Qazaq handyghynyng tarih sahnasyna shyghuyna qatysty bar tarihy shyndyq óz dengeyinde ashylmay kele jatqandyghyn jalpy halyq týgil kәsiby tarihshylardyng ózi sezine bermeydi. Onyng sebebi, qazirgi kýni kópshilikke belgili ortaghasyrlyq derekkózderine sýiengen әrbir tarihshynyng qazaq handyghynyng negizin qalaghan, Qazaq handyghy degen memleketti qalyptastyrghan Kerey men Jәnibek handar degen tújyrymgha keletini dausyz.
Alayda, Qazaq handyghynyng aldyndaghy izashary bolghan, Ózbek úlysynda oryn alghan diniy-ruhany ýderisterding bir memleketting ýshke bólinuine, bir halyqtan ruhaniy-mәdeny bolmysy men salt-dәstýri bólek ýsh halyqtyng qalyptasuyna yqpal etken basty faktor bolghandyghyna bizding tarihshylar әli kýnge mәn bermey keledi. Anyghyraq aitar bolsaq, Ábilqayyr hannyng ózining beklerbegi bolghan Edigining nemeresi Uaqqas biydi[1, 222], Qobylandy batyrdyng Aqjol biydi óltiru sebepteri [2, 22-23 b.], odan keyin Ábilqayyrdyng búl әreketin qúptamaghan biylerding óz qolastyndaghy halyqtardy Ábilqayyrdan bólip әketui men olardyng jana memleketting negizin qalaghan ru-taypalardy Qozybasygha aparyp toptastyru sebepteri esepke alynbay, eskerusiz qaluda. Osynyng saldarynan tarihy әdilettilik prinsipteri búzylyp, memleketti qúrugha úiytqy bolghan biylerding róli kórsetilmey, olardyng ornyna dayyn memlekettik jýiege basshylyqqa kelgen Kerey men Jәnibek handardyng attary atalyp keledi. Búl óz kezeginde qazaq memlekettigining qúrylymdyq jýiesining ereksheligi men Qazaq handyghyndaghy biyler institutynyng rólin baghalay almaugha sebep bolyp otyr. Sol sebepti, biz búl mәselege basqa qyrynan taldau jasap, ortaghasyrlyq Euraziya kenistiginde ómir sýrgen týrki memleketterindegi biylik jýiesining qalyptasuy men ol memleketterding tarih sahnasynan ketu sebepterine qysqasha toqtaludy jón kórdik.
Ózbek hannyng islam dinin, onyng ishinde Yasauy jolyn Joshy Úlysynda memlekettik iydeologiya dәrejesine kóterui, soghan oray memleketting basqaru jýiesin qayta qúruy memleketti bir ortalyqqa baghynghan quatty memleketke ainaldyrdy. Batys joryghynan keyin Batu han Joshynyng әr balasyna bólip bergen úlystar ydyratylyp, ol úlystardyng basyndaghy Joshy úrpaqtary biylikten shettetildi. Olardyng ornyna memleketti basqarudyng jana jýiesi qúryldy. Orys zertteushileri ol qúrylymdyq jýielerdi oblystar dep atady [3, s. 340]. Ol jýieler oblystar emes, halyqtyng ruhany birligine negizdelgen rulyq, taypalyq, jýzdik qúrylymdar edi. Ol qúrylymdyq jýielerdi basqaratyn biyler (bekter) ózderi basqaratyn qúrylymdyq jýielerding ruhany da, sayasy da basshysyna ainaldy. Atanyng bii rudyng biyine, rudyng bii taypanyng biyine, taypanyng bii jýzding biyine, jýzding bii tóbe biyge, tóbe by hangha baghyndy. Jazba derekterdegi mәlimetterde aitylatyn memleketti basqaru jýiesindegi beglerbegi men qarashy biylerdi tóbe by men jýzdik qúrylymdardyng basshylary dep týsinu kerek. Olardyng qaramaghyndaghy 70 týmenbasy iri taypalar men qalalardyng basshylyghyndaghy kisiler edi.
