“تۇركىشىلدىكتىڭ ەڭ ۇلكەن پروبلەماسى تۇرىكشىلدەردىڭ وزدەرى.” 

Galip ERDEM

“…اقيقاتقا وي جۇگىرتكەن كىسى، قاراڭعىلىقتا جىلت ەتكەن ءبىر ۇشقىن شىعۋدىڭ نە ەكەنىن «پايعامبارلاردىڭ ساردارى» تاسپەن قالاي توپەلەنگەن مىسالىنان بىلەر. بىلەر جانە تولىق سەنىممەن باس ءيىپ، ناداندار توبىرىنىڭ جاۋدىرعان تاسى استىندا قالۋدىڭ پايعامبارلىققا ءتان ونەر ەكەنىن، سونىمەن قاتار دۇرىس جولدا بولۋدىڭ ءبىر دالەلىنىڭ كورىنىسىن ەكەنىن بىلەر.”

Durmuş HOCAOĞLU

 

“ءبىلىمدىنىڭ دە كۇنى تۋار، سول كەزدە كورتىشقانداي قاپتاعان الدىن كورمەستەردىڭ دە كوزى قارلىعادى”

Atila İLHAN

 

(اۆتور ماقالادا تۇرىكشىلدىك دەپ تۇرىكشىلدىكتى، ياعني تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى تۇسىنىگىن ايتادى، بۇدان ارى قاراي ءسوز تۇپنۇسقاداعىداي بەرىلەدى. – رەد.) 

 

كىرىسپە: تاريح بەتبۇرىسىنداعى تۇركىستان ءسوزىنىڭ ەنتروپيالىق ماعىنا اۋىسۋى                                                                                              

دۇرمۇش قوجاوعلۇ بىلاي دەيتىن: “تاعىلىم (دەرەك) دەگەنىمىز - قۇدىرەت. سوندىقتان جەكە تۇلعا، ءتىپتى قاۋىمدار دا، بىلمەگەن ماعلۇماتىنىڭ قارسىسىندا ەرتە باستان جەڭىلۋشىلەر. ال، تاريح بولسا،  جەڭىلۋشىلەردىڭ مۇردەسىن باسىپ-جانشىپ العا ىلگەرىلەيتىنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.” تاريحىن تانىعاننىڭ تاريحقا باعىت سىلتەيتىن، تاريحتان تاعىلىم الماستان ۇستانىم قالىپتاسپايتىن، يدەولوگيا تۋىندامايتىن، قۇر بوس سەزىنۋشىلىككە سۇيەنىپ ءسوز ۇستالمايتىن بۇل كۇندەردە تۇرىك (تۇركى تەكتەس ۇلتتار) ۇلتشىلدىعى الدىندا شەشىلۋى قاجەت كوپتەگەن ماسەلە بار.

ءبىلىم، عىلىم، ادىستەمە مەن فيلوسوفيا سالالارىندا قۇرىلىمداۋ كەمشىلىكتەرى جانە پروبلەمالارى جەتەرلىك تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ  - بارلىق باعىتىن مونوپوليالاعان، اۆتوريتارلىق، شىنايى جانە اۋىر سىندارعا جابىق، پسيحيكاسى جالقاۋ، پارتياعا باعىنىشتى، قورعانشاق جانە باسشىلارىنا كىنا ارتقىشتىعىمەن قاراما قارسى يندەكستەلگەن، ءارى، باسقالاردىڭ لاقتىرعان سۇيەگىن ءمۇجىپ، پىكىرىنە جىعىلاتىن، جاتىپ ىشەرلىكتەن شىعار كەزى باياعىدا كەلگەنى اقيقات.

جوعارىدا استىن سىزعان كەمشىلىكتەر كەسىرىنەن تۇرىك ۇلتشىلدىعى (تۇركىشىلدىك) كوكجيەگىن تارىلتىپ، ەرتەڭى بۇلدىر جانە پەرسپەكتيۆاسىز كوزدەن تاسا قالۋىمەن «مەملەكەت»، «جۇيە»، «گلوباليزاتسيا»، «سىرتقى ساياسات»، «ونەر»، «مۋزىكا»، «ايەل»، «ۇلت»، «مادەنيەت» جانە باسقا سالالاردا ءرولى مەن ورنالاسۋ اۋقىمىن كىشىرەيتىپ، قادىرى كەتىپ، جەڭىلىسكە كوندى. مىنە، وسىنداي بەرىلە سالۋ مەن تۇرىكشىلدىك ۇعىمنىڭ بەدەلى قالماۋىنىڭ ءبىرى - سسسر ىدىراۋىنىڭ ناتيجەسىندە ورتاعا شىققان تۇركىستان شىندىعىمەن بەتپە-بەت قالعاندا بەلەڭ الدى.

سسسر-دىڭ ىدىراۋىنا الىپ كەلگەن سەبەپ پەن ناتيجەلەر، تۇركيا تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا البەتتە تۇرىكشىلدىككە دە اسەر ەتتى. ءارى، بۇل ناتيجەلەر جاڭا تۇرعىدان عىلىمي جانە فيلوسوفيالىق تالقىلاۋلارعا، كەزدەسۋلەرگە باستاۋ بولمادى.

سەبەپ-سالداردى تالقىلاماۋدىڭ، كونفرونتاتسيا (بەت-بەت كەزدەسپەۋدىڭ) قيىندىقتارى ءالى دە تۇرىك ۇلتشىلدىعىن قيىن جاعدايدا قالدىرىپ كەلەدى. تۇرىك ۇلتشىلدىعى ەرتە مە، كەش پە تالقىلاۋ مەن بەتپە-بەت كەزدەسۋدى باستاۋى كەرەك.  بۇل تالقى مەن كەزدەسۋدى باستار الدىندا ماڭىزدى ءبىر ماسەلە بار، ول تۋراسىندا دۇرمۇش قوجاوعلو بىلاي دەگەن ەدى: ء«بىز، ياعني اۋەلدەن جالپى تۇرىك مەملەكەتتەرى، تار جانە جالقى  ماعىناسىندا دەسەڭىز، ءبىز، تۇرىك ۇلتشىلدارى شىنايى اعاتتىقتار جىبەردىك. جانە بىلە تۋرا سول اعاتتىقتارعا ءالى جول بەرىپ كەلەمىز. وسىنداي تالاس-تالقى تۋعانىنىڭ ءوزى بۇل اكسيومانىڭ بارلىعىن كەرەك ەتەدى; ايتپەگەندە، تالقى جيىننىڭ ەش ءبىر ماعىناسى دا قالمايدى. بۇدان شىعار جولدا، جوعارعى اكسيومانى باسقا ءبىر فرازامەن ايتار بولسام، «ارحيمەد زاڭىن» جوققا شىعاراتىندارمەن بۇل جونىندە ورتاق ءبىر كەلىسىمگە بارا المايتىنىڭىز سياقتى. وندايلارمەن كولەمدى پىكىر تالقى باسقا ارناعا بۇرىلىپ، الدىمەن وسى اكسيومانىڭ ءوزىن تالقىلاپ كەتەدى. الايدا، قاتەلەردىڭ تۇزەتىلۋى الدىمەن ورتادا ءبىر اعاتتىقتىڭ، كەلىسپەۋشىلىكتىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋدى قاجەت ەتەدى.»

وسىلاي بولعاندىقتان، فەرنان برودەل (Fernard Braudel) ايتپاقشى «كورىنىپ تۇرعان بىلىقتار تاريحتىڭ تەرەڭ تامىرلارىنىڭ قالقالاسىنداعى بۋىرقانعان تولقىنداردىڭ جاقسى - جامانىن ايىرا ءبىلىپ، بۋىرقانىستىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلە ءبىلۋدى قاجەت ەتەدى.» 

ەگەر، بۇل جاسالماسا تاريحي، گەوگرافيالىق، ساياسي فاكتورلاردان بولشەكتەنگەن تۇرىك الەمى «تاريح عيماراتىنىڭ قۇرىلىسىن ەمەس، دەكوراتسياسىنىڭ ءبىر بولىگىن جاراتۋدان ارى بارا المايدى. بايليدىڭ ايتقانىنداي، «تاريحي ءبىر ماسەلەنى شەشۋدىڭ ورنىنا، وتكەنگە پوەتيكالىق جاۋاپ بەرۋدەن» ارى اسپايمىز جانە بولاشاقتى دا سولاي ەلەستەتىپ، شىنايى بىرلىك تۋرالى ءسوز دە قوزعاي المايمىز.

سانانىڭ سوقىرلانۋى مەن مازمۇنسىزدىقتىڭ تامىرىنان كۇش العان بۇل قاۋىم «زامانىنا قاراي بوركىن اۋىستىرىپ»، «تەوريا مە تۇيىقتىققا» جول تابۋشى سياقتى بەينە كورسەتىپ، جاۋاپسىزدىق بولمىسىن تاراتىپ ءجۇر. وسىلايشا، سوقىرلىقتى، كەرەڭدىكتى جانە تياناقسىزدىقتى ساياسي-الەۋمەتتىك قۇرىلىمعا تاراتىپ، نەگاتيۆتى اسەردىڭ قالىپتاسۋىنا جانە ۇلتتىق، ساياسي، الەۋمەتتىك تۇتاستىقتىڭ بۇزىلۋىنا قارسى بارشا كەدەرگىنى جولىنان ارشىپ جاتىر. مازمۇنى ماعىناسىز، باعىتى بۇلىڭعىر ينتەللەكتۋالدىق جانە فيلوسوفيالىق جورامالدارى پوزيتيۆتىك يدەولوگيالىق ريتوريكادان ارىعا بارا الماعان شاتاسۋ مەن ويلانباي كەسىلگەن ۇكىم قابىسقان تۇرىك ۇلتشىلدىعى مەنتاليتەتىمەن، نە تۇركياعا، نە بولماسا تۇركىستانعا ارنالعان پەرسپەكتيۆالى، كورەگەن، جارقىن كەمەلدى كەلەشەك كورىنىسىن بەرە المايدى. سوندىقتان دا، «پوەتيكالىق جاۋاپ بەرگەن»، «اۋرە سارساڭعا تۇسكەن»، «بولجاعىش»، «بۇگىنگە بايلانىپ قالعان»، «ارحيمەد زاڭىن» جوققا شىعارعانداردىڭ ءوزارا تالقىلارى، پىكىر باسەكەلەرى نازارعا الىنباي، ولاردى ءوز اكسيومالارى ىشىندە وڭاشا قالدىرىپ كەتۋ كەرەك. سەبەبى، توپتاستىرۋ مەن تاراتۋدان ارى بارا الماي قازىرگى جاعدايدىڭ قورعالۋى ءۇشىن تۇرىك ۇلتشىلدىعىن، پانتۋركيزمدى يدەولوگيالىق  تۇرعىدان كىشىرەيتىپ، ءبىر تاراپتى قولعا العان گەوساياسي كەڭىستىكتەگى ءوز ورىندارىن قورعاۋ شارالارىنان باسقا ءبىر ءىس جاساي الماي جاتىر. جاساندى قايشىلىقتار تۋعىزۋ ارقىلى بولشەكتەۋشى وتارلاۋ ستراتەگيالارىن تۇركيا جانە تۇركىستان شىندىعى سياقتى قابىل ەتكەندەر الەم ساياساتىن، بۇنىڭ گەوتاريحي كەڭىستىك پەن تاعدىرعا اسەرىن جانە قالدىرعان ءىزىن تسيكلدىك تۇرعىدا تارازىلاپ، ءبىر باعىتتى تۇرعىدان قابىل ەتىپ جاتىر.

تۇرىساتىن جەرىن، بولمىسىن، ساياسي ارەناداعى ورتالىق-توڭىرەك قالىپتاسۋىن، قارسى رەسەيگە قاراپ رەتتەگەن تۇرىك ۇلتشىلدىعى، سسسر-دىڭ ىدىراۋىمەن، قوجاوعلۇنىڭ ايتقانىنداي، تۇركىستاندى «تەحنيكالىق، عىلىمي جانە فيلوسوفيالىق تۋىندىلاردان بىلمەگەنىمىز ءۇشىن، ەندى ءتۇس كورۋ اياقتالدى،  ناعىز ايازداي ۇلى دالانىڭ قاتتى ىزعارى جۇزىمىزگە ەندى ءتيدى». تاريحي جانە بىتىسپەس دۇشپان «قىزىل ماسكەۋ» ەندى جوق. سسسر ىدىرادى، بىراق تۇركيا بارلىق سالالارىندا «سوۆەتتەنىپ» جاتقان ەدى. تۇركى تەكتەس مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگى تەك قانا ءبىر «ناتيجە» ەمەس، سەبەپتەر تىزبەگىنىڭ باستاۋى دا ەدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ ءوزىن تانۋداعى داعدارىسى، ينتەلەكتۋالدىق تۇيىقتىق جانە بويكۇيەزدىك ىشىندەگى قالپىندا «تۇراقسىزدىق سيندرومى» پسيحوزىندا اعاتتىقتىڭ تابىلعانىن مويىنداماي، تالقىلاۋدى «باسقالارعا» سىرىپ تاستاپ، اقيقاتپەن «جۇزدەسۋىن» وزدەرىنشە جالعاستىرىپ كەلەدى.

