قازاقستان كسرو-عا (رەسەيگە) وتار كەزىندە ۇلت مەكتەبى قالىپتاستى، جاسىراتىنى جوق ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتتىك. ايتالىق، بۇگىنگى كۇنى الەمدە ساۋاتسىزدىقتى ءالى دە جەڭە الماي كەلە جاتقان ەلدەر بار ەكەنىن ايتۋ كەرەك. ماسەلەنكي، ينديادا، پاكىستاندا، كوپتەگەن اراب ەلدەرىندە ءالى ساۋاتسىز، نە شالا ساۋاتتى ادام كوپ. ينديادا ساۋاتسىزدار ۇلەسى - 30%، پاكىستاندا - 45%، بانگالادەشتە - 42%.

كوپتەگەن اراب ەلدەرىندە ساۋاتسىزدىق بيىك دەڭگەيدە جانە ساۋاتسىزدىق قايتادان ءوسىپ كەلەدى. ال دجيبۋتي، يەمەن، يراك جانە ماروككودا ساۋاتتىلىق اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ورتا دەنگەيىنەن دە تومەن. وتكەن جازدا مەن شارم-اش-شەيحتە جەرگىلىكتى وتەلدىڭ مىسىرلىق قىزمەتكەرىنەن اراب ءسوزىنىڭ جازىلۋىن سۇراپ ەدىم، كەشەگى كەتپەنشىنىڭ تىم تومەن ساۋاتتى ەكەنىن بايقادىم. [1] بىزدە بولسا ساۋاتتىلىق 99%، ءاربىر ءتورتىنشى قازاقتىڭ جوعارى ءبىلىمى بار. سانسىز عىلىم دوكتورلارىمىز شەتەلدە اعىلشىنشا پىكىرتالاسقا جارامايدى، ولاردىڭ كوبى ماقالا جاريالاماق تۇگىل، دەربەس پايىم ايتپاۋعا شورقاق، تويدا توست قانا ايتا الادى. سونىمەن بىرگە عىلىمي اتاعى بولماسا دا قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى بولىپ جۇرگەن توپ بار. ولاردىڭ قاتارىنا دىندارلىق ينتەلليگەنتسيا، ءدىن سالاسىنىڭ ينتەللەكتۋالدارى، سونداي-اق ەلدىڭ رۋحانياتىنىڭ ساقتالۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردى ايتسا بولادى.

ۇلتتىق مەكتەپتە وقۋشىلار ديناميكاسى (مىڭ ادام ەسەبىمەن)

وقۋ جىلدارى         1985/86   1987/88     1990/91      1995/96       2003/04        2006/07             2007/08

قازاق تىلىندە           936.5       908.9         1008.1        1358.4       1662.5         1567.3              1553.5

ورىس تىلىندە            2047.1      2009          2027.2        1584.9       1207.3         1029.1              957.3

ۇيعىر تىلىندە            13.5          11.0          13.8            20.7            20.3            16.4                 15.4

وزبەك تىلىندە            60.4          58.0          64.8            69.1             86.5           81.8                  80.3

وقۋ جىلدارى           2008/09      2009/10       2010/11      2011/12      2012/13      2013/14       2014/15

قازاق تىلىندە           1542.8         1551.0         1573.7          1590.7      1617.6        1649.1         1716.1

ورىس تىلىندە             903.9          868.5           843.4            819.5       805.4          779.7          802.1

ۇيعىر تىلىندە             15.4           14.7             14.4              …            …                14.4           14.7

وزبەك تىلىندە             79.2          79.1            78.9             …                    …           77.9           79.0

ءبىرىنشى تۇجىرىم، 1985/86 - 2014/2015 وقۋ جىلدارى اراسىندا ورىس تىلىندە وقۋشىلار سانى ازايدى: 2047.1 مىڭنان 802.1 مىڭعا دەيىن. ياعني ورىس تىلىندە وقۋشىلار سانى مولشەرى 2.5 ەسە كەمىدى. بۇل وزگەرىستەردىڭ باس سەبەبى – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك الۋى. توتاليتارالىق كسرو قۇلاعاننان كەيىن ەلىمىزدىڭ ءاربىر ۇلت وكىلدەرى قالاعانىنشا ءتول مەكتەبىنە بالالارىن بەرەتىن بولدى.