Ózbek han jýrgizgen memleketting qúrylymdyq jýiesin ózgertken reformadan keyin han negizgi jalpy basshylyqty ózinde qaldyryp, jeke salalar boyynsha bar biylikti beklerbegi men uәzirding qolyna berdi. Beklerbegi barlyq әskerdi basqardy, jogharghy sot biyligin basqardy. Shet eldermen qarym-qatynas ta beklerbegining qolynda boldy. Al, uәzir bolsa, memleketting qarjy, salyq sayasatyn jýrgizdi [4, s. 249]. Memlekettegi býkil zang shygharu qúqy, qoghamdyq qatynastardy retteu din ókilderining qolyna berildi. Atap aitqanda, qala halyqtary arasyndaghy qoghamdyq qatynastar sharighat jolymen, kóshpeli týrkiler arasyndaghy qoghamdyq qatynastar tariqat jolymen retteldi. Memlekettegi býkil qarym-qatynas zangha baghyndyryldy. Sóitip, memleketting qúrylymdyq jýiesi tolyghymen kóne týrkilik memleketti basqaru jýiesimen sәikestendirildi. Memleketting qúramyndaghy rulyq, taypalyq jýieler memleketting keregesin qúrady. Keregeni shanyraqpen jalghastyratyn uyq qyzmetin rular men taypalardyng ruhany jetekshisi biyler atqardy. Sayasy biylik hannyng qolynda boldy. Osylay birine-biri tәueldi, bir-birinsiz ómir sýre almaytyn memleketting qúrylymdyq jýiesi qalyptasty. Múnday qúrylymdyq jýiesi bar memlekette әdildik pen zandylyq qana absoluttik biylikke ie edi. Qoghamnyng әr bir mýshesi ózin sol qoghamnyng tolyqqandy mýshesi sanady. Bireuge bireuding qiyanat jasaugha eshqanday mýmkindigi qalmady. Sebebi, әrbir adamnyng sonynda atalasy, rulasy t.b. túrdy. Ózderin Úly Jaratushynyng ókili sanaytyn әuliyelerding maqsaty oryndaldy. Olar sol ortaghasyrlardaghy eng әdiletti qoghamdy ornatty jәne sol kezendegi Joshy Úlysy әdildik pen zandylyq biylik qúrghan Payghambar dәuirindegi qoghamgha barynsha jaqyndatylghan edi. Biylik jýiesining eshqaysysy absolutik biylikke ie emes edi. Búl jýie XIX ghasyr sonynda ómir sýrgen aqyn Mәdeli qojanyng myna óleninde sheber beynelengendigin kóruimizge bolady:
Datqa-eke osy jerde tuyp edim,
Saghan kelgen jaulardy quyp edim,
Shanyraghyndy shayqaltpay ústaytúghyn
Sen kerege bolghanda men uyq edim. [5]
Altyn Orda memleketindegi osy damu, memleketting sayasy jýiesindegi ózgerister, qoghamdyq ómirding bar salasyndaghy ilgerileushilik qoghamdaghy belgili toptardy quanta qoyghan joq. Kerisinshe, olar mýmkindik bolsa, osy jetistikting bәrin tas-talqan etuge dayyn kýshter bar edi. Olar – Ózbek han memleket basyna kelgennen keyin sayasy biylikten shettetilgen Joshy úrpaqtary edi. Sayasy biylikten shettetilgen Joshy úrpaqtary qalyptasqan jaghdaymen kelise qoyghan joq. Alayda, Ózbek han da ózining kózining tirisinde olardyng belsendi әreket jasauyna eshqanday mýmkindik qaldyrmaghan edi.
Altyn Orda memleketining bolashaghyna qauip tóndirer taghy bir faktor – ol han taghyna múragerlik mәselesi boldy. Ózbek hangha deyin han saylau mәselesi Shynghys úrpaqtarynyng qúryltayynda sheshiletin jәne memleketti basqarugha layyqty, jasy ýlken Joshy úrpaghy saylanyp qoyylatyn. Ózbek hannyng osy qalyptasqan dәstýrden bas tartyp, taq múragerin tandau erkin tek ózinde qaldyruy, bolashaqta memleketting taghdyry ýshin asa qaterli faktorgha ainalatynyn sezgen joq. Óitkeni, han taqqa múrager esebinde bir balasyn ghana tandaydy. Qalghan balalary bolashaqta sayasy biylikten tolyq shettetiledi. Osy mәsele Ózbek han úldarynyng arasyndaghy ishtey bәsekelestikti tudyrdy. 1342 jyly Ózbek hannyng kenetten qaytys bolyp, taq múrageri bolady degen Tynybekting osy kezde Shaghatay úlysynda joryqta boluy Altyn Orda taghy ýshin talastyng tuuyna yqpal etken basty sebep boldy. Búl oqigha astarynda Ózbek han úldary arasynda әke taghy ýshin talas jatty. Eng bastysy búl memleketting kýireuine tikeley yqpal etken basty faktor osy múragerlik mәselesi edi [3, s.368].