سىزىلىپ قويعان شەڭبەر ىشىندەگى قالىپتاستىرعان ستاتۋس-كۆو مەن تۇسىنىكتەرى، يدەيالاردى تاۋىسقان ترايباليست مەنتاليتەت زارداپ شەككەن سانانىڭ تۋىندىسى، شيزوفرەنيا جانە دۇمشە پىكىرلەردى وي تولعامى رەتىندە اتاپ، ستاتۋس-كۆونىڭ سىزىلىپ قويعان شەڭبەر ىشىندەگى دارەجەسىن بەكىتتى. ۋلانعان سانانىڭ ترايباليست جانە ستاتۋس-كۆوشى ومىرىنەن قۇرالعان «تۇركيا» جانە «تۇركىستان» ءوز بولمىسىنان اۋلاقتاپ، ويدا جوقتاعىلار جانە ويدا بولعىسى دا كەلمەيتىندەر ساپىندا پوستمودەرن تۇسىنىك پەن تەرمين كەڭىستىگىن قالاعانىنشا تارىلتىپ، كەڭىتە الاتىن تۇرپايى ريتوريكالاردىڭ قايشىلىعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

ۇلتتىق ستراتەگيا جوبالارىن «گەوساياسي» تەرمينىمەن ۇلىقتاعان ء«بىلىمدى ناداندار» تۇركيا مەن تۇركىستاندى ستراتەگيالىق مالىمەتتەر دەڭگەيىنە ءتۇسىرىپ، «گەوساياسي ورىنىن» گەوتاريحي كەڭىستىگى مەن تاعدىرىن  ەلەۋسىز ەتكەنى جانە وقشاۋلاۋشى دەرەكسىز ءبىر اسەر قالىپتاستىرعانى ۇمىتىلماۋى كەرەك. ەگەر گەوتاريحي كەڭىستىك پەن تاعدىردى تەك «ستراتەگيالىق مالىمەت» رەتىندە قولعا الىپ، «گەو»نىڭ وقشاۋلاۋشى تەندەنتسياسى شەڭبەرىندە عانا قالدىرساق، «گەوساياسي/گەوستراتەگيالىق قايعى» ارتا تۇسپەك. گەوتاريحي ورنى مەن تاعدىرىنا «قاۋىپ انىقتاۋ»، «تىرشىلىك ماتەرياسى»، «ۇلى كۇش» شيەلەنىستەرىن قورعاۋشى سىڭايمەن جوققا شىعارىلماستان گەوساياسي-گەوستراتەگيالىق اناليز جاسالۋى، تۇركيا مەن تۇركىستاننىڭ تاريحي جانە گەوگرافيالىق تەرەڭىندە جۇزدەسۋ مەن تۇسىنىستىكتى وڭايلاتادى.

تۇسىنىكتەر ماڭىزىن جوعالتىپ، ەپوس پەن ۇران تۇرىندە تۇركيا مەن تۇركىستاننىڭ قۇندىلىقتارى تاريحتىڭ بەتبۇرىسى كەزىندە، ەنتروپيالىق تۇسىنىك - «تاريحقا كومىلۋ» مەن «تاريحتان قاشۋ» اراسىنداعى «تىرشىلىك سيندرومىنىڭ» قيىن جاعدايلارىندا بولشەكتەنەدى. تۇركيا «تۇسىنىكسىز الدەكىمدەردىڭ» بەلگىلەگەن كۇن ءتارتىبىنىڭ اسەرىندە قالىپ، تەرمينولوگيالىق بەلگىسىزدىكتىڭ «مەملەكەتكە شىن بەرىلۋ» مەن «ۇلتقا ادال بەرىلۋدىڭ» پارقىن كريستالداي الماۋدىڭ باس اۋرۋى ىشىندە ناقتى تاڭداۋ جاساي الماي كەلەدى.  «تۇركىستان» ۇعىمى بولسا - وتارشىلاردىڭ «تۇركي»، «ورتا ازيا» سياقتى قويىپ كەتكەن تۇسىنىگى تەرەزەسىنىڭ «پاراديگمالار ىشىندەگى بوتەنسۋ» جاعدايىندا مەملەكەت، ۇلت پەن ءتىل شەگىمەن سايكەس بولۋى قاعيداسىنىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىندەگى» قاقتىعىستارمەن «تۇركىستان شىندىعى» بۇلىنە باستادى. ورتا ازيا تۇسىنىگىنەن سسسر كەزىندە-اق، تۇرىك مەملەكەتتەرى باس تارتىپ، «ورتالىق ازيا» تۇسىنىگىن قولدانا باستاعان ەكەن.  ساياساتتانۋشى ەرول جيھانگەردىڭ سوزىمەن ايتساق، «... «تۇران» تۇسىنىگىنىڭ بۇلجىماس «تۇرىك»، «تۇركىلىك»، «تۇرىك بىرلىگى» سياقتى تۇسىنىكتەرگە باعىتتالعان «ەپوست» تاپشىلىعى ورتاعا شىقتى.  دورەكى ايتار بولساق، ماسەلەگە بۇل تۇرعىدان كوز سالعان الدەكىمدەر ءۇشىن، قاي جەردە تۇركىلىكتەن نەمەسە تۇرىك تاريحىنان ءسوز بولسا، ونىڭ بولىسكە سالىنۋى، سيمۆولداستىرىلۋى،  ءبىزدىڭ تۇسىندىرمەمىزگە سالساق، يدەيا القىنىسىندا ەركىن تالپىنىس قاجەت ەتپەگەن ۇرانعا اينالدىرۋ قالاۋىنىڭ بولعاندىعى.

سوندىقتان دا، مەملەكەت جانە ۇلت يدەيالارى اراسىندا كەپتەلىپ قالعان تۇرىك ۇلتشىلدىعى ءوزىن ءوزى تانۋ مەن تۇلعالىق شيەلەنىستەردىڭ شەشۋىن تابۋ ءۇشىن ميكرو ۇلتشىل ءفاناتيزمنىڭ تايازدىعىنا جانە جالعاندىعىنا سۇيەنىپ، تەرەڭ اقيقاتپەن جۇزدەسۋدەن اۋلاق قاشادى. جانە تاريحىن، گەوگرافياسىن، ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن ء«دامىن الىپ قويعان تاماق مازىرىندەي» كورىپ، دوگماتيك، فولكلورلىق ىرىمداردىڭ جانە شيزوفرەنيالىق داستۇرشىلدىكتىڭ تار شەڭبەرىنە اكەپ تىقتى.

بەرلين قامالىنىڭ قيراندىلارى، سسسر-دىڭ تراۆماسى ۇستىنە سالىنعان جاڭا حالىقارالىق تارتىپتە تۇرىك ۇلتشىلدىعى تۇركىستان ۇعىمىن «تۇسىنىك» ەمەس «شىنايى بولمىس» رەتىندە ويلانىپ، «ولار تۇرىك دەمەيدى» سياقتى اقىلعا سيىمسىز پاراديگمانى تاستامايىنشا، بۇگىننىڭ ەنتروپيالىق ءتارتىبىنىڭ ماعىنا اۋىسۋىندا تۇرىك الەمىن «ماعىنالاندىرۋعا» ءماجبۇر قالادى. تۇرىك ۇلتشىلدىعى «تۇراقتى مالىمەتتەردىڭ» «تۇراقتىلىعىنان» تون پىشكەنىندە ەۋروپاعا ءتان «وزگەرگەن مالىمەتتەردىڭ» «وزگەرىسى» تۇرىك گەوپوليتيكاسىنداعى وكتەمدىگىن جۇرگىزەدى. سەبەبى، تۇرىك ۇلتشىلدىعى «تۇراقتى مالىمەتتەردەن» باستاۋ العان ستاتۋس-كۆوشى تۇسىنىكتە تۇركيا مەن تۇركىستاننىڭ ءوز ديناميكالارىنىڭ جانە «وزگەرگەن مالىمەتتەرىنىڭ» مانەۆر كەڭىستىگى مەن دامۋ الاڭىن دا شەكتەۋگە ۇشىراتۋدا. ەشقاشان دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەگى: «تۇراقتى مالىمەتتەر» جانە «وزگەرگەن مالىمەتتەر» ءبىر بىرىمەن بايلانىستى جانە ۇيىمشىل بولسا بولاشاققا باعىتتالعان، كورەگەن، بەلسەندى دامۋلارعا قولجەتكىزۋىمىز مۇمكىن. كەرىسىنشە جاعداي تۋار بولسا، ەنتروپيالىق ماعىنا اۋىسۋىنىڭ «تۇراقتى مالىمەتتەرىندە» تۇركيا جانە تۇركىستان ءوز تاريحىنىڭ بەتبۇرىسىنا قاراي ءوز ورنىن بەلگىلەۋگە ءتيىس.

تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ «سىرتقى تۇرىكتەرى» نەمەسە «رەسمي بايلانىسى»

 

تۇرىك حالىقتارىنىڭ وتارلىقتان ازاتتىق كۇرەسىنە ۇزدىكسىز دەمەۋ بولعان تۇرىكشىلدىك قوزعالىسى تۇركيادا تۇركىستان تۇسىنىگىنىڭ ماڭىزعا يە بولۋىنا جانە حالىقتىڭ ونى تۇسىنۋىنە قىزمەت ەتتى، ءارى، باسقالاردىڭ تار كوزقاراستارىمەن «بوتەنسىتكەن» تۇركىستاندى يدەولوگيالىق سۋىق سوعىس تارتىسىنا تاستاپ كەتپەدى. الايدا، 1991 جىلدان باستاپ، تۇركىستان ەسكى تۇسىنىكتەر مەن تەرميندەر ارقىلى «كۇن تارتىبىنە» شىعا باستادى. بۇل ۇعىم - تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ ماڭىزى جوعالا باستاعاندا ينتەلەكتۋالدىق ۇستانىم نۇكتەسىندە  «رەسمي قاتىسىنىڭ» «سىرتقى تۇرىكتەرى»  اتاۋىنا اينالا باستادى. بۇل سۋىق سىڭاي ءوز ىشىندە پانالاتقان يرونيالىق جاعدايدى دا كوز الدىنا جايىپ سالدى. وسى يرونيالىق جاعدايعا كۇش بەرگەن فاكتورلار تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ ۇراندارىنداعى تۇركىستاننىڭ ءوز ىشىندە قايشىلىقتار پانالاتقان جانە نە عىلىمي، نە الەۋمەتتىك، نە بولماسا تۇركىستان شىندىعىنا سۇيەنگەن ءبىر تۇتاستىقتى جەتكىزۋدى قاجەت ەتەدى.

جالپى كوزقاراستى بىلاي قويعاندا، جالقى كوزقاراستىڭ ۇستەم بولعانى جانە «ەتنيكالىق، مادەني، ءدىن مەن ءتىل ولشەمدەرى» بىرلىككە شاقىرعان ۇرانداردان قۇرالعان ءبىر ورتالىقتى كوزقاراس تۇرعىسىمەن تۇركىستانعا يدەسىنا قارسى ءبىر جاتىرقاۋ باستالعان ەدى. مەملەكەتتىڭ «قاپىدا قالدىق» ءۋاجى «ەتنيكالىق، مادەني، ءدىني مەن ءتىل ولشەمىندەگى» ستراتەگيا جانە ساياساتپەن جىلى جابۋعا نەگىزسىز بولۋى، ءارى باسقا باعىتتاردا كومەكسىز قالتىرىپ، تۇركىستانعا بەت بۇرۋى - تۇركيانىڭ اقش-تىڭ تۇركىستانداعى وكىلى سياقتى قادامدار جاساۋى  تۇركىستان ساياساتىن تۇرالاۋ شەگىنە جەتكىزگەن ءارى بوتەنسىتكەن ارەكەت ورنەگىمەن تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ تۇركىستان ستراتەگياسىنداعى وزگەرىسىنىڭ دە ءدال سول داۋىرگە ءدوپ كەلمەسى ويلاندىراتىن جاعداي.

