Qazaqstan KSRO-gha (Reseyge) otar kezinde últ mektebi qalyptasty, jasyratyny joq biraz jetistikterge jettik. Aytalyq, býgingi kýni әlemde sauatsyzdyqty әli de jene almay kele jatqan elder bar ekenin aitu kerek. Mәselenki, Indiyada, Pәkistanda, kóptegen arab elderinde әli sauatsyz, ne shala sauatty adam kóp. Indiyada sauatsyzdar ýlesi - 30%, Pәkistanda - 45%, Bangaladeshte - 42%.

Kóptegen arab elderinde sauatsyzdyq biyik dengeyde jәne sauatsyzdyq qaytadan ósip keledi. Al Djibuti, Yemen, Irak jәne Marokkoda sauattylyq arab memleketterining orta dengeyinen de tómen. Ótken jazda men Sharm-Ash-Sheyhte jergilikti oteliding mysyrlyq qyzmetkerinen arab sózining jazyluyn súrap edim, keshegi ketpenshining tym tómen sauatty ekenin bayqadym. [1] Bizde bolsa sauattylyq 99%, әrbir tórtinshi qazaqtyng joghary bilimi bar. Sansyz ghylym doktorlarymyz shetelde aghylshynsha pikirtalasqa jaramaydy, olardyng kóbi maqala jariyalamaq týgil, derbes payym aitpaugha shorqaq, toyda tost qana aita alady. Sonymen birge ghylymy ataghy bolmasa da qazaqtyng ziyaly qauymy bolyp jýrgen top bar. Olardyng qataryna dindarlyq intelliygensiya, din salasynyng intellektualdary, sonday-aq elding ruhaniyatynyng saqtaluyna kóp septigin tiygizip kele jatqan azamattardy aitsa bolady.

Últtyq mektepte oqushylar dinamikasy (myng adam esebimen)

Oqu jyldary         1985/86   1987/88     1990/91      1995/96       2003/04        2006/07             2007/08

Qazaq tilinde           936.5       908.9         1008.1        1358.4       1662.5         1567.3              1553.5

Orys tilinde            2047.1      2009          2027.2        1584.9       1207.3         1029.1              957.3

Úighyr tilinde            13.5          11.0          13.8            20.7            20.3            16.4                 15.4

Ózbek tilinde            60.4          58.0          64.8            69.1             86.5           81.8                  80.3

Oqu jyldary           2008/09      2009/10       2010/11      2011/12      2012/13      2013/14       2014/15

Qazaq tilinde           1542.8         1551.0         1573.7          1590.7      1617.6        1649.1         1716.1

Orys tilinde             903.9          868.5           843.4            819.5       805.4          779.7          802.1

Úighyr tilinde             15.4           14.7             14.4              …            …                14.4           14.7

Ózbek tilinde             79.2          79.1            78.9             …                    …           77.9           79.0

Birinshi tújyrym, 1985/86 - 2014/2015 oqu jyldary arasynda orys tilinde oqushylar sany azaydy: 2047.1 mynnan 802.1 myngha deyin. Yaghny orys tilinde oqushylar sany mólsheri 2.5 ese kemidi. Búl ózgeristerding bas sebebi – elimizding egemendik aluy. Totalitaralyq KSRO qúlaghannan keyin elimizding әrbir últ ókilderi qalaghanynsha tól mektebine balalaryn beretin boldy.

Ekinshi tújyrym, Egemen Qazaq respublikasy basqa últ tilinde oqushylar sanynyng ósuine mýmkindik berdi. Sol sebepti týrli últ mektepterindegi oqushylar sany ósti. Aytalyq, qazaq tilinde oqityndar sany: 1985/86 oqu jylynda - 936.5 myng bolsa 2014/15 jyly - 1716.1 myngha deyin ósti, ózbek tilindegi oqushylar: 1985/86 oqu jyly - 60.4 myng oqushy bolsa, al 2014/15 - 79.0 myng oqushygha jetti, úighyr tilinde oqushylar sany: 1985/86 oqu jylynda - 13.5 myng oqushy bolsa, 2014/15- 14.7 myng oqushydan asty. Sol siyaqty tәjik mektepteri payda boldy.

Ýshinshi tújyrym, últ mektep taghdyry demografiyalyq ósim men migrasiyalargha tәueldi boldy. Orys tilinde oqushylardyng sanynyng azayuy sebebterining biri orys, ukraiyn, nemis emigrasiyasy. Orys – Reseyge, nemis – Germaniyagha, ukrainder – Resey men Ukrainagha attana bastady. Mәselenki, 1990 jyly KSRO әli de bar kezde respublikanyng 16 mln. 300 myng júrtshylyghy boldy. Sol jyly tabighy ósim 233.5 myn, respublikagha kóship kelgender sany - 180 myn, respublikadan kóship ketkender sany - 272.4 myng adam boldy. Sonda 1990 jyly migrasiyalyq salido minus 92.4 myng adam. Qazaqtyng basqa respublikalardan jәne memleketterden qaytuy 1934 jyldan keyin (asharshylyq ayaqtalaghannan keyin) bastalyp býgingi kýnge deyin jalghasyp keledi. Al orys, ukraiyn, belorustardyng Qazaqstannan kóshui 1970 jyldan bastalyp, әri de toqtamay túr. Sondyqtan «jergilikti qazaqtar slavyan tektilerdi syidyrmay quyp jatyr» degen sóz beker. KSRO-nyng otarlardy kolonizasiyalau sayasaty 1970 jyldan bastap óz pәrmenin kórsetti. Kelesi faktor slavyan halyqtary men tatarlardyng tuu dengeyi tym tómen boldy, al 1992 jyldan bastap býgingi kýnge deyin orys, ukraiyn, belorus, tatarlar ishinde depopulyasiya ýrdisi bayqaldy. Yaghny ólgenderding sany búl etnostarda tughandardyng sanynan artyq. Atalghan últ ókilderining sany kýn sanap azayyp jatyr. 1994 jyly elimizden 477 myng adam kóship ketti de, 70 mynday adam kóship keldi. 1990 jyldan bastap kelgenderding basym kópshiligi oralmen edi. Mólsherlep alaghanda oralmandardyng 60% - Ózbekstannan,12% - Qytaydan, 10% - Mongholiyadan, 8% - Týrkmenstannan, 4% - Reseyden eken. Jalpy Qazaqstanda 1 million oralman aghayyn qonystanypty. Oralmandar negizinen balalaryn qazaq mektebine berdi.

Tórtinshi tújyrym, búryn qalada qazaq mektebin, tipti klasyn ashu qiyn boldy. Biz KSRO kezindegi Shona Smahanúly, Múhtar Qazybekúlynyng erligi men belsendiligin aityp otyrmyz. Býgingi tanda qazaqtyng jartysynan kóbi, 57% qalada túrady.

Besinshi tújyrym, býginde elimizdegi mektepterding oqushylarynyng 73% - qazaqtar, 14% - orystar, 4% - ózbekter, 1.5% - úighyrlar, 1.3% - ukrainder. Qazaq balalarynyng 87% qazaq mektebine barady jәne búl kórsetkish ósip keledi.

Altynshy tújyrym, songhy jyldary Soltýstik Qazaqstan oblysynda qazaq oqushylar sany qysqaruda: 2013 jyly - 21116 oqushy (139 mektepte) qazaq tilinde oqysa, 2014 jyly 20813 oqushy (136 mektepte) qazaq tilinde oqydy. QR Bilim Ministrligi, Preziydent Ákimshiligi biz kórsetken osy kelensizdikti saralap, dúrys shara qoldanady dep esepteymiz.

Jetinshi tújyrym, qazaqtyng ýlesi 70% jaqyndady. Qazaq biyik qarqynmen ósip keledi. Egerde 1989 jyly qazaqtyng sany - 6 mln.534 myn, 1999 jyly - 7mln. 985 myn, 2009 jyly - 10 mln. 096 myn, al 2015 jyldyng 1 qantaryna eseptelgen memstat agenttigining boljamy boyynsha - 11 mln. 497 myngha jetippiz. 1989-2015 jyldary qazaqtyng jalpy ósimi - 5 mln. (naqtyraq aitsaq 4 mln.963 myn) bolypty. Bizge últyq biregeylik kerek. [3]Ol – qazaqstandyq últ emes, Ýlken qazaq últy. Basqa últ ókilderine әkimshilik kedergisiz qazaq bolyp jazylugha mýmkindik beru (qazaqsha bilgen jaghdayda). Eger oralman bauyrymyz: «Meni jat jerde ózbek, qaraqalpaq, qyrghyz, t.b. últ ókili retinde әkimshilik jolmen jazyp jiberdi, biraq men qazaqpyn» degenge azamattyqty da, qazaqtyqty da beru kerek. Sol siyaqty iydentifikasiyany ózgertu qúqyghy jeke últ ókilderine de berilu kerek. Búl bizding elimizding KSRO totalitarlyq jýiesining ozbyrlyghynan bas tartqanymyz bolady. Qazaqstannyng egemendigi basqa últ ókilderine de óz jaqsylyghyn tiygizu kerek deymin. Olay desek orys bolyp jazylyp ketken ukrainder, evreyler, tatarlar tól últtylyghyna oralady.