Ózbek han qaytys bolghan song biylerdi aldaumen taqqa otyrghan Jәnibek hannyng diny iydeologiyany ózgertui, Yasauy jolynan bas tartyp, onyng ornyn arab dәstýrshildigine berui, memleketting qalyptasqan jýiesin kýiretti. Asan Qayghy bastaghan halyq Altyn Ordadan bólinip, Alash memleketin qalyptastyrdy. Búl memleket Jәnibek han ólgen song qaytadan óz erkimen Berdibekke baryp qosyldy.[6, 30 b.] 1359 jyly Berdibekting óltirilui memlekettegi úzaq jyldargha sozylghan taq talasyna úlasqany belgili.
Odan keyingi kezende Edige by Altyn Orda memleketin qayta qalpyna keltirmek bolyp qanshama arpalysty. Alayda, onyng ol әreketi nәtiyjesiz ayaqtaldy. Onyng mynaday eki sebebi boldy: Birinshisi, týrki halyqtarynyng ruhani, mәdeny tútastyghynyng búzyluy bolsa; ekinshisi, Ámir Temirding Toqtamysty talqandaghannan keyin Joshy úrpaqtarynyng qaytadan atqa minip, Saray taghy ýshin qyrqysty bastauy edi. Alayda, Edige biyding búl arpalysy nәtiyjesiz bolghanymen, onyng enbegining odan keyingi kezendegi týrki memlekettiligining taghdyryna tikeley yqpaly boldy. Edigening ol enbegi – Altyn Orda memleketining qasiretti taghdyrynda jiberilgen qatelikterdi saralay otyryp, jana zang jobasyn «Tóre» men «Jasaqty» qayta jasap shyghuy edi. Edigening sol engizgen zandyq jýiesi týrki halqynyng memlekettik jýiesin qalyptastyruda odan keyingi ghasyrlarda sheshushi ról atqardy. Sondyqtan, Edige biyding Altyn Orda memleketin qayta qalpyna keltiru jolyndaghy enbegine arnayy toqtaluymyz qajet.
Edige by Temir Qútlyq han ólgen son, onyng inisi Shәdibekti han taghyna otyrghyzdy. Muin ad-din Natanziyding Parsy men Isfahan biyleushisi Ámir Temirding nemeresi Iskanderge arnap jazghan tarihynda Edige biyding Temir Qútlyq ólgen song Shәdibekti han taghyna otyrghyzghanyn, osy kezde әdet-ghúrypty retteytin «tóre», biylik jýiesin retteytin «jasaq» zanyn engizgenin, búryn erkin jýrgen halyqtyng qysymgha týskenin jazady. Shәdibek han búl zangha moyyn úsynghysy kelmey, Edigige qarsy qastandyq úiymdastyrmaq bolghanyn, Edige onyng búl oiyn sezip, oghan qarsy shara qoldanbaq bolghanda, ol qashyp Ázerbayjangha ketkenin jazady [7, s. 133]. Búl jerde Edigening osynday zang jobasyn jasauyna ne sebep boldy? Edige by Altyn Orda memleketi basynan ótkergen qasiretti tarihtan sabaq ala otyryp, ózi jasaghan «Tóre» men «Jasaq» zanyn qabyldaugha mәjbýr boldy. Ol zanda kez-kelgen Joshy úrpaghy han bolu qúqynan airyldy. Handy Shynghys han úrpaqtary ishinen, Joshy úlysynda Joshy úrpaqtary arasynan tandap qon ru, taypa basshylarynyn, biylerding qolyna berildi. Han saylanatyn Joshy úrpaghy biylerding saraptauynan ótui tiyis boldy. Biyler qalamaghan, jaratpaghan Joshy úrpaghy han taghyna otyra almaydy. Sot biyligi de tolyghymen biyler qolyna ótti.