عاسىرلار بويى تۇرىك الەمى يدەياسىنىڭ تۋىن كوتەرگەن تۇرىك ۇلتشىلدىعى كەنەتتەن ءوز اراسىندا توقىراۋلار جاسادى. بۇنىڭ ناتيجەسىندە تۇرىك الەمى تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ ۇراندارىندا «وزگەلەنە» باستاعان ەدى. تومەننەن جوعارىعا، جوعارىدان تومەنگە قاراي جايىلعان «وزگەلەنۋ» تۇركىستان يدەياسىن دەرلىك «يەسىز» قالتىردى. تۇركىستان يدەياسى سيمپوزيۋمدار، كونفەرەنتسيالار، كونگرەستەردە تالقىلانعان، سايلاۋ كەزدەرىندە كلاسسيكالىق ۇراندارعا عانا قولدانىلعان سايلاۋ دەكلاراتسيالارى دەڭگەيىندە، ءيا بولماسا، تۇركىستانداعى ماڭىزدى كەيبىر دامۋشىلىقتاردا عانا اتى اۋىزعا الىنعان «يدەيا» بوپ قالدى. اسىلىندا، 1991 جىلدان سوڭ تىپتەن كوپ قورعانى بولۋدىڭ ورنىنا، تۇرىك ۇلتشىلدىعى تۇركىستانعا بولماشى كوزقاراس تانىتا باستادى جانە تۇرىك الەمىمەن بايلانىستار ولشەمى السىرەي ءتۇسىپ، نە ستراتەگيالىق، نە دە يدەولوگيالىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزە المادى.

بۇرىنعى ۋاقىتتاردا تۇركىستان يدەياسىندا ء«پوزيتيۆتى تاراپ» بولعان تۇرىكشىلدىك ەندى «نەگاتيۆتى، تاراپسىز» جاعدايدا ءۇنسىز جانە «رەسمي ولشەممەن شەكتى» يدەيالارمەن «كۇن ءتارتىبىن» قالىپتاستىراتىن عانا بولدى. تۇركىستان ماسەلەسىندەگى «رەسمي قاتىناس» ولشەمىنەن اسپاعان تۇرىك ۇلتشىلدىعى بۇنداي جاعدايدى تۇركياداعى ۇلتشىلدار قوزعالىسى         پارتياسىنىڭ قولىندا كواليتسيالىق بيلىك بولعان كەزدە دە كوزگە تۇسكەن ەدى. كواليتسيالىق بيلىكتى بولىسكەن MHP-نىڭ كەزىندە تۇرىك الەمى قۇرىلتايىن جاساۋدان باس تارتقان شەشىمى يرونيانىڭ جانە توقىراۋلاردىڭ ولشەمىنە ءبىر مىسال بولا الادى. تۇرىك الەمى قۇرىلتايى تۇرىك ۇلتشىلدارىنىڭ تۇركىستان يدەياسىنا بەت بۇرۋىندا جانە يدەولوگيا جاساۋىندا جاقسى تۇعىر بولۋى كەرەك ەدى، ءارى، بۇل ىرگەتاس كەيبىر «ىشكى قايشىلىقتار» مەن «جەكەلىك ەگولاردىڭ» ىقپالىندا قالماۋى كەرەك ەدى. بۇگىن بولسا، ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ بيلىگى(تۇركيانىڭ قازىرگى بيلىك پارتياسى) تارابىنان تۇرىك قۇرىلتايى ىڭعايى كەلگەندە قارۋ رەتىندە قولدانىلعانى، ءارى، تۇرىكشىلدىك قوزعالىسىن ساياسي ۇپاي رەتىندە پايدالانعانى ءۇشىن سىنالىپ جاتىر. تۇرىك ۇلتشىلدىعى باسىنان وتكەرگەن يرونيامەن ءوز ىشىندە تۇرىك الەمىنە قارسى ءبىر «وپپوزيتسيا تۇعىرىن» دايىندادى. بۇل تابان تىرەك تۇرىك الەمى يدەياسىنا پايدادان گورى زيانىن كوپ تيگىزدى جانە ءالى دە تيگىزىپ كەلەدى. وسى «وپپوزيتسيالىق تۇعىردىڭ» ينفراقۇرىلىمى كوكىرەك كوزى سوقىر تۇرانشىلاردان نەمەسە جاماعات تاريقات رۋحتى تۇرانشىلاردان قۇرالعان. كولونيزاتور ءبىر رۋحپەن تۇركىستانعا اشىلعان بۇل «وپپوزيتسيالىق تۇعىر» تۇركىستان تۇيسىگىنىڭ(تۇسىنىگىنىڭ) ماڭىزىن ازايتتى جانە تۇركىستان يدەياسى ءوز ىشىندە «گەتتولار» مەن «كولونيالار» بولىپ ءبولىندى. بۇل ءبولىنۋ تۇرىك ۇلتشىلدارى ىشىندە تۇركىستان يدەياسىنىڭ «بوتەنسۋىنە» ءتاسىر ەتتى ءارى تۇركيانىڭ تۇركىستان ساياساتى «ترويان اتى» كورىنىسىنە اينالدى. 

تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ وي كەڭىستىگىندە، تۇرىك الەمى ءوزىنىڭ تاريحي جانە الەۋمەتتىك بايلانىستارى ىشىندە تۇسىنىكسىز بولعان ءارى تۇسىندىرىلمەگەن. تۇرىك الەمى ۋاقىت پەن مەكەن ولشەمىندە اناحرونيكالىق، ءىرى كولەمدى تۇسىنىكتەر تىزبەگىنىڭ شەڭبەرىندە تۇسىنىستىك ءارى تۇسىندىرمە تاسىلىندە قالىپتاسقان. وسىنداي ءبىر تاريحي، الەۋمەتتىك بايلانىسىنان الشاق ويلاۋ سانالىق كۇردەلىلىككە سەبەپ بولىپ جاتىر. جانە تۇرىك الەمى تاريح، جاعراپيا، مادەنيەت ءارى باسقا كەڭىستىكتەردە قادام-قادام قۇرىلىسى جاسالعان ديناميكا بولۋدان شىعىپ، ءبىر جەرلەردە تانىلۋىن كۇتكەن دەرەكسىز ءبىر شىندىق سياقتى قابىلدانىپ ساراپقا سالىندى.

تۇركىلىك، تۇران، تۇركىستان، ءتىل بىرلىگى، ت.ب تۇسىنىكتەرى جانە تۇيسىك وزەگى نەگىزىنىڭ سىرت كورىنىسى عانا الىنىپ، قابىلدانۋ ارقىلى تۇرالاعان، بۇلىڭعىر ماعىنالار ىشىنە قامالدى. بۇل دا، كۇندەلىكتى جانە تاريحي بولمىستىڭ جاعرافيالىق جانە الەۋمەتتىك قۇندىلىقتارمەن بىتە قايناسۋىنا كەدەرگى بولىپ جاتىر. ياعني، بۇل تۇسىنىكتەر مەزگىلدەن، مەكەندەن ابستراكتىلى اۋىسپايتىن «نەگىز» سياقتى قابىلدانىپ، «كيەلى» ءبىر ء«تۇپتامىر» سياقتى جاڭىلىس ۇعىمعا دۋشار بولدى. تۇرىك الەمىن سيپاتتاعاندا، «تۇركىلىك» تۇسىنىگىنەن ماعىنا شىعارساق،  بەنەديكت اندەرسوننىڭ(Benedict Anderson) سوزدەرىمەن: «ۇلتتىڭ تار جانە قىسقا تەرىسىن يمپەراتورلىقتىڭ ۇلكەن دەنەسىن قامتيتىنداي تۇردە كەرۋدىڭ» ناتيجەسى سەبەبىنەن «تۇركىلىك» تۇسىنىگىنىڭ مازمۇنىن ەمەس پىشىنىنە ماڭىز بەرىلىپ ماعىناسى بۇلىڭعىرلاندى.»

بۇدان سوڭعى ءبىر جاڭا تاقىرىبىمىزدا كەڭىرەك توقتالاتىن بولعاندىقتان، بۇل جەردە قىسقاشا توقتالاتىنىمىز ء«ناسىل» ماسەلەسى. سسسر كەزىندە جوعارعى ءناسىل رەتىندە ايتىلعان «سوۆەت ازاماتى» مەن «تۇرىك»، «قازاق»، «تاتار»، «التاي» ناسىلدەرى اراسىندا قابىسا كەلە ماڭىزىن جوعالتقان تۇرىكشىلدىك، تۇركىستاندا ساياسي جانە گەوگرافيالىق مازمۇننىڭ بۇلىنۋىنە اكەپ سوقتى. ءدال وسى جاعداي تۇركيادا دا باتىس، سسسر، ازيا ناسىلدەرىنىڭ «تۇرىك» بولمىسىنا جاساعان اسەرىنەن كەيىن ماعىناسى تارايۋىنا سەبەپ بولدى. سسسر-دىڭ ىدىراۋىمەن تۇرىك الەمىن سەبەپ سالدار بايلانىسى بويىنشا شىعار جول تابۋدى بىلاي قويىپ، ناتيجە رەتىندە شەشىلمەستەن جالعاسقان ناسىلدىك داعدارىسىن تۇرىك الەمىنە ىقپال ەتىپ، ءارى تۇركيا، ءارى تۇرىك الەمىندەگى مىناداي جاعدايعا اكەپ سوقتى: ۇلتشىل ماتەرياليست ستاتۋس-كۆو.

ايرىقشا، تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ «تۇرىك ءناسىلى» ۇستىنەن تۇركىستانعا كوزقاراسىنداعى تۇركيانىڭ كەمىستىگى «تۇركىلىك تۇسىنىگىن» وسمانلى مۇراسىنان جانە داستۇرلەرىنەن ءبولىپ قاراي الماۋىندا. ياعني، «وسمانلى ۇعىمى» ۇلتتىق ۇعىم ەمەس، كەرىسىنشە ۇلتتىق تۇسىنىك تالاپتارىن باستىرۋعا باعىتتالعان ساياسي ۇعىم رەتىندە قولدانىلىپ ءجۇر. مىنە، وسى تۇرىك ۇلتشىلدىعى وسمانلى ميراسىنان جانە داستۇرىنەن باستاۋ الىپ، «تۇرىك ءناسىلىن» تۇركىستانعا قارسى وسىلاي قولدانىپ، تۇراندىق مەملەكەت فورمات قۇرىپ جاتىر. بۇنداي جوسپاردىڭ باسقا ءبىر باعىتى بولسا، تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ تۇركيانىڭ ىشىندەگى الەۋمەتتىك-پسيحيكالىق، مادەني، ەتنيكالىق جانە باسقا دا داعدارىستاردى ەڭسەرۋىندە، مەملەكەتپەن اراداعى پوتەنتسيالدى شيەلەنىستەردىڭ پسيحولوگيالىق ىقپالى تۇركىستان جاعراپياسىنا مانيفەست ەتىپ جاتىر.

تۇرىك الەمىنىڭ «تۇركىلەنمەسى» سوتسيولوگيالىق، تاريحي، مادەني وزگەرىس پەن قالپىنا كەلۋ پروتسەسى رەتىندە قولعا الىنۋى ءتيىس بولسا دا، «يدەولوگيالىق» ماسەلە رەتىندە عانا قولعا الىندى. وسىلاي «تۇركىلەنۋ» ءداستۇرشىل، ستاتۋس-كۆوشى، ەكلەكتيكالىق پىشىمدە تۇركيا-تۇرىك الەمى اراسىنداعى تۇسىنبەۋشىلىكتەردى ورتاعا شىعاردى. ءداستۇرشى قوعامدا مەزگىل مەن مەكەن ءبىر تۇتاس قۇرىلىم رەتىندە قاراستىرىلعاندىقتان ورتالىق-توڭىرەك اراسىنداعى قۇشاقتان قۇشاققا بەرىلگەن بارلىق پىكىرلەر قولداۋعا يە بولىپ، تۇرىك الەمى «تۇرىك» رەتىندە قابىلدانۋدا، بىراق تۇرىك تۇسىنىگى ورنىنا «ازەر»، «قازاق»، «قىرعىز» جانە باسقا دا ناسىلدەرمەن سالىستىرىلعاندا اناليتيكالىق جانە ديالەكتيكالىق شەشىمدەر اراسىندا ورىن تابا الماي قالعان رۋحاني وگەيسۋ جانە تۇركىستاندى «تۇركىلەندىرمەۋ» داعدارىسى بولىپ جاتىر. سسسر-دىڭ ىدىراۋىمەن كوپ ورتالىقتى اقيقات جانە قۇندىلىقتارمەن بەتپە-بەت كەلگەن ءبىر ورتالىقتى ويلاۋعا بەيىم تۇرىك ۇلتشىلدىعى رەسەيدى، تۇركىستاندى مويىنداي الماۋىنىڭ(مويىنداماۋىنىڭ) داعدارىسىن جانە ء«بىر ورتالىق، كوپ ورتالىق» كەمشىلىگىن عىلىمي ادىستەرمەن شەشۋدىڭ ورىنىنا، ەموتسيامەن، پراگماتيك ولشەمدەگى پايدا-زيان قاتىناستارىنىڭ ينتەلەكتۋالدىق ينفراقۇرىلىمى ىشىندە شەشۋگە جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇنىڭ سىلتاۋى رەتىندە «ولار تۇركىلىكتى قابىل ەتپەيدى»، «قىرىم ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇرىپ كونفەرەنتسيا جاساۋ كەرەك»، ت.ب سوزدەرمەن بىرگە كەيبىر جەرگىلىكتى تۇسىنىكتەردى عىلىميلاندىرىپ، تۇرىك الەمىن زەرتتەگەندەردىڭ ايتقاندارىمەن سيممەتريالى «ەموتسيالار» اسيممەتريالى عىلىم ىشىندە ينتەلەكتۋالدىق الەمىن قالىپتاستىردى.

جاڭاشىل، زايىرلى فيلوسوفيا، دوگما مەن دوكتريناشىل ابسوليۋتيزممەن لەزدە ۇكىم قابىلداعىش، البىرت تاسىلدەردى «ورتا ازيا»، «تۇركى» سياقتى يمپەرياليست تۇسىنىكتەرمەن ۇعىندىرۋعا ۇمتىلۋ شىعىستانۋشىلىق بولجالدى تانىمداردىڭ اسسيميلياتسياشىل تۇپنۇسقا ءناسىلدىڭ مۇراسىنا بايلانىستىرۋىنىڭ قوسىمشا كەپىلى رەتىندە ويلاستىرىلعان.  

سانا ىدىراۋىنىڭ ورتالىق-توڭىرەك اراسىنداعى سينكرەتتىك قارىم-قاتىناسى، جالداناتىن كاپيتاليزم جانە «سوۆەتتەنۋدىڭ» قايشىلىعى «...يزم» رەتىندە تۇركيا جانە تۇرىك الەمىنە اسەر ەتتى، ءارى، جەرلىك ەپيستەمولوگيالىق ايانىڭ جانە ورتالىق قۇندىلىقتاردىڭ وكىلى رەتىندە «سوۆەتتەنىپ كەتكەن» ۇلتشىل ماتەرياليست ستاتۋس-كۆو» ميكرو ستراتەگيالاردىڭ پىكىرلەرى مەن شەشىمدەرىنەن ماسەلەگە كوز جۇگىرتە باستادى. بۇل كوزقاراس پەن وي تاريحتاعى بىرلىكتى قايتا قالىپتاستىرىپ، جاڭعىرعان ويلار مەن تۇيسىكتەر تۇركيانىڭ، تۇركىستاننىڭ جانە تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ داعدارىسىن اشىقتان – اشىق ءبىر تۇردە كورسەتىپ جاتىر.

 

ارحايزمگە اينالعان تۇركىستاندى گلوبالدى ينفەكتسياعا تۇتقىن ەتكەن تۇرىك ۇلتشىلدىعى

كوپ ولشەمدى تۇركىستان يدەياسىنان ءبىر ولشەمدى تۇركىستان يدەياسىنا قاراي ءبىر پروتسەسكە كىرگەن تۇرىك ۇلتشىلدىعى - تاريحي، مادەني، ءدىني جانە ءتىل بىرلىگى ولشەمىن اسا الماعان ءبىر تۇرىك الەمىنە ءوزىن تۇتقىن ەتتى. سوندىقتان دا، تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ تۇرىك الەمى اشىلىمى «سىرتقى تۇرىكتەر ولشەمىندە» قالىپ، تولىقتاي سۋىق سوعىس يدەولوگياسىنىڭ كونەرگەن ۇعىمدارىنىڭ پوستمودەرن جانە گلوبال پىشىمىنە كىردى. بۇل ءپىشىم مەن قابىل ەتۋ «وپپوزيتسيالىق تۇعىردىڭ» قوزعالىس جانە مانەۆر قابلەتىن كەڭەيتۋىنە سەبەپ بولدى، ءارى، ولاردىڭ ايتار ءسوزى تۇرىك ۇلتشىلدىعى، تۇرىك ۇلتشىلدارى ىشىندە ورىن تابا باستادى. بۇنىڭ ەڭ جاقسى مىسالى: «شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى» اتاۋى. تۇرىكشى قوزعالىستىڭ سىني جانە عىلىمي كوزقاراستان بۇرىن، كونەرگەن ەپوستىق اتاۋلاردا اق پەن قارا ايماقتاردا جاساعان سوققىلارى تۇركىستان يدەياسىن باسقالاردىڭ ىقپالىندا قالتىردى. ولاردا باياعىدان بەرى «بوتەنسىتكەن» تۇركىستاندى ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن ۇسىنىس-سۇرانىس ولشەمىندە تومەنسىتىپ، ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالاندى. وكىنىشكە وراي، تۇركىستان يدەياسى «جىراقتان وقىلعان جەرلەۋ نامازدار» مەن كۇندەلىكتى كۇيبەڭمەن شۇعىلدانعان كۇن تارتىبىندەگى تۇرىك رەسپۋبليكاسى ماسەلەسىنە قاراي يدەيا جاساۋ بىلاي تۇرسىن، رۋحتاردى قايتا ورالتۋ قۇرالىنا اينالدى. تۇركىستان يدەياسى ءبىز تۇرعىسىندا(تۇركيا تۇرعىسىنان. -رەد) سوڭعى جاڭالىقتارمەن بىرگە ءتىپتى دە ءتۇسىنىلۋى قيىن ءبىر ولشەمدە وزگەرىپ، تەك قانا مۇناي قۇبىرلارىنىڭ سوڭىنا جالعانعان قۇرالعا اينالدى. «مادەني، ءتىل، ءدىني، تاريحي ورتاق مەملەكەتتەر» تەك قانا مۇناي ساياساتىنىڭ شەڭبەرىندە قالدى.

وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە تۇركىستان تەك قانا اق جانە قارا ولشەمىمەن كورىنىپ جاتقاندا، سۇر ايماقتار كوبەيىپ، تالقىعا ءتۇسۋى مەن شەشىمىنىڭ تابىلۋى كەرەك بولسا دا، سۇر ايماقتار تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ تۇركىستان يدەياسىن ەلەسكە اينالدىرىپ، تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ «وپپوزيتسيالىق تۇعىرىن» كونە وپپوزيتسيالىق كوزقاراستارعا تۇتقىن ەتتى. «وپپوزيتسيالىق ىرگەتاستىڭ» ۇراندارىنا اينالعان جانە 1991 جىلدىڭ تۇرىك حالىقتارى ساناسىن شىرماعان بۇل ەپوستىق ويلاۋ تۇرىك ۇلتشىلدىعىندا ءالى بار. ءارى، بۇل ويلاۋ ءتارىزى پراكتيكاعا دا اسەر ەتىپ جوسپارسىز، عىلىمي بولماعان، تامىرى تەرەڭ ەمەس جانە سۇر ايماقتاردىڭ تالقىسىنان بويىن الا قاشقان تۇركىستان بەينەسىن ورتاعا شىعارادى. تۇركىستان – بىرەۋلەردىڭ جەكە ەگولارى ءۇشىن «ازاتتىق جاعراپياسى» بولۋدان قۇتقارىلىپ، «وپپوزيتسيالىق تۇعىر» كوكىرەك كوزى سوقىر نەمەسە جاماعان تاريقات رۋحتى سىرتتاي جىراقتان جەرلەۋ نامازى ساناسىمەن قاراعانداردىڭ سوزدەرىمەن باعالانباۋى كەرەك. 1991 جىلعى تۇركىستانمەن قازىرگى كۇندەگى تۇركىستان اراسىندا ايىرماشىلىقتار بار. تۇركىستان ۇعىمى ءبىرتالاي باعىتتا سەرپىلىستەر جاسادى. ەندى تۇركىستاننىڭ تاعدىرى ءالى 1991 جىلىنىڭ ءيى قانعان قىمىزداي ەپوسشىل، از بولسا دا مەنىكى بولسىن دەيتىن ساسىق پيعىل دانىسشپانسىماق تۇرىكشىلەرىنە قالماۋعا ءتيىس.

گەوتاريحي كەڭىستىككە جانە تاعدىرعا تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ قوساتىن ۇلەسى ادەتتە مىنا سالالاردا بولۋى كەرەك:

تۇركيا مەن تۇركىستاننىڭ ءوز ديناميكالارىن قامتيتىن ءبىر پىشىمدە تۇسىندىرەتىن جانە ونى ىسكە اسىراتىن تۇسىنىك جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋى;

وزىنە ءتان ءبىر جاعراپياسى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇرىلىمى، مادەني تۇركىستان مەن تۇركيانىڭ گەوتاريحي جانە گەومادەني كەڭىستىكتە بولىنۋشىلىگىن جويۋعا كومەك بەرەتىن قۇرالدار مەن ماقساتتارى ىسكە اسىرۋعا قولايلى، ء بىر «مەن» بيلىگىنىڭ قالىپتاسۋىندا مەكەن تانىمى، تاريح تۇسىنىستىگى جانە سول سياقتى بولمىسقا جانە تۇسىنىكتەرگە ولشەمدەر بەرۋگە، ءارى بۇل سايادا وتارلاۋشىلىقتىڭ شولۋشىلارىنا قارسى تۇرۋدىڭ تاريحي قالپىنا كەلۋىنە جول سىلتەگەن، تاعى ءبىراز سالادا توڭكەرىسشى ولشەمنىڭ جەتىلدىرىلۋى.  بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتقان ءبىرتالاي مەكەمە مەن كەڭسەلەر بار.

تۇرىك ۇلتشىلدىعى(تۇرىك ۇلتشىلدارى) گەوساياسي، گەوتاريحي كەڭىستىك پەن تاعدىر جايىندا «ويلانۋدان» بىلاي، «وي قورىتۋدى»، «تالپىنۋدىڭ» ورنىنا، «تالقىلاۋدىڭ» قاجەتتىلىگى ادەتكە اينالۋى كەرەك. گەوساياسي كەڭىستىككە جانە جازمىشقا ءاردايىم «ۇلتشىل» كوزىلدىرىگىمەن قاراۋدىڭ ورنىنا تۇركيا مەن تۇركىستاننان دا «ۇلتشىلدىققا» قاراۋى كەرەك. ايرىقشا، ۇلتشىلدىقتى يدەولوگيالىق تار ورىستەن قۇتقارۋى، «ۇلت» پەن «مەملەكەتتى» ءبىر-بىرىنە ايداپ سالماۋى كەرەك.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنىمىز، پانتۇركيزم(تۇرانشىلدىق) تۇسىنىگىنىڭ(قالىپتاسقان پىكىردىڭ) تاريحي قۇندىلىعىن لايىق بولعان عىلىمي جانە فيلوسوفيالىق نەگىزگە سىيدىراتىن جۇمىستارعا ماڭىز بەرىلۋى كەرەك. پانتۇركيزم(تۇرانشىلدىق) تۇسىنىگى جىلدار بويىنشا موداسى بىتكەن، يمميگراتسياداعى تۇرىكتەردىڭ تۇسىنىگى رەتىندە كورسەتىلگەن. پانتۇركيزم(تۇرانشىلدىق) رەسەي تارابىنان، ءارى، ەۋروپالىقتار تارابىنان وتارلاۋشىلىقتىڭ شولۋشىلارىندا ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋىنداعى ءبىر قۇرال رەتىندە قولدانىلعان. جالعاستى «كەگى» رەتىندە كورسەتىلگەن بۇل تۇسىنىك تۇركيا مەن تۇركىستاننىڭ قاتىناستارىندا كەيدە «الدىعا بوگەت قويۋ»، كەيدە  «كەيىنگە بوگەت ۇرۋ»، كەيدە بولسا ەكى ءادىستى بىردەن قولدانىپ، «اقپارات لاستىعى» جيىنتىعىنا اينالۋدا جانە قاتىناستار ولشەمى ىلعي دا بىرجاقتىلىققا قالىپ جاتىر. پانتۇركيزم ساياسي جانە الەۋمەتتىك داعدارىستاردى كەشەۋىلدەتۋ جانە تۇرالاتۋ ورنىنا، داعدارىستاردى قۇرتاتىن يدەيا تابۋدى جانە سويلەمنىڭڭ گەتەروگەندەسۋىنىڭ الدىنا شىعىپ، ساياسي جانە الەۋمەتتىك سانانى وزگەرتۋدى قولدايدى. پانتۇركيزم – ەموتسيالارعا ەمەس ساياسي اقيقاتقا، جانە ماقساتقا سايكەس نەگىزىندە ۇزىن ۋاقىتتىق نىسانالاردى ساياساتتىڭ ناقتى مولشەرلەرىنىڭ جاسالۋ ماجبۇرلىكتەرىمەن بىرىكتىرۋدىڭ اتى. پانتۇركيزم باعدارلاماسىندا ەكونوميكالىق الەۋمەتتىك ءتارتىپ پەن ءومىر فيلوسوفياسى نازارعا الىنباي، ادەت-عۇرىپتىڭ ەگەمەندىگىن ءتامسىل ەتكەن ءناسىل مەن مادەني تانىم جاسالۋى باسىمىراق. ء«ناسىل» جانە «مادەنيەتتەن» باستاۋ الىپ، ىزدەلگەن جاۋاپتار پانتۇركيزم باعدارلاماسىندا قۇرىلىم وزگەرىستەرىنىڭ بولماۋىنا يتەرمەلەيدى. وسىلايشا، ءبىر ء«ناسىل» مەن «مادەنيەت» وتكەنىنە سۇيەنگەن باعدارلاما جاساۋدىڭ وسپان يمپەرياسى ءداۋىرى وي-ساناسىنداعى قايشىلىقتاردىڭ وسى كۇنگە جاساعان ىقپالى. سوندىقتان دا، پانتۇركيزم دەرەكسىز جانە قايشىلىقتى نەگىزدەردەن باستاۋ الىپ، نەگىزسىز جاساندى قايشىلىقتارعا كوزگە كورىنەرلىك شەشىم جولدارى ۇستىنە ورنالاسۋى كەرەك. ارينە، «قۇر دەرەكتەردەن قۇرالعان» ماسەلەلەر ەۋروپا تسەنترلى پانتۇركيزم كوزقاراسىنىڭ الدىعا شىعۋىنا سەبەپ بولعان ەدى. ەۋروپا تسەنترلى پانتۇركيزم تۇركيانىڭ ستاتۋس-كۆوشى ايماقتىق كۇشى بولۋىن قالاعان ەدى. تۇرىك گەوساياسي كەڭىستىگىنە باعىتتالعان ءوزىنىڭ ساياسي، ستراتەگيالىق پايداسىنا سايكەس ارەكەت ەتكەن بۇل تۇسىنىك تۇركيا – تۇركىستان اراسىندا شىعىستانۋشى ءبىر بايلانىس قۇرىپ، ءتيىستى تاريحپەن قاتىسسىز پانتۇركيزمدى ساناعا ءسىڭىرىپ جاتىر. البەتتە وسىنداي ءبىر پانتۇركيست باعدارلامانىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى جانە پايداسىز، بوس بولىپ قالۋى قالىپتى جاعداي. ولاي بولسا، پانتۇركيزم باعدارلاماسىندا، ەموتسياعا ەمەس، ساياسي اقيقاتقا جانە ماقساتقا سايكەس: ۇلتتىق ساياسات پەن ديپلوماتيانىڭ ءساتتى بايلانىسى جانە ەكونوميكالىق ساياسات پەن يمپەرياليستىك مۇراسى اراسىنداعى قاتىناس ء«ونىمدى ماقساتتارمەن» بىرىكتىرىلگەن ۋاقىتتا عانا يدەولوگيالىق (وزگەرمەس يدەولوگيالىق ەمەس) جانە وبەكتيۆتى فاكتورلار ينتەلەكتۋالدىق جانە گەوستراتەگيالىق فاكتورلارمەن ىشكى، سىرتقى ديناميكالاردىڭ ءمىنسىز جۇمىس ىستەۋىن جۇزەگە اسىرادى.

پانتۇركيزم(تۇرىك بىرلىگى) گەوتاريحي كەڭىستىكتە جانە تاعدىردا كەڭەيۋ ەمەس تەرەڭدەي ءتۇسۋ ەكەنىن جاقسى بىلۋگە ءتيىستىمىز. ياعني، سالانى جاقتاۋ ەمەس سالانى تانىپ ءبىلىپ تەرەڭدەتۋ. وسىنداي پانتۇركيزمنىڭ(تۇرىك بىرلىگى) گەوتاريحي الاڭى مەن تاعدىرى تۇركىستانمەن بەتتەسۋىنىڭ اتى. پانتۇركيزم ەتنيكالىق ءبىر يررەدەنتيست پان قوزعالىسى ەمەس. ۇلى اۋماق فيلوسوفياسىنان باستالعان، مانەۆر، قوزعالىس جانە ءىس-شارالار اۋماعىن جەتىلدىرىپ، تۇركيا جانە تۇركىستاننىڭ قيىلىسۋ جانە بىرلەسۋ نۇكتەسىنىڭ تاريح-جاعراپيا بايلانىسىندا ناسىلدەن باستالعان مادەنيەت، ءتىل، ءدىن ەكونوميكا، ساياسات، پوليتيكا، ىشكى-سىرتقى ديناميكالار مەن پاراديگما اۋىسىمىمەن وزگەرۋلەرى ەپيستەمولوگيالىق جانە ونتولوگيالىق توڭكەرىسشى سانادا تانىلىپ ءبىلىنۋى قاجەت.

تۇرىك ۇلتشىلدىعىندا 1991 سوڭى كورىنە باستاعان تۇركىستان ينەرتسياسى كوزقاراس تۇرعىسىنان «رەسميلىكپەن» شەكتەلىپ قالۋعا سەبەپ بولدى. بۇل دا تۇرىك ۇلتشىلدىعىن ىشكى ساياساتتا جانە حالىققا باعىتتالعان ۇرانداردا «مىلقاۋ» كۇيىنە كەلتىردى. بۇل ءۇشىن تۇرىك ۇلتشىلدىعى رەسمي قالىپتان «ستراتەگيالىق مازمۇندى قالىپقا» كوشۋى ءتيىس ءارى جىلدار بويى تۇرىكشىلىك ءۇشىن كيەلى بولعان تۇركىستان يدەياسى باسقالاردىڭ قولىندا «كريتيكا ماتەريالى» بولىپ قالماۋى كەرەك. كيەلىلىك دەمەكشى، تۇرىك ۇلتشىلدىعى تۇركىستاندى اسىرە دارەجەدە ميفولوگيالىق دەڭگەيدە قالىپتاستىرىپ، كيەلى ساناپ كەتپەۋى كەرەك. تۇرىك ۇلتشىلدىعى قازىرگى باستان وتكىزىپ جاتقان ماسەلەلەرمەن بىرگە جاڭا قىرىمەن ورتاعا شىعۋى دا مۇمكىن. ەگەر، تۇرىك ۇلتشىلدىعى تۇركياعا جانە تۇرىك ساياساتىنا باعىت بەرمەك جانە تۇركىستان كيەلى يدەياسىن «رەسمي قۇجاتتارعا» تۇتقىن ەتكىسى كەلمەسە، ءتۇپتامىرىنا قايتىپ ورالۋ قوزعالىسى ىسكە اسۋى ءتيىس. تۇركىستاندى باسقا ساياسي قوزعالىستاردىڭ «ۇپاي جيناۋ قۇرالى» ەتۋىنە جول بەرىلمەۋى كەرەك جانە تۇركيا مەملەكەتى تۇركىستان ساياساتىنا ءجون سىلتەۋشى ءبىر مىندەت ارقالاۋى كەرەك. تۇرىك ۇلتشىلدىعى باسقا ماسەلەلەردە بولعانى سياقتى تۇركىستان تاقىرىبى دا «ساياسيلانۋدان» بۇرىن، «ۇلتشىل» بولۋى قاجەت.

كونسەرۆاتيۆتىك مادەني ءناسىل قۇرىلىمىنىڭ سوۆەتتەن كەيىنگى تۇرىك جاعراپياسىنداعى «ناسىلدەرمەن» تاريح جانە جاعراپيا ولشەمدى «مادەني» انىقتامالار قارسىسىندا ىقپالعا ۇشىراۋىنىڭ شەكارالارى انتولوگيالىق شىنشىلدىق دۇنيەسىنىڭ تەكپىسىنىڭ قانداي كورىنىسكە وراناتىنى جانە ۇلتتىق كلاستەرلەر قارسىسىندا الاتىن كورىنىسى شەشىمىن تابا المادى. تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ ءنورماتيۆتى قۇندىلىق كودەكستەرى ساياسي-ەتنيكالىق شەكارالار اراسىندا ازاماتتىق الاڭ انىقتاۋدا ءوز ءومىر سالاسىندا سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنە اشىق ەسىك ۇستانىپ وتىر. اقپارات جانە قۇندىلىق جاساۋ ورنىنا جەرگىلىكتى، اكتۋالدى بولعان نارسەگە قوسىلىپ، اقپارات پەن قۇندىلىقتار ءوندىرۋشى قارسى الدىندا ارالىق فورماسىن قالىپتاستىرۋدا.  تۇرىك ۇلتشىلدىعى تۇرىك الەمىنىڭ تۇسىنىك دۇنيەسىن قامسىزداندىرىپ جاتقاندا، گەوپوليتيكالىق، گەومادەني، گەودىني، گەوەكونوميكالىق، فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي تىرەكتەردەن باستاۋ الىپ ۇيرەنشىكتى ويلاۋ فورماتىن، قالىپتاسقان تۇسىنىكتى،  جاساندى كوزقاراستاردى قۇرتۋى كەرەك. تۇركىلىك – ديناميكالىق ءبىر تۇسىنىك. تۇرىك ۇلتشىلدىعى قىرعي قاباق سوعىس مەزگىلىمەن بىرگە ء«ناسىل» تۇسىنىگىنىڭ تاريح ىشىندە وزگەرىس جانە بەتبۇرىسقا ۇشىرايتىنىن، ساياسي جانە جاعرافيالىق مازمۇنىنىڭ وزەگىن نازارعا المادى. سوندىقتان دا، تۇركىلىك بەلگىسىمەن  قابىسپاعان تۇرىك ۇلتشىلدىعى تۇرىك الەمىمەن ورتاق تەرمينولوگيا قالىپتاستىرماعانى ءۇشىن «تاريحقا كومىلۋ» مەن  «تاريحتان بەزۋ» اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ تۇككە تۇرماس ناتيجەسىن باستان كەشىرىپ جاتىر.

ساياسي تاريح اناليزىمەن نەمەسە تەوريا مولشەرىمەن تالداۋلار تۇرىك الەمى بولمىسىن «تۇرىك بىرلىگىمەن» بىرىكتىرۋ جۇمىستارى تاريحي، جاعرافيالىق، تەرميندىك ديناميكالار ىشىندە پارىقتى بولۋدىڭ ايماققا جايىلۋى پسيحسوتسيال، پسيحوتاريح، پسيحومادەني پوتەنتسيال اكتيۆتەردى تومەنگى مادەنيەتكە بايلانىستىرىپ، ساندىق پروتسەستەردى باستى ماڭىزعا يە ەتەدى. اۋىزەكى اقپاراتتاردى تۇرىك الەمى بويىنشا جالپىلاماق تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ سۋبەكتيۆتى كريتەريلەريلەرمەن قالىپقا ەنۋىنە سەبەپ بەرۋمەن قوسا، تۇرىك الەمىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە ەۋروپا تسەنترلىك كوزقاراسپەن قاراۋعا بەيىمدىلىك جالعاسۋدا. تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ تۇرىك الەمىنە كوزقاراسىنداعى كەمشىلىگى: ايماقتىڭ ناسىلدىك بولىنۋشىلىگىن، مادەنيەت الاڭدارىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى بولىنۋشىلىكتەرىن بايقاماۋى نەمەسە نازارعا الماۋى.

«ىشكى ۇلتتىق وتان»  سەۆر  جەڭىلىسى مەن لوزاننا جەڭىسىنىڭ ورتاعا شىققان شيەلەنىسى اياسىندا قورعاۋ مەن قۋاتتاندىرىلعىسى كەلگەندە، «سىرتقى ۇلتتىق وتان» بولسا رەسەي، قىتاي، باتىس ءۇشبۇرىشىندا «تاريحي دۇشپاندىق» تار كوزقاراسى اياسىندا جاي قانا «كەڭەيۋ» قالاۋىمەن شەكتەۋلى قورعاۋشى تۇسىنىك قابىلداندى. ول ءۇشىن، «تۇرىك ۇلتشىلدىعى ءۇشىن تۇرىك الەمى باتىسقا، رەسەيگە جانە قىتايعا قارسى كەلۋى جانە بالاما مادەني الاڭ قالىپتاستىرۋى ما؟» سۇراۋىنا جاۋاپ بەرۋى كەرەك. بۇل سۇراققا بەرىلەتىن جاۋاپ: جوعارىدا جازعان ساتىلاردا كورسەتكەن اماناتشى مەنتاليتەت جانە قارىمتا قايتارعىش كوزقاراستىڭ بارلىق پسيحوزداردان ارىلۋى جانە ءوز بولمىسىمەن جۇزدەسۋى ءتيىس. تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ الدىنداعى ءبىر باسقا ماسەلە بولسا  «جولباسشىلارىمەن» بەتپە-بەت كەلۋى كەرەك. يسمايل گاسپىرالى، يۋسۋف اقشوراەۆ، اياز ىسقاكي، مۇنەۆۆەر قاري، سۇلتان عاليەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، زيا گوكالىپ، قۇسەيىن نيحال اتسىز، الپارسلان تۇركەش، ەرول گۇنگور، گاليپ ەردەم، دۇرمۇش قوجاوعلۇ(İsmail Gaspıralı، Yusuf Akçura, Ayaz İshakî، Münevver Karî، Sultan Galiyev, Turar Rıskul, Ziya Gökalp, Hüseyin Nihal Atsız, Alparslan Türkeş، Erol Güngör, Galip Erdem, Durmuş Hocaoğlu) جانە باسقالارى جۇيەلى تۇردە ماسەلەسى مەن قيىنشىلىعى بولعان سيستەمانى تۇجىرىمداپ، بالاما تابۋدى بىلاي قويعاندا، ءتيىستى فورمات ىشىندە، ءتيىستى قالىپقا ساي كەلمەي اعىمداعى سيستەمانى وزگەرتكىسى كەلگەن توڭكەرىسشى جولباسىلار بولاتىن. الايدا، تۇرىك ۇلتشىلدىعى، تۇرىك ۇلتشىلدارى بۇل كوسەمدەردى ستاتۋس-كۆوشى، سيستەمانى تۇجىرىمداعان، جۇيەنىڭ كونەرگەن باعىتتارىنا التەرناتيۆتەر تۋعىزعان كونسەرۆاتيۆتەر سياقتى تۇجىرىمداپ، تۇسىنبەدى.

مادەني دەتەرمينيزمدى قامتىعان گەردەريست رومانتيكالىق ۇلتشىلدىق چارلز تيلليدىڭ (Charles Tilly) تۇسىندىرمەسىندە: «ۇلتتىق مەملەكەت»-«ۇلتشىل مەملەكەت» ايىرماشىلىعىمەن بىرلەستىرىپ فورمات ىڭعايلىلىعىنان پايدا بولعان ءبىر ۇعىم تۇرىكشىلىككە ءامىرشى بولۋدا. سوندىقتان، جالقىلاما تۇركيادا، جالپىلاما تۇركىستاندا ساياسي قوعام مەن ازاماتتىق قوعام شيەلەنىسىنىڭ ۇستىنە قاباتتاسقان «ۇلتشىلدىق»، «تۇركىلىك»، «تۇرىك بىرلىگى» تۇسىنىكتەرى مەملەكەت-قوعام شيەلەنىسىن تۋعىزىپ وتىر. بۇل دا ادام ءسميتتىڭ «اڭىزدار سوقتىعىسۋمەن بەتپە-بەت قالۋ» دەپ اتاعان پروتسەستىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ كەلەدى. ەريك حوبسباۋمشا ويلايتىن بولساق، ء«ارى وزىنە، ءارى تۇرىك الەمىنە باعىتتالعان ء«داستۇردىڭ تۋىندىسىنا» سىلتەمە جاساي، ورتاعا شىققان ءداستۇردى «ەتنيكالىق تىرەك» نۇكتەسىنە سىيعىزىپ توڭكەرىسشى جانە جوندەۋشى بىلىكتىلىكتىڭ ماعىناسىن تاۋىسىپ جانە مەكەن مەتا تۇسىنىك بولىپ ماسسالىق تابيعاتتا ساياسي-مادەني سەزىم الەمى ەگەمەن بولىپ جاتىر. بۇل دا ءتاندى رۋحسىزداندىرىپ تۇسىنىك الەمىنىڭ ماڭىزىن جوعالتۋىنا سەبەپ بوپ جاتىر.

وسمانلى اۋلەتتىك تۇسىنىگىنىڭ، قىزعانىش پەن ەليتالىق كوزقاراسى ساياسي ۇراندارىنا تيەك ەتكەن كونسەرۆاتيۆتى جانە تاريحي ميوپياسىن ورتاعا قويعان تۇرىك ۇلتشىلدىعى الدىندا تۇرعان جانە جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك بولعان مىنا سۇراقتى كورمەي كەلدى نەمەسە كورە المادى: تۇركىلىك مەكەن بىرلىگى مە؟ تەك(اتاتەك) بىرلىگى مە؟ مىنە وسى ميوپيالىق تۇرىك مادەنيەتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ، ءتىلىنىڭ جانە باسقا بايلىقتارىنىڭ سوتسيوالەۋمەتتىك، سوتسيوەكونوميكالىق، پسيحوالەۋمەتتىك ولشەمدەرى قىسىرلىق ىشىندە جويىلىپ جاتقاندا بولىنۋشىلىكتىڭ توپونيمياسى شولاق جانە ءداستۇرشىل قۇشاقتارعا تۇرىك ۇلتشىلدىعىن جانە تۇرىك دۇنيەسىن تابىستادى. وسىنداي ءبىر سترۋكتۋرا ساياسي بيلىكتىڭ سىزعان شەكاراسى شەگىندە تۇرانشىل كوزقاراستاعى جانە مەملەكەتكە باعىنىشتى ءبىر سترۋكتۋرانى ورتاعا شىعارادى.

گەگەلشە «مەملەكەت قۇرۋ» مەن يوگانن گەردەرشە «ۇلت جاساۋ» شيەلەنىسىن ميكرو ۇلتشىل فاناتيزممەن باستىرۋعا تىرىسۋ مەملەكەتشىلىكپەن اۋىرعان تۇسىنىكتىڭ حالىققا جانە تۇركىستانعا اسەرى مەحانيكالىق سايكەسپەۋشىلىكتى ورتاعا شىعاردى. وسىنىڭ بارلىعى اۋىتقۋشىلىقپەن اتاپ وتىرعان پروتسەستى جىلدامداتتى.

تۇرىك ۇلتشىلدىعى «مەملەكەت قۇرۋ» مەن «ۇلت قۇرۋ» پروتسەستەرىنە باعىنىشتى-باعىنىشىسىز اۋىسپالى رولدەردى كەيدە بىرىنشىسىنە، كەيدە بولسا ەكىنشىسىنە بەرە «اۋىتقۋلار اراسىنداعى توقىراۋدى» باسىنان وتكەردى. تۇرىك ۇلتشىلدىعى تۇركيانى جانە تۇركىستاندى رەتروسپەكتيۆتى وقۋلارىندا تۇجىرىمداعاندا، شەشىم شىعارعاندا اناحرونيزمنەن قۇتقارا الماي كەلەدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە «تۇرىك گەوپوليتيكاسىنا» باعىتالعان پروسپەكتيۆ مەكتەپتەرى پروحرونيكالىق دەڭگەيدە قالعاندا، باتىسقا، رەسەيگە، قىتايعا، يرانعا جانە باسقا اۋماقتارعا باعىتتالعان پروسپەكتيۆ مەكتەپتەرى مەتاحرونيزمگە تۇرالاپ قالدى. بۇنداي مەكتەپتەر، ۋتوپيا-انتيۋتوپيا اراسىندا قالعان ءبىر «اقپاراتتىق اعىنمەن» قاراما قارسى قالۋىنا سەبەپ بولدى. لاتىن ماقالىنىڭ «تۇجىرىم جاساۋ قاۋىپتى» دەيتىنى سياقتى تۇرىك الەمىن سيپاتتاپ دەرەكسىزدەندىرۋ مەن قاراپايىمداندىرىپ ايتارلىقتاي ساپاسىزداندىرۋ جانە كەيبىرەۋىنىڭ الدىنا شىعارۋ تۇرىك الەمىن كاتەگوريالىق جاعدايعا كەلتىردى. بۇل ساناتقا ءبولۋ پروتسەسى تەك قانا «تۇجىرىمدامانى» الدىعا قويىپ، تەوريالىق ۇراننىڭ كوندىرۋشى كۇشى فورمالدىق ولشەمدە قالىپ، كۇشىن «كوللەكتيۆ فانتازيالاردىڭ» تابان تىرەگىنە جۇمساپ جاتىر.

تۇركيا مەن تۇرىك الەمىنىڭ تابيعاتىمەن تابىسۋىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، «ساناعا ءسىڭىپ قالعان»  «ۇيرەنشىكتىلىكتەن» قۇتقارىلۋى كەرەك. وسىلايشا ويلاۋ جۇيەسى مەن شەشىمدەرىن بەلگىلەگەن تاريحي رەتسىزدىكتەر جانە قۇندىلىقتارمەن «وبەكتيۆتىلىك الاڭى» جانە «شىنايى ورتاقتىق اۋماعى» قالىپتاسۋى مۇمكىن. ياعني، ساياساتتانۋشى مۇستافا چالىكتىڭ سوزىمەن ايتساق: «ورتالىقتا وزگەرمەس، شەتتە شەشىمى تابىلعان... ياعني، قۇندىلىقتاردى ءوزىمسىنۋ مەن ءومىر سالتىندا تاباندى جانە سيپاتتاماسىز; الايدا، سىرتقا كورسەتكەندە قاراپايىم، باسقالاردى تىڭداعاندا تولەرانتتى، رەاكتسياسىندا بايسالدى» بولعان كەزدە وبەكتيۆتى شىندىق جانە سۋبەكتيۆتى شىندىقتى دۇرىس توپشىلاي الماۋعا تۇسۋدەن ايىرا بىلۋگە بولادى. دۇرىس تۇجىرىمداما مەن ۇقىپتى تەرمينولوگيا ۇجىمدىق سانا جەتىلۋى جانە دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسادى. دۇرىس تۇجىرىمداما، ۇقىپتى تەرمينولوگيا ۇجىمدىق سانا جەتىلۋىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋىندە جانە تۇرىك بىرلىگى تۇسىنىگىنىڭ مىقتى نەگىزدە جاسالۋىنا باستا نازارعا الۋى كەرەك ماسەلەنى ساياساتتانۋشى ەرول جيھانگەر بىلاي دەپ جازادى: «عىلىمي جۇمىس رەتىندە جاسالعان بۇل جۇمىستار وكىنىشكە وراي، ءبىر جاعىندا بوتەن، ءتىپتى قارسىلاس ءبىر دۇنيەگە تەگىننەن ماتەريال دايىنداپ جاتقانىندا، باسقا ءبىر تارابىنان وراسان ءبىر اقىل كۇشىن دە قاجەتىنە جاراتادى. ءاسىلى، بۇل جولدا ماتەريال جيناۋ قالايدا قۇرمەتتى ءبىر جۇمىس بولسا دا، بۇل ماتەريالدى نەگىز ەتىپ، تالقىلاۋ، قورتىندى جاساۋ مۇلدە باسقا ءبىر جۇمىس. بۇل ۇعىمدا ءبىر تاريحشى، جاعراپياشى، سوتسيولوگ، نە بولماسا ادەبيەتشى; جيناعان ماتەريال، تاپقان قۇجاتى نەمەسە جاساعان زەرتتەۋلەرىمەن ەمەس، بۇل ماتەريالدى ءتاپسىر ەتەتىن قابىلەتى بار تاريحشى، جاعراپياشى نەمەسە سوتسيولوگ بولۋى كەرەك. ەگەر ولاي بولماسا، تازا ماتەريالدىڭ قۇراستىرىلۋى، قۇجاتتاردىڭ تابىلىپ وقىلۋى، سونداي-اق ءىزاشارلاردىڭ سويلەگەندەرىنىڭ ميراسقورلار تاراپىنان قايتالانۋى «ماماندىق تاريحشىلىعى سىرتىندا ءىس جۇزىندە بار وتەلىمى جوق» ءىس بولماق. وسىلاردىڭ بارلىعى تۇرىك ۇلتشىلدىعىن ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاتتى جانە اۋىسپايتىن دوگمالاردىڭ كەزەككە قويعان سحولاستيكالىق جانە ستاتۋس-كۆوشى تۇسىكتەن قۇتقارادى.

تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ باستى ماسەلەلەرى بولعان ورتاق وي ءورىسى، تاريحتىڭ جازىلۋى، توبىردىڭ ەنجارلىعى جانە باسقالارى قۇرىلىمداۋعا ارەكەت ەتىلگەن مەن توبىرلاردى قاتىسۋعا ىنتالاندىراتىن  تاتۋلاسۋعا قول جەتكىزە الماۋى. ىشكى ديناميكالاردىڭ بايلانىسىنان اجىراپ ىشكى جانە سىرتقى ديناميكالاردى اسسيميلياتسياعا كوندىرىپ، اندەرسونشا ايتقاندا «ارمانداعى جاماعاتتىڭ» سيمۆولدارىمەن «بىرلىگى» تۋرالى ايتىلىپ جاتىر. ۆەكتور قۋاتى رەتىندە بىرلىك، مەملەكەت ءداستۇرى، ءوز سەنىم، وزدىك قۇرمەت، ەتنيكالىق مۇرا، دانالىق سياقتى ىزگى قاسيەتتەر پاراديگمالىق كەڭەيۋگە جول باستار جەردە ورتاق نۇكتەلەر تۇبىردەن وزگەشەلەنە شىڭىراۋ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولدى. وسىلايشا ساياسيلانعان تۇسىنىكتەر، تەرمينولوگيالار جانە پاراديگمالار قالدىعى قالعان ۇراندارعا اينالادى.

قورىتىندى ورىنىنا:  وزگەسىز گەوپوليتيكالىق ءتۇيىننىڭ سالىستىرمالى تاريحي زەرتتەۋلەرى

 

21 عاسىردا “ناسىلدەر تەكسىزدەنىپ بارادى» كوللەكتيۆ تۇلعالىقتار ۆيرتۋالدانىپ «ناسىلدىك مەكەندەردەن» تۇتىنۋ مادەنيەتىنىڭ گەدونيست «گەتتو وتاندارى» پايدا بولىپ جاتىر. فيزەرستوۋننىڭ(Mike Featherstone) جازعانى سياقتى: «ادامدار ارمانداردى، سۋرەتتەردى، ءلاززاتتاردى جالعان قۇندىلىقتاردى جانە ناسىلدەردى دە تاۋىسىپ جاتىر. بۇل بولسا بايلانىستاردى جاساندى قاراپايىمدىلىقتارعا تۇرلەندىرگەنى سياقتى، ول بايلانىستاردىڭ جۇزەگە اسىرۋشىلارىن دا ۇساقتالىپ، ارباۋعا شىرمالعان ءبىر توبىردىڭ بولشەگى ەتىپ جاتىر.» گوموگەنيزاتسيا مەن گەتەروگەنيزاتسيا پروتسەستەرىنىڭ تاريحقا جانە گەوگرافياعا ىقپال ەتۋى گلوبال مەن تومەنگى گلوبال مادەنيەتتىڭ قايشىلىقتارى البەتتە تۇرىك ۇلتشىلدىعىنا دا اسەر ەتتى. سوندىقتان دا، تۇرىك ۇلتشىلدىعى(تۇرىك ۇلتشىلدارى) اندەرسوننىڭ «ارمانداعى جاماعاتتىڭ» كاپيتاليست باسپاسىنان «قوتارۋشى تاريح تۇجىرىمداماسى» مەن ساياساتتانۋشى مۇستافا جىگىتتىڭ ايتقانى سيقتى «چەمپيوندار ليگاسى ۇلتشىلدىعىمەن» زەيىن، ءبىلىم، يدەيا تۋدىرماۋ قىسىرلىقتارىن باستىرۋعا تالپىنىپ جاتىر. ءارى، ينتەگريزمنىڭ پۋريتان تەرەزەسىنەن تۇركياعا، ورتالىق ازياعا كوز سالۋدا. قۇمارلىقتى ءبىر وتكەن ورەكپۋدىڭ جاساعان «وتكەندى اڭساعان تەرەڭ نوستالگيا» «تاريحي تۇراقتىلىق» رەتىندە قولعا الۋ گەردەردىڭ «نوستالگيا بارلىق قايعىنىڭ ەڭ اسىلى» سوزىمەن بەكىتۋ تۇرىك گەوساياساتىن تاريحتىڭ قايتالانۋىنان قۇتقارا الماس. تاريحتان الىنعان دالەلدەر، الىپساتارلىق داۋدىڭ ەلەمەنتتەرى رەتىندە تومەنسىتىلگەنى ءۇشىن ءومىر تۇسىنىكتەرىنىڭ جاراتقان ماعىنا كارتالارىن ورتاعا شىعارۋدان سىرت،  يدەولوگيالىق ەمەس، يدەولوگيانى وزدىگىنەن ەتنوس ەتكەن ءوزى ءۇشىن ەتنوسقا ءوتۋدىڭ جاڭادان قالىپتاسۋى ءۇشىن «ۇندەپ» جاتىر. پروگرەسسيۆ تۇرانشى ۋتوپيالىق مىنەزدەمەنى جانە كود جۇيەسىمەن تۇرىك مەملەكەتتەرىندەگى ماتەريالدى مادەنيەت، رۋحاني مادەنيەت، ەكونوميكالىق قۇرىلىم، ساياسي جانە سوتسيال سانا مەن فولكلور اسەرلەرى قابىسپاي جاتىر. داۋلاسۋدان ىعىر بولعان تاقىرىپتاردان اۋلاقتاپ، فەنومەندەردى دورەكى تۇجىرىمداپ دەرەكسىز تەرميندەر ماڭىندا سابىلىپ ءاتۇستى ۇعىمداردا، ۇكىم شىعارعىش ويلاۋ جۇيەسىنەن قۇتىلمايتىن بولسا تۇركىستان يدەياسى «جاڭىلىس تۇسىنىكتەن» قۇتىلا المايدى. 21 عاسىردا تۇرىك ۇلتشىلدىعى عاسىرلىق زەرتتەۋ مەن ءوز كەڭىستىگىن تۇجىرىمداۋعا ءماجبۇر.

«جوعارى ۇلتشىلدىق» پەن «تومەنگى ۇلتشىلدىق» اراسىندا قالعان «ۇلتتىق مەملەكەت»، «تۇركيا»، «تۇركىستان» ىشكى كوپ تۇرلىلىك دەرەككوزىن جوعالتىپ، جاڭا ادرەس پەن فورمات قالىپتاستىرۋدا قاجەتكە جاراتۋ ءۇشىن ەكلەكتيكالىق پايداشىل ادام بىلىكتى ادامعا تۇرلەندىرىلىپ، مەملەكەت مەكەمەلەرى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر «تابىس كوزى» جاعدايىنا اۋىسىپ، مادەني كوزقاراستان كونسەرۆاتيۆتى جەكە، جەرگىلىكتى الاڭدار مەن قوعامدىق ۇلتتىق كەڭىستىكتەر كونسەرۆاتيۆتى پايداكەرلىكتىڭ ليۋمپەن، بۋرجۋاز، ءناسىلشىل، ۇلتشىل ۇراندارىن الدىن العان فورماتتا تەڭەستىرىلىپ جاتىر.

تەرميندەر مەن سوزدەرگە جاسالعان شيەلەنىستەر قابىلدانعان قۇندىلىق كودەكستەرىن، مىنەز-قۇلىقتارىن، دوكترينالىق ينتەلەكتۋال كوزقاراستارى جانە جەرگىلىكتى يدەيا كودەكستەرىن «نورمال» تەرمينىنىڭ قامتۋى ىشىنە الىپ، تابۋ تيىمدار جاسالۋدا جانە ەسەبى سۇرالماي جاتىر. وسىدان باستالعان، تۇرىك ۇلتشىلدىعى(تۇرىك ۇلتشىلدارى) ەپيستەمولوگيالىق قول ءۇزۋدىڭ بەرگەن انتولوگيالىق سەنىمسىزدىكتەن مازمۇندى جانە بەلسەندى پىكىرلەر تۋدىرا الماي، ەكلەكتيكالىق پايداكەرلىك پەن كونسەرۆاتيۆتى پايداكەرلىك اراسىندا اسىلى ءپىشىنى مەن سيمۆولىنا ءمان بەرۋى سەبەبىنەن مەزەتتىك وقۋلارعا قامالىپ ديسمورفوزالىق تاريحقا بايلانادى.

تۇرىك الەمىن سيمۆولدارعا تۇتقىن ەتكەن سانا ءوز اقيقاتى سىرتىندا ەش ءبىر شىندىقتى قابىل ەتپەي، تۇسىنىك كەڭىستىكتەرىن تارىلتقانى نەمەسە كەڭەيتكەنى سيمۆولداردىڭ تايپالىق قيسىنىندا عۇمىر كەشىپ جاتىر. تۇرىك الەمىمەن اراعا سىزىلعان بۇل شەكارا تۇرالاعان ۇعىم مەن شىنايى دەرەكتى تۇسىندىرگەندەرىندە، جازعاندارىندا، ايتقاندارىندا سىرتقا تەبۋىمەن اياقتالىپ كەلەدى.

قالىپتان شىعۋدان مەزى بولعان «تۇرىك الەمىن» تۇركىلەندىرۋشىلەر دەرەكسىز ورتالىق پەن دەرەكسىز توڭىرەك اراسىندا دەرەكسىز سويلەمدەردى ءبىر-بىرىنە بايلانىستىرىپ، «اناحرونيكالىق» قاعيدالاردى ماقۇلداپ جاتىر. اناحرونيكالىق قاعيدالارىن ماقۇلداعان بۇل توپ يدەيالىق جانە سانالىق ستاتۋس-كۆونىڭ تايازدىعى، جالعاندىعى جانە تەك ولشەمدىلىگىمەن شەكتەلگەن، ء«ستيلى توزعان»، ءوز ىشىندە لوگيكالىق تۇراقسىزدىعى مەن تەوريا اسەرلىلىكتەرىن «ارباۋ سوزدەرى» بىرلەستىگىندە ارزان ارانداتۋدان باسقاعا بارا المايدى. از سوزبەن جەتكىزىپ، از تەرمينمەن «ويلانعان» بۇل تۇرىك-يسلام سينتەزشىلەر جانە پارانويك وپپوزيتسيا جاڭاشىل تۇرىكشىلەرى سانالىق شولدەۋلەرىن كەرەمەت وزدەرىنەن جىلجىمالى «تەمينولوگيالارى» جانە «ۇراندارىمەن» ەتنوساياسي فەودال جانە باسقىنشى فاناتيك،  قاتىگەز «ەگەمەن كوللەكتيۆ ءناسىل» وليگارحيانىڭ بيۋروكراتيالىق ورتالىقتى تاريح جانە جاعراپيا تەرەڭدىگى بولماعان تۇرىك ۇلتشىلدىعى مەن تۇرىك بىرلىگى يدەيالارى بوس جانە ماعىناسىز قازىنا ىسپەتتەس. ۇلتشىلدىق اتىنا سويلەنگەندەردى(جازىلعانداردى) سۋبەكتيۆتى قابىلداۋدىڭ سۋبەكتيۆتى الاڭدارى نەگىزگى وبەكتيۆتى كريتەري جاعدايىنا جەتكىزىپ، تۇرىك ۇلتشىلدىعىنا جاپسىرۋ ويىمەن قالىپتاسقان تاريحي-سوتسيولوگيالىق بىرىكتىرۋلەردىڭ ءبىر كورىنىسى. يدەيالىق قۇرىلىمنىڭ مازمۇنىن ءتۇسىنۋ ورنىنا ىقپال ەتۋشى ميفتىك قالىپتان شىعىپ، سوتسيال تۇعىر مەن ساياسي تۇعىردى قالىپتاستىرا الماعان سەنىم مەن فولكلورلى ءداستۇر اراسىندا قىستىرىلعان بۇل جاماۋلى «يدەيا يەلەرىنىڭ» فيلوسوفيالارى «باتپاقتا ات ءىزى قالسىن» بىلىمدەرى بولسا، اقپارات، تەرمينولوگيا، تەرمين كەم-كەتىگى سەبەبىنەن اۋماقتىق فاناتيزممەن قالىپتاسقان جەرگىلىكتى ءناسىلدى ورتالىققا بىرىكتىرۋگە اۋرەلەنگەن جانە جەرگىلىكتى-ۇلتتىق الاڭ اراسىندا ليۋمپەن بۋرجۋاز ءبىر بايلانىس قۇرا، جەرگىلىكتى ناسىلدەن ۇلتتىق ءناسىل فورماتتارىن جاساۋعا تىرىسقان كوزقاراس ەمەس وي تۇرعىسىنان جاماۋلى «يدەيا يەلەرىمەن» نە ۇلتشىلدىق، نە تۇرىك ۇلتشىلدىعى تالقىلانۋى قيىن.

اعىمداعى كوزقاراس ىشىندە ءداستۇرشىل قالىپتارمەن بىرىكتىرىلگەن، سۇراۋعا الىنباستان، بەتپە-بەت كەلمەستەن، قارسى تاراپتى تىڭداماستان، ەسەپتەلمەستەن اقپاراتتىق سىبىسقا، اڭىزعا اشىق جانە وتە ماقۇلداۋشى رەتىندە بۇرمالاۋعا بەيىم. گەوساياسي نەمەسە ساياسي ۇران سۋىق جانە رەسمي ديسسيميلياشىل ەليتالىق ءناسىلدىڭ وكسيدەنتاليست(oksidentalist) وي جوسپارىن ء«ومىر مايدانىندا» ۇلتتىق مۇددەگە تۇتقىن ەتەدى. ءارى، ءوز مۇددەسىن قۇرىلىس جانە ومىرشەڭدىگى ساياسىندا ساياسي جانە يدەولوگيالىق مانەۆر الاڭىن كەڭەيتىپ جاتىر. پوپۋليستىك سىلتەمەلەرىمەن ەپوس دەڭگەيىندە جانە رەسمي سويلەمنىڭ تۇسىنىكتەمەلەرىنە نازار اۋدارعان استىرتىن سانا كوكجيەگىن يە بولعان يدەولوگيالىق قۇرىلىمدا البەتتە استىرتىن مەنتاليتەت ۇستەم جانە بۇل بلوكتان باعىت العان ءبىر ورتالىقتى اقىل-ايلا تورىنىڭ قالىپتاستىرعان پارانويك رامادا ءار ماسەلەنى، جاعدايدى، بولعان ماسەلەنى، تەرميندى ويلاپ تابادى. ساندىق دەڭگەيدە تۇرىك ۇلتشىلدىعى، ۇلتشىلدىق، تۇركيا، تۇركىستان اقپاراتى اۋماعىندا ماڭگىلىك ۇلتتىق كاپيتال شۇعىلالى ۇلتتىق تاريح تۇسىنىگى سەبەبىمەن اقپارات بىرىگۋى قوسپاسىز، پاراديگمالىق وزگەرىس پەن قالپىنا كەلۋىندە ءداستۇرشىل شەك پەن ديناميكالىق شەك اراسىنداعى سايكەسپەۋشلىكتى جوق قىلۋ قيىنشىلىقتارىن باستان وتكەرىپ، زياتكەرلىك امنەزيا سەبەبىمەن سيمبيوز ورتاعا شىقتى  جانە تۇرىك ۇلتشىلدىعى «قالىڭ ءبىر ءتىل، وراسان ءبىر سوزدىكتىڭ»  ميكرو جانە ماكرو ولشەمىندە ورتاعا قويعان «ەتنيكشى، ناتسيزم سانا فورماتىنىڭ» جانە استىرتىن سانانىڭ پوپۋليارلاسۋى بايلانىسىنان باعىمسىز حابارلار شىعارىپ بايلانىستان باعىمسىز پىشىمدە قولدانىلا باستاعان قوزعالىس ءوز سيمۆولى ءۇشىن تۇرلەندىرۋدى جاساتپاۋعا زورلاپ، الدىن تىعىنداعان. بۇل توسقاۋىلدى اشۋدىڭ جولى دەپ، جالعاندار جاساپ، باسقا وتىرىكتەردى جابۋ جولىنىڭ وڭايلىعىنا بوي ۇيرەتىلدى. بولىسكە سالىنعان جالپى ورتاق ءپىشىمىنىڭ ورىنىن سىرتقى كورىنىس، ءاتۇستى تۇجىرىم، پرەيۋديتسيالىق كوزقاراستار الىپ، ياكوبين(Jaconin) مەنتاليتەتىن قالىپتاستىرعان جاد پەن ۇمىتشاقتىق  باسىم پارامەترلى كوزقاراس تولتىردى.

تۇركيا مەن تۇركىستان اراسىندا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس بولعاندار مەن اقيقاتتاردىڭ شەك قويعان ءپىشىمى اراسىندا تۋىنداعان قاقتىعىس ماسسالارى ءۇنسىز ورتاق جانە قولدان جاسالعان رەتىندە جيناقتاعاندا ەسكى تەرميندەر مەن تۇسىنىكتەر ارقىلى سىزىلعان «ۇلتتىق شەكارالار» مەن «ساياسي شەكارالار» ءبىر-بىرىمەن كونفليكتكە كەلۋدە جانە تۇرىك گەوساياساتى ءبىر گومولوگاتسياعا تۇسىنىك بەرۋدىڭ وزىنە دە قينالادى. گومولوگاتسيانىڭ تۇسىندىرىلە الۋى، «ۇلتتىق شەكارالار» مەن «ساياسي شەكارالاردىڭ» ءبىر بىرىمەن كونفليكت جاسالماۋى ءۇشىن ءوز ديناميكالارعا ءمان بەرىلۋى كەرەك. تۇرىك گەوساياسي كەڭىستىگىنىڭ جانە جازمىشىنىڭ زەرتتەلۋىندە، قورتىندىلار جاسالۋىندا جانە شەشىم تابۋىندا فەرنار برودەل ايتقانداي: «ايماق، زەرتتەۋدىڭ سفەراسى ەمەس. زەرتتەۋدىڭ قامتۋ اياسى - پروبلەما» ءسوزى نەگىزگە الىنۋى كەرەك. وسىلايشا ەسكى ساياسي، پوليتيكالىق، سوتسيال پىكىرلەردىڭ ىقپالى جويىلۋى كەرەك.

تۇرىك گەوساياساتىندا زاڭدى كورىلگەن سوتسيال ءتارتىپ، دوكترينالى ينتەلەكتۋال قادامدار، ۇلتشىل يميدجلەر، تاريح جازىلۋى، ەتنوگرافيا اياسىنان اسا الماعان حالىقشىلدىق، رەسمي ۇراندا جانە ۇلتتىق تانىمدا جانشىلعان سانا زەرتتەلمەگەن جاعدايدا «تۇرىك بىرلىگى» دەرەكسىز گەومادەني، گەوساياسي جانە گەوستراتەگيالىق «توڭىرەك» رەتىندە «تسەنتردەن» ۇزاق قالۋدان باسقا جولى جوق.

ءورىسى تار گەوساياسات تۇسىنىكتەرىنىڭ سالىستىرمالى تاريحي كوننوتاتسيالاردان ۇزاققا بارا الماعان تۇرىك ۇلتشىلدىعىنىڭ جاۋاپ كۇتكەن سۇراقتارىنان ءبىرىن سۇراپ، ىسكە سوڭعى نۇكتەنى قويۋ ءۇشىن ناتيجەنىڭ سەبەپتەرمەن تىزبەكتەلۋىنە ءتاسىرىن كىرىسپەدەگى ءسوز ەتكەن قورىتىندىعا  تاستايىق. تۇرىك بىرلىگى دەگەنىمىز تاريحقا سۇيەنىپ جاعراپيانى وزگەرتۋ يدەياسى ما، جاعراپياعا سۇيەنىپ تاريحتى وزگەرتۋ يدەياسى ما؟

 

دەرەككوز:

 

A.Baran Dural, Milliyetçiliğin Yakın Tarihi, Cumartezleri Yayınları، 2014, İstanbul

A.Ahat Andican, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, Doğan Kitap, 2009, İstanbul

Abdullah Gündoğdu, Türk Jeopolitiği, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2009, İstanbul

Avrasya’da Yeniden Çizilen Sınırlar İnşa Edilen Kimlikler (Dört Cilt), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları، Ankara, 2012

Avrasya Paradoksu Beklentiler Ve Endişeler, Editör: Reha Yılmaz, Nobel Yayın Dağıtım, 2013, İstanbul

Baran Dural, Pratikten Teoriye Milliyetçi Hareket, Bilge Karınca Yayınları، 2011, İstanbul

Beş Deniz Havzasında Türkiye, Editörler: Mustafa Aydın-Çağrı Erhan, Siyasal Kitabevi, 2006, Ankara

Doğu Batı Dergisi, Milliyetçilik I-II, Sayı: 38–39, 2006–2007

Durmuş Hocaoğlu, “Düşük Şiddetli Devrim”، Doğu Batı Dergisi, Sayı: 1, Kasım 1997

Durmuş Hocaoğlu, “Türk Milliyetçiliği’nin En Mühim İhtiyacı: Öz-eleştiri”، Türk Yurdu, Sayı: 139–140–141,Mart-Nisan-Mayıs 1999

Durmuş Hocaoğlu, “Milliyetçiliği Sorgulamak”، Muhalif, Sayı: 12, 2000

Durmuş Hocaoğlu, Bir Milliyetçilik Analizi, Yeniçağ، 2004, İstanbul

Erol Cihangir, “Doğumunun 120. Yılında Sultan Galiyev Üzerine Kültür-Politik Bir Deneme”، Turán Dergisi, Sayı: 16, 2012

Erol Cihangir, “Turan’ın Siyâsi Ve Sosyolojik İmkânlarında Paradigma Kurmanın Zorunluluğu”، Turán Dergisi, Sayı: 19, 2013

Erol Cihangir, “Türk-Macar Münasebetleri Bağlamında Jeopolitik Bir Tez Olarak Turancılık”، Turán Dergisi, Sayı: 20, 2013

François Georgeron, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri / Yusuf Akçura (1876- 1935), Çeviren: Alev Er, Tarih Vakfı Yurt Yayınları، 2005, İstanbul

Güldeniz Katırcı, “İdeolojik Kriz İçinde Ve Bir Kısır Döngünün Eşiğinde: Milliyetçi Hareket Partisi”، Türkiye Günlüğü، Sayı: 88 Bahar 2007

İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri (Üç Cilt), Yayına Hazırlayan: Yavuz Akpınar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2005

Rusya’nın Doğu Politikası, Editör: Sezgin Kaya, Ekin Kitabevi Yayınları، 2013, Ankara

Türk Yurdu Dergisi, XXI. Yüzyıla Doğru Türk Milliyetçiliği Özel Sayısı، Sayı: 139–141, Mart-Mayıs 1999

Türk Yurdu Dergisi, Türk Milliyetçiliği Özel Sayısı، Sayı: 295, Mart 2012

Türkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu İlişkileri, Editörler: Haydar Çakmak-Mehmet Seyfettin Erol, Barış Kitap Basım Yayın, 2012, Ankara

Türkiye-Türk Cumhuriyetleri İlişkileri, Editörler: Haydar Çakmak-Mehmet Seyfettin Erol, Barış Kitap Basım Yayın, 2012, Ankara

Türkiye Günlüğü Dergisi, Milliyetçilik "Telaffuzu Kolay, Grameri Zor Bir Dil" ، Sayı: 50 Mart-Nisan, 1998

Utku Yapıcı, Sovyet Sonrası Coğrafyada Devlet ve Milliyetçilik, Tan Yayınları، 2012, Ankara

Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Türk Tarih Kurumu Yayınları، 2007, Ankara

Yusuf Akçura, Muasır Avrupa'da Siyasi ve İçtimai Fikirler ve Fikri Cereyanlar, Yeni Zamanlar Yayınları، 2004, İstanbul

Yusuf Akçura, Siyaset ve İktisat, Sinemis Yayınları، 2006, Ankara

Yusuf Akçura, Aydınlara Düşen Vazife Birkaç Hitabe ve Makale, Kaynak Yayınları، 2012, İstanbul

كەيبىر تەرميندەرگە تۇسىنىكتەر:

كوننوتاتسيا (لات. connotatio, connoto - قوسىمشا ماعىناسى بار) — ءتىل بىرلىگىنىڭ ەموتسيالىق، باعامدى نەمەسە ستيليستيكاپىق رەڭ ءبىلدىرۋى. كەڭ ماعىناسىندا: ءتىل بىرلىگىنىڭ گرامماتيكا جانە زاتتىق-ۇعىمدىق ماعىناسىن تولىقتىرىپ، وعان ەكسپەرسسيۆتى ساپا بەرەتىن بولىگى. كوننوتاتسيا - سويلەۋشىنىڭ تاجىربيەلىك، تاريحي، مادەني، تانىمدىق بىلىمىنە، ولاردىڭ ءماز بولىپ وتىرعان نارسەنى ۇناتۋى نە ۇناتپاۋىنا، باعالاۋىنا، ستيلدىك دەڭگەيگە، ءتىل قىزمەتىنىڭ سالاسىنا، ولاردىڭ الەۋم. قاتىناسىنا جانە ت. ب. بايلانىستى بولاتىن قۇبىلىس.

ەپيستەمولوگيا (كونە گرەكشە: ἐπιστήμη — «عىلىم»[1] جانە كونە گرەكشە: λόγος — ء«سوز»[1]) نەمەسە گنوسەولوگيا (كونە گرەكشە: γνῶσις — ء«بىلىم»[1] جانە λόγος — «سلوۆو»، «رەچ») نەمەسە تانىم تەورياسى— فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ سالاسى، تانىمنىڭ ءمانىن، ەرەكشەلىگىن، ءادىس كۇرىلىمىن، دەڭگەيىن، باسقا تانىم فورمالارمەن بايلانىسىن زەرتتەيتىن عىلىمي تانىم تەورياسى.[2]. باسقاشا ايتقاندا، ادامنىڭ تانۋ قابىلەتى، تانىمنىڭ باستاۋى، فورمالارى، ادىستەرى تۋرالى، اقيقات جانە وعان جەتۋدىڭ جولدارى تۋرالى ءىلىم.

ستاتۋس-كۆو(لات. status quo — «جاعداي، وسىنداي جاعداي») ساقتاۋ نە قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعالىپ وتىرعان قولدانىستاعى نە بەلگىلى ءبىر مەزەتتە قولدانىلعان ساياسي، قۇقىقتىق نەمەسە وزگەدەي جاعداي.

ليۋمپەندەر، ليۋمپەن-پرولەتاريات (نەم. lumpen - جالبا- جۇلبا) — ءوز جاعدايلارىن وزگەرتۋگە قۇلشىنبايتىن، تاعدىرعا مويىنسىنعان قوعامنىڭ ەڭ تومەنگى جىگى بولىپ تابىلاتىن جۇمىسشىلاردىڭ تاپسىزدانعان، اردان بەزگەن، ونەگەسىز بولىگى (قايىرشىلار، قاڭعىباستار، تۇراقتى مەكەنى جوقتار، قىلمىسكەرلەر جانە باسقالار)

ليۋمپەندەر, ليۋمپەن-پرولەتاريات (نەم. lumpen - جالبا- جۇلبا) — ءوز جاعدايلارىن وزگەرتۋگە قۇلشىنبايتىن، تاعدىرعا مويىنسىنعان قوعامنىڭ ەڭ تومەنگى جىگى بولىپ تابىلاتىن جۇمىسشىلاردىڭ تاپسىزدانعان، اردان بەزگەن، ونەگەسىز بولىگى (قايىرشىلار، قاڭعىباستار، تۇراقتى مەكەنى جوقتار، قىلمىسكەرلەر جانە باسقالار)

قۇسەيىن بيلگيش

قازاقشالاعان نۇرعالي نۇرتاي.

كونيا قالاسى، تۇركيا

Abai.kz