ەكىنشى تۇجىرىم، ەگەمەن قازاق رەسپۋبليكاسى باسقا ۇلت تىلىندە وقۋشىلار سانىنىڭ وسۋىنە مۇمكىندىك بەردى. سول سەبەپتى ءتۇرلى ۇلت مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلار سانى ءوستى. ايتالىق، قازاق تىلىندە وقيتىندار سانى: 1985/86 وقۋ جىلىندا - 936.5 مىڭ بولسا 2014/15 جىلى - 1716.1 مىڭعا دەيىن ءوستى، وزبەك تىلىندەگى وقۋشىلار: 1985/86 وقۋ جىلى - 60.4 مىڭ وقۋشى بولسا، ال 2014/15 - 79.0 مىڭ وقۋشىعا جەتتى، ۇيعىر تىلىندە وقۋشىلار سانى: 1985/86 وقۋ جىلىندا - 13.5 مىڭ وقۋشى بولسا، 2014/15- 14.7 مىڭ وقۋشىدان استى. سول سياقتى تاجىك مەكتەپتەرى پايدا بولدى.

ءۇشىنشى تۇجىرىم، ۇلت مەكتەپ تاعدىرى دەموگرافيالىق ءوسىم مەن ميگراتسيالارعا تاۋەلدى بولدى. ورىس تىلىندە وقۋشىلاردىڭ سانىنىڭ ازايۋى سەبەبتەرىنىڭ ءبىرى ورىس، ۋكراين، نەمىس ەميگراتسياسى. ورىس – رەسەيگە، نەمىس – گەرمانياعا، ۋكرايندەر – رەسەي مەن ۋكرايناعا اتتانا باستادى. ماسەلەنكي، 1990 جىلى كسرو ءالى دە بار كەزدە رەسپۋبليكانىڭ 16 ملن. 300 مىڭ جۇرتشىلىعى بولدى. سول جىلى تابيعي ءوسىم 233.5 مىڭ، رەسپۋبليكاعا كوشىپ كەلگەندەر سانى - 180 مىڭ، رەسپۋبليكادان كوشىپ كەتكەندەر سانى - 272.4 مىڭ ادام بولدى. سوندا 1990 جىلى ميگراتسيالىق سالدو مينۋس 92.4 مىڭ ادام. قازاقتىڭ باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە مەملەكەتتەردەن قايتۋى 1934 جىلدان كەيىن (اشارشىلىق اياقتالاعاننان كەيىن) باستالىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ال ورىس، ۋكراين، بەلورۋستاردىڭ قازاقستاننان كوشۋى 1970 جىلدان باستالىپ، ءارى دە توقتاماي تۇر. سوندىقتان «جەرگىلىكتى قازاقتار سلاۆيان تەكتىلەردى سىيدىرماي قۋىپ جاتىر» دەگەن ءسوز بەكەر. كسرو-نىڭ وتارلاردى كولونيزاتسيالاۋ ساياساتى 1970 جىلدان باستاپ ءوز پارمەنىن كورسەتتى. كەلەسى فاكتور سلاۆيان حالىقتارى مەن تاتارلاردىڭ تۋ دەڭگەيى تىم تومەن بولدى، ال 1992 جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ورىس، ۋكراين، بەلورۋس، تاتارلار ىشىندە دەپوپۋلياتسيا ءۇردىسى بايقالدى. ياعني ولگەندەردىڭ سانى بۇل ەتنوستاردا تۋعانداردىڭ سانىنان ارتىق. اتالعان ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى كۇن ساناپ ازايىپ جاتىر. 1994 جىلى ەلىمىزدەن 477 مىڭ ادام كوشىپ كەتتى دە، 70 مىڭداي ادام كوشىپ كەلدى. 1990 جىلدان باستاپ كەلگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورالمەن ەدى. مولشەرلەپ الاعاندا ورالمانداردىڭ 60% - وزبەكستاننان،12% - قىتايدان، 10% - موڭعوليادان، 8% - تۇركمەنستاننان، 4% - رەسەيدەن ەكەن. جالپى قازاقستاندا 1 ميلليون ورالمان اعايىن قونىستانىپتى. ورالماندار نەگىزىنەن بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەردى.

ءتورتىنشى تۇجىرىم، بۇرىن قالادا قازاق مەكتەبىن، ءتىپتى كلاسىن اشۋ قيىن بولدى. ءبىز كسرو كەزىندەگى شونا سماحانۇلى، مۇحتار قازىبەكۇلىنىڭ ەرلىگى مەن بەلسەندىلىگىن ايتىپ وتىرمىز. بۇگىنگى تاڭدا قازاقتىڭ جارتىسىنان كوبى، 57% قالادا تۇرادى.

بەسىنشى تۇجىرىم، بۇگىندە ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارىنىڭ 73% - قازاقتار، 14% - ورىستار، 4% - وزبەكتەر، 1.5% - ۇيعىرلار، 1.3% - ۋكرايندەر. قازاق بالالارىنىڭ 87% قازاق مەكتەبىنە بارادى جانە بۇل كورسەتكىش ءوسىپ كەلەدى.

التىنشى تۇجىرىم، سوڭعى جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قازاق وقۋشىلار سانى قىسقارۋدا: 2013 جىلى - 21116 وقۋشى (139 مەكتەپتە) قازاق تىلىندە وقىسا، 2014 جىلى 20813 وقۋشى (136 مەكتەپتە) قازاق تىلىندە وقىدى. قر ءبىلىم مينيسترلىگى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى ءبىز كورسەتكەن وسى كەلەڭسىزدىكتى سارالاپ، دۇرىس شارا قولدانادى دەپ ەسەپتەيمىز.

جەتىنشى تۇجىرىم، قازاقتىڭ ۇلەسى 70% جاقىندادى. قازاق بيىك قارقىنمەن ءوسىپ كەلەدى. ەگەردە 1989 جىلى قازاقتىڭ سانى - 6 ملن.534 مىڭ، 1999 جىلى - 7ملن. 985 مىڭ، 2009 جىلى - 10 ملن. 096 مىڭ، ال 2015 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا ەسەپتەلگەن مەمستات اگەنتتىگىنىڭ بولجامى بويىنشا - 11 ملن. 497 مىڭعا جەتىپپىز. 1989-2015 جىلدارى قازاقتىڭ جالپى ءوسىمى - 5 ملن. (ناقتىراق ايتساق 4 ملن.963 مىڭ) بولىپتى. بىزگە ۇلتىق بىرەگەيلىك كەرەك. [3]ول – قازاقستاندىق ۇلت ەمەس، ۇلكەن قازاق ۇلتى. باسقا ۇلت وكىلدەرىنە اكىمشىلىك كەدەرگىسىز قازاق بولىپ جازىلۋعا مۇمكىندىك بەرۋ (قازاقشا بىلگەن جاعدايدا). ەگەر ورالمان باۋىرىمىز: «مەنى جات جەردە وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز، ت.ب. ۇلت وكىلى رەتىندە اكىمشىلىك جولمەن جازىپ جىبەردى، بىراق مەن قازاقپىن» دەگەنگە ازاماتتىقتى دا، قازاقتىقتى دا بەرۋ كەرەك. سول سياقتى يدەنتيفيكاتسيانى وزگەرتۋ قۇقىعى جەكە ۇلت وكىلدەرىنە دە بەرىلۋ كەرەك. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كسرو توتاليتارلىق جۇيەسىنىڭ وزبىرلىعىنان باس تارتقانىمىز بولادى. قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە ءوز جاقسىلىعىن تيگىزۋ كەرەك دەيمىن. ولاي دەسەك ورىس بولىپ جازىلىپ كەتكەن ۋكرايندەر، ەۆرەيلەر، تاتارلار ءتول ۇلتتىلىعىنا ورالادى.

سەگىزىنشى تۇجىرىم، ماسەلەنكي، وزبەك، ۇيعىر، تاجىك مەكتەبىن ءبىتىرىپ، ودان كەيىن نە ىسكە، نە وقۋىن جالعاستىرۋعا جاراماي، جاعدايى جايسىز جۇرگەن ازاماتتاردى قايتەمىز. سول سياقتى ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن ورىس بالالارى ءتىپتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ورىس ءبولىمىن ءبىتىرىپ، قازاقشا بىلمەگەندىكتەن وفيس قىزمەتىنە دە جاراماي جاتىر. وزبەك،تاجىك مەكتەبىنىڭ تۇلەگى شەتىنەن كەتپەنشى مەن دۇكەنشىدەن اسا الماي ءجۇر. ورتا مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەت الەۋمەتتىك وسۋگە، كارەرا جاساۋعا جول اشۋى كەرەك ەمەس پە؟. سوندىقتان از ۇلتتار (ورىس مەكتەبى سونىڭ ىشىندە) مەكتەبىن جاپپاۋ كەرەك شىعار، بىراق ول مەكتەپتەردە 80% ساباق قازاق تىلىندە ءوتۋ كەرەك، سوندا عانا ۇلتتىق ازشىلىقتار مەكتەبىن بىتىرگەندەر ءوز تالابى مەن تالانتىنا سايكەس قازاقستاننان ءوز ورنىن تابادى، ءتىپتى ءتاۋىر قىزمەتتىك كارەرا جاسايدى.