Edigening osy qabyldaghan zany odan keyingi kezende Qypshaq dalasyndaghy biylik jýiesin retteushi basty qúralgha ainaldy. Búrynghyday han bolghysy kelgen kez-kelgen Joshy úrpaghy atqa qonyp, elding shyrqyn búzu qúqynan airyldy. Kimning by bolatynyn Noghay biyleri sheshti. Noghay ordasynyng tarihyn zertteushi V.V.Trepavlov kimning han bolatynyn noghay biyleri sheshti. Kez-kelgen Shynghys úrpaghynyng ordasyna manghyt biylerinen elshi kelip, olargha han taghyna otyrugha úsynys jasar bolsa, onda ol súltan shyn quanyp, ózining bolashaghynyng jaqsy bolatynyna senetin, - deydi [8, s. 45].
Ózbek úlysynyng qalyptasuy turaly ortaghasyrlyq tarihshy Mahmud ibn Ualy bylay dep jazdy: «Jәnibek han ólgen 758/1356-57 jyldan 835/1428-29 jylgha deyingi aralyqta Deshti Qypshaqtaghy patshalyq taghyna aqyldy, әri tabandy basshy tabylmady. Sonyng sebebinen memlekettegi din men memleket isi qojyrady. Halyq basyn biriktirip túrghan arqau ýzildi, birlik ketti. Búl elding halqynyng osynshalyq qinalghanyn kórgen Úly Jaratushy elding bolashaghyn jaryq qylatyn, din men memleket isin qalpyna keltiretin jana júldyzdy kókjiyekke shyghardy. Ol Ábilqayyr han edi. Dýnie qayta jaryqqa toldy. Býlingen dýnie qaytadan qalpyna keldi. Qoghamnyng barlyq mýshesining mýddesi qaytadan qalypqa týsirildi. Qogham qayta gýldene bastady. Áygili Ahmetting jolynyng zandary men Múhammedting dini qayta gýldedi» [9, s. 346]. Osy bir kishkene ýzindining ózi islam dininin, onyng ishinde Yasauy joly Altyn Orda memleketinde qanday ról atqarghandyghyn, Ábilqayyrdyng sol joldy qaytadan qalpyna keltirgendigin kórsetip túrghan joq pa? Demek, búl Joshy úlysyndaghy halyqtardyng basyn biriktirgen negizgi arqau Yasauy joly bolghandyghyn, ruhany faktordyng sheshushi mәnge ie bolghandyghyn kórsetedi. Endigi kezekte sol Ábilqayyrdy taqqa otyrghyzyp han kótergen kimder edi, soghan toqtalayyq. Mas‘ud ibn ‘Usman Kuhstaniyding «Tariyh-y Abu-l Hayr-han-i» atty enbeginde mynaday kisilerding attary atalady: «Barlyq әskerbasylar, danqty Payghambar әuletining ókilderi, «Ta» jәne «Ya-Siyn» (sopylar) ókilderi boldy. Olardyng ishindegi eng danqtylary Qúl Múhammed Seyit jәne Qara Seyit (Alla olardyng qabirin jaryq etsin.) jәne Búzúnjar by qiyat, Uaqqas by manghyt, Shayh sofy oghlan, Satúgh bi, Sýiinish bi, Qara Kedey dýrmen, Aq Sofy nayman, Shayh Sofy nayman, ... Jýsip Qoja ókiresh nayman, Qajy Myrza shat, Bahty Qoja úighyr, Orys qonyrat taghy basqa úly adamdar quatty әmirshining sarayyna kelip, onyng jenimpaz әskerleri men qyzmetshilerining qatarynan oryn aldy» [9, ss. 141-144]. Búl derek sol kezdegi Qypshaq dalasyn mekendegen týrkiler qúramyndaghy rular men taypalardyng basyndaghy basshylardyng barlyghy derlik din ókilderi ekenin kórsetip túr. Demek, ol kezende ru, taypa basynda aldymen ruhany basshy bolghandyghyn naqtylay týsedi. Al «bi» sózining týpki maghynasyna kýmәn keltirushiler tabyluy mýmkin. Biraