasy bar) — til birligining emosiyalyq, baghamdy nemese stilistikapyq reng bildirui. Keng maghynasynda: til birligining grammatika jәne zattyq-úghymdyq maghynasyn tolyqtyryp, oghan eksperssivti sapa beretin bóligi. Konnotasiya - sóileushining tәjirbiyelik, tarihi, mәdeni, tanymdyq bilimine, olardyng mәz bolyp otyrghan nәrseni únatuy ne únatpauyna, baghalauyna, stilidik dengeyge, til qyzmetining salasyna, olardyng әleum. qatynasyna jәne t. b. baylanysty bolatyn qúbylys.

Epistemologiya (kóne grekshe: ἐπιστήμη — «ghylym»[1] jәne kóne grekshe: λόγος — «sóz»[1]) nemese gnoseologiya (kóne grekshe: γνῶσις — «bilim»[1] jәne λόγος — «slovo», «rechi») nemese tanym teoriyasy— filosofiya ghylymynyng salasy, tanymnyng mәnin, ereksheligin, әdis kúrylymyn, dengeyin, basqa tanym formalarmen baylanysyn zertteytin ghylymy tanym teoriyasy.[2]. Basqasha aitqanda, adamnyng tanu qabileti, tanymnyng bastauy, formalary, әdisteri turaly, aqiqat jәne oghan jetuding joldary turaly ilim.

Status-kvo(lat. status quo — «jaghday, osynday jaghday») saqtau ne qalpyna keltiru turaly әngime qozghalyp otyrghan qoldanystaghy ne belgili bir mezette qoldanylghan sayasi, qúqyqtyq nemese ózgedey jaghday.

Lumpender, lumpen-proletariat (nem. lumpen - jalba- júlba) — óz jaghdaylaryn ózgertuge qúlshynbaytyn, taghdyrgha moyynsynghan qoghamnyng eng tómengi jigi bolyp tabylatyn júmysshylardyng tapsyzdanghan, ardan bezgen, ónegesiz bóligi (qayyrshylar, qanghybastar, túraqty mekeni joqtar, qylmyskerler jәne basqalar)

Lumpender, lumpen-proletariat (nem. lumpen - jalba- júlba) — óz jaghdaylaryn ózgertuge qúlshynbaytyn, taghdyrgha moyynsynghan qoghamnyng eng tómengi jigi bolyp tabylatyn júmysshylardyng tapsyzdanghan, ardan bezgen, ónegesiz bóligi (qayyrshylar, qanghybastar, túraqty mekeni joqtar, qylmyskerler jәne basqalar)

Qúseyin Bilgiysh

Qazaqshalaghan Núrghaly Núrtay.

Koniya qalasy, Týrkiya

Abai.kz