توعىزىنشى تۇجىرىم، جالپى تىلدەر لوكالدىق تىلدەر، ولكەلىك تىلدەر جانە دۇنيەجۇزىلىك تىلدەر بولىپ بىرنەشەگە بولىنەدى. تىلدىك كونيۋكتۋرا جانە تىلدىك ديۆەرسيفيكاتسيا. يسپان، اراب، ورىس، فرانتسۋز تىلدەرى ولكەلىك تىلدەر. نەمىس ءتىلى مەن جاپون ءتىلى لوكالدىق ءتىل قاتارىندا. بىراق بۇل تىلدەر وزىق تەحنولوگيا مەن عىلىم ءتىلى. حيندي، ۋردۋ، سۋاحيلي، باحاسا – پالەندەي دامىماعان ەلدەردىڭ ءتىلى ولكەلىك تىلدەر ساپىنا جاتادى. ءىجو كولەمى بويىناشا ينديا الەمدە ءتورتىنشى ورىندا، بىراق ول ماڭىزدى ەمەس. تىلدىك كونيۋنكتۋرا جانە تىلدىك ديۆەرسيفيكاتسيا تالابى بىزگە ءبىر-ەكى ءتىلدى عانا تاڭداۋدى دۇرىستايدى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى اعىلشىن ءتىلى مەن قىتاي ءتىلى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنت پروگرەسسيست، وزىق ادام، زامان تالابى مەن جاڭالىقتىڭ لەبىن ۋاقىتىندا سەزەدى. مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ جۇيەسىنە اعىلشىن ءتىلىن ەنگىزۋ نەگىزىنەن ورىس ءتىلى ەسەبىنەن بولۋ كەرەك. ەگەردە ورىس تىلىنە قايتادان ۇستەمدىك بەرسەك، قازاق ءتىلى تاعى دا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. ەگەردە ءبىز اعىلشىن تىلىنە ەرىك بەرىپ قازاق ءتىلىن قورعاساق، اعىلشىن ءتىلى ورىس ءتىلىن ءوزى ىعىستىرادى. مەن ءوزىم ۋنيۆەرسيتەتتە اعىلشىن تىلىندە تاريح پانىنەن ساباق بەرەمىن، مەنىڭ ءبىراز ستۋدەنتتەرىمنىڭ ورىسشاسىنان اعىلشىنشاسى ءتاۋىر. رەسەي ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق باعىتتا كەنجەلەپ كەلەدى، بىزگە ورىس ءتىلىن قولداۋ ساياساتى قاجەت ەمەس.

ءبىزدىڭ عىلىم، مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورنى جۇيەسىنىڭ ءبىر ەلەۋلى كەمشىلىگى – ول اعىلشىن ءتىلىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى. مىقتى دەپ جۇرگەن عالىمدارىمىز اعىلشىنشا ءتىل قاتپايدى، ياعني وقىمايدى. ەگەردە الەمدەگى عىلىم مەن ءبىلىم جۇيەسى اعىلشىن تىلىندە دەسەك، وندا كوپ عالىمدارىمىز الەمدىك ۇردىستەن تىس جۇرگەن «قاراعىمدار». بىزگە شەت تىلدەر ديۆەرسيفيكاتسياسى كەرەك. ءبىز ورىس تىلىمەن وڭاشا قالدىق. قىتايدىڭ الەمدەگى ەكونوميكالىق قۋاتىن ەسەپكە الىپ وتىرىپ ءبىز قىتاي تەحولوگيالارىن جەرسىندىرۋ جانە يگەرۋ ماماندىعىن يگەرگەنىمىز ابزال. سول سياقتى قىتاي قازاقتارى اتامەكەنگە جەتۋدەن بۇرىن سول مەملەكەتتەردەگى تەحنولوگيالىق ماماندىقتاردى يگەرگەنى ءجون. بۇرىن فرانتسۋز، نەمىس فاكۋلتەتتەرى بار بولاتىن، ولار عايىپ بولدى. ەندى قىتاي ءتىلىن وقىتۋدى دا مەملەكەت شىنداپ قولعا الۋ كەرەك. بۇل ماڭىزدى باعىتتى وزىمەن ءوزىن جىبەرۋگە بولمايدى.

ءازىمباي عالي

Abai.kz