Segizinshi tújyrym, mәselenki, ózbek, úighyr, tәjik mektebin bitirip, odan keyin ne iske, ne oquyn jalghastyrugha jaramay, jaghdayy jaysyz jýrgen azamattardy qaytemiz. Sol siyaqty orys mektebin bitirgen orys balalary tipti uniyversiytetting orys bólimin bitirip, qazaqsha bilmegendikten ofis qyzmetine de jaramay jatyr. Ózbek,tәjik mektebining týlegi shetinen ketpenshi men dýkenshiden asa almay jýr. Orta mektep pen uniyversiytet әleumettik ósuge, kariera jasaugha jol ashuy kerek emes pe?. Sondyqtan az últtar (orys mektebi sonyng ishinde) mektebin jappau kerek shyghar, biraq ol mektepterde 80% sabaq qazaq tilinde ótu kerek, sonda ghana últtyq azshylyqtar mektebin bitirgender óz talaby men talantyna sәikes Qazaqstannan óz ornyn tabady, tipti tәuir qyzmettik kariera jasaydy.

Toghyzynshy tújyrym, Jalpy tilder lokaldyq tilder, ólkelik tilder jәne dýniyejýzilik tilder bolyp birneshege bólinedi. Tildik koniuktura jәne tildik diyversifikasiya. Ispan, arab, orys, fransuz tilderi ólkelik tilder. Nemis tili men japon tili lokaldyq til qatarynda. Biraq búl tilder ozyq tehnologiya men ghylym tili. Hindi, urdu, suahili, bahasa – pәlendey damymaghan elderding tili ólkelik tilder sapyna jatady. IJÓ kólemi boyynasha Indiya әlemde tórtinshi orynda, biraq ol manyzdy emes. Tildik koniunktura jәne tildik diyversifikasiya talaby bizge bir-eki tildi ghana tandaudy dúrystaydy. Solardyng ishinde eng manyzdysy aghylshyn tili men qytay tili. Bizding Preziydent progressist, ozyq adam, zaman talaby men janalyqtyng lebin uaqytynda sezedi. Mektep pen Joghary oqu jýiesine aghylshyn tilin engizu negizinen orys tili esebinen bolu kerek. Egerde orys tiline qaytadan ýstemdik bersek, qazaq tili taghy da sheginuge mәjbýr bolady. Egerde biz aghylshyn tiline erik berip qazaq tilin qorghasaq, aghylshyn tili orys tilin ózi yghystyrady. Men ózim Uniyversiytette aghylshyn tilinde tarih pәninen sabaq beremin, mening biraz studentterimning orysshasynan aghylshynshasy tәuir. Resey ekonomikalyq, tehnologiyalyq baghytta kenjelep keledi, bizge orys tilin qoldau sayasaty qajet emes.

Bizding Ghylym, Mektep pen Joghary oqu orny jýiesining bir eleuli kemshiligi – ol aghylshyn tilining jetispeushiligi. Myqty dep jýrgen ghalymdarymyz aghylshynsha til qatpaydy, yaghny oqymaydy. Egerde әlemdegi Ghylym men Bilim jýiesi aghylshyn tilinde desek, onda kóp ghalymdarymyz әlemdik ýrdisten tys jýrgen «qaraghymdar». Bizge shet tilder diyversifikasiyasy kerek. Biz orys tilimen onasha qaldyq. Qytaydyng әlemdegi ekonomikalyq quatyn esepke alyp otyryp biz qytay tehologiyalaryn jersindiru jәne iygeru mamandyghyn iygergenimiz abzal. Sol siyaqty Qytay qazaqtary atamekenge jetuden búryn sol memleketterdegi tehnologiyalyq mamandyqtardy iygergeni jón. Búryn fransuz, nemis fakulitetteri bar bolatyn, olar ghayyp boldy. Endi qytay tilin oqytudy da memleket shyndap qolgha alu kerek. Búl manyzdy baghytty ózimen ózin jiberuge bolmaydy.

Ázimbay Ghaly

Abai.kz