Bilimde sapa bolmaghanda, kópshilik tarapynan nege olay degen súraq tuyndauy oryndy. Alayda bilim beru salasyn basqarushylar tarapynan múnday súraqtyng tuuy mýmkindigi aldyn ala eskerilip, jauap jýris dayyndalyp qoyghan. Onyng mәni – aqparattyq soghysta bilim sapasy tómendep ketti deushilerding auzyn jabu ýshin, memlekettik resmy basylymdardy iske qosa otyryp, Qazaqstanda bilim beru isining «keremet damyp ketkenin» kýn qúrghatpay «dәleldey» beru.

Osy eski sýrleudi ústanghan Bilim jәne ghylym ministrligi birneshe ret aidy aspangha shygharghan mәlimdemeler jasady. Anau bir jyldary ministr lauazymynda bolghan adam amerikalyq «Newsweek» jurnalynyng keltirgeni boyynsha «Qazaqstan bilim beru sapasy jóninen dýnie jýzinde 14-oryngha shyqqanyn» jariyalaghan edi (Qazaqstandaghy bilim sapasy kórsetkishin atalghan jurnal qaydan alghany, qanday mәlimetterge sýienip jasaghany – óz aldyna jeke mәsele. Sol jurnaldyng keltirui boyynsha, Resey 31-orynda bolghan). Alayda osydan keyin dýnie jýzining aldynghy qatarly elderi bizding bilim beru salasyndaghy tәjiriybemizdi ýirenuge lap qoymady, sapaly bilim alu ýshin Qazaqstangha qaray jónkilmedi, Astana JOO-laryna týsuge aghylmady. Resmy baspasóz de «dýnie jýzine ýlgi bolatyn» búl jetistikti aighaylap jarnamalauyn toqtata qoydy? Óitkeni búl ózgeni qoyyp, qarapayym adamdardyng aqylyna syimaytyn, tidausyz avantura bolatyn.

 «Kazahstanskaya pravda» gazetining tilshisine bergen súhbatynda sol kezde Bilim jәne ghylym ministri lauazymynda bolghan B.Júmaghúlov «Qazaqstan songhy ýsh jyl boyy bilim berudi damytudyng eng jogharghy indeksin iyelengen tórt elding qatarynan týspey kele jatqanyn» aita kelip, «bizding oqushylarymyz jyl sayyn kóp marapattalady. Halyqaralyq intellektualdyq jarystarda ótken jyly olar 912 medali әkeldi, 2007 jyly tek 181 edi» («Kazahstanskaya pravda» – 29. 02. 2012) degen maqtanyshyn bildirdi.

Búl mәlimetterding ras ekeni – ras. Qazaqstandyq oqushylar jyl sayyn intellekt boyynsha jarystarda oza shauyp, bәige alyp jýr. Múnyn, bir jaghynan, maqtanugha túrarlyq jetistik ekenine kózjúmbaylyqpen qaraugha bolmaydy.

Alayda «bir jaghynan» degen qystyrmanyng búl jerde beker qystyrylmaghanyna kónil audaru kerek. Óitkeni, ekinshi jaghynan, osyghan qatysty kónil audarmasqa bolmaytyn kiltipan da joq emes. Mektep oqushylarynyng intellektualdyq jarystarda medalidi kóp alyp jýruining búlynghyr astary bar.

Birinshiden, jaratylystanu-matematika sikli sabaqtaryn pedagogikalyq-gigiyenalyq normalardy búza, bir baghytta, bir rettik nәtiyjege jetu maqsatyn qoya otyryp, sanany kompiuterlendiru әdisimen oqytu óte ziyandy. Ondayda jas adamnyng oilau ýderisi bir arnadan shyqpay qalady, adam tek biokompiuterlik dep atalatyn kelensiz mentaldyqtyng qúly bolyp, ol qoghamgha da, ainalasyndaghylargha da mazasyz keyipke ainalady.

Ekinshiden, olimpiadalarda medali alu jaqsy bolghanymen, jalang tehnokrattyq bilimning kóptigi men tәrbiyening kemshindigi arasyndaghy qayshylyq oqushynyng jeke taghdyry ýshin ýnemi iygilikti bola bermeydi. Vunderkindterge (indigolargha) erekshe qatynas, әleumettik-psihologiyalyq kýy kerek. Áriyne, olardyng jaqsy qasiyetteri kóp: shygharmashylyq potensialy mol, ózindik «Menin» sezinui kýshti, quatty, tynymsyz...

Búghan qosa, olardyng tәrbie men mәdeniyetting kemistiginen tuyndaytyn birqatar «qiyn» minezderi bolady. Olar – әleumetsizdik, kommunikabelidikting tómendigi, oqshaulanghyshtyq, ózin syilaghyshtyq, narsissizm, individualizm, nazarsyzdyq, qysyltayang ahualda depressiyagha beyimdik. Qiyn minezderi kópshilik jaghdayda olardyng taghdyryn da qiyndatyp otyrady. Adam taghdyrynyng tehnokrattyq bilimmen emes, tәrbiyemen jәne mәdeniyetpen aiqyndalatynyn eskere almaghandyqtan, vunderkindterding kópshiligi mektepten nemese JOO-dan keyin-aq kognitivtik kýrdeli jangha ainalyp, beyshara kýige týsip ketedi.

Ýshinshiden, Qazaqstan jaghdayynda intellektili tehnokrattardyng qoghamda ornyn tabuy da óte qiyn. Olar JOO-gha týsedi. Bitiredi. Sonan keyin ne isteydi? Sәtti degende – múghalim bolady. Al kópshiligi bәribir ghylym kenistiginde tasqa shauyp, tóske órley almaydy. Óitkeni Qazaqstanda Ghylym akademiyasy jýiesi qúryghan. Taratylmay qalghan ghylymiy-zertteu instituttary auyr jaghdaydy bastarynan keshirude. Olar Bilim beru ministrligi men salalyq ministrlikter arasynda dopsha tebilude. Industriya, tehnika, tehnologiya salalary da olardyng dengeyindegi mamandargha zәru bolyp otyrghan joq. Óitkeni elde ghylymdy, joghary tehnologiyany qajet etetin óndiris oryndarynyng ózi mardymsyz. Ghylym damu ýshin, tehnologiyagha sýienip damyghan óndiris boluy kerek.

Birde akademik A.Júmadildaev matematika institutynyng tәuelsizdikten keyingi jyldarda jas ghalymdarmen tolyqtyrylmaghanyn qynjyla atap ótken edi. Ol bylay dep jazdy: «Bizding matematika institutynda... at auystyru kóp, biraq zaty ózgergen joq. Matematika salasynda ghalym kóbeygen joq. Bәri sol bayaghy adamdar» [Júmadildaev A. Bizge jalghan namystyng keregi joq // «Jas Alash», 13.03.2014].

Jaghdaydyng osylay bolyp otyrghanyn belgili jurnalist J.Sýleev te quattaydy. Ol bylay deydi: «Qúday bizge egemendik alyp berdi. Al nege songhy jiyrma bes jyl ishinde bizde Aythojin nemese Súltanghazin dengeyinde ghalymdar shyqpady» [Suleev J. Intelliygensiya: smena veh y pokoleniy // Central Asia Monitor, 25-31. 07. 2014].

Avtoritarly qoghamdarda indigolar jaratylghan sәigýlikter siyaqty intellektualdy bәigelerge qosylady. Olardyng jetistikterin biylik iyeleri ózderining imidji ýshin paydalanady.

Qanaghat JÝKEShEV,

kzhukesh@mail.ru

 «Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №3 (320) ot 21 yanvarya 2016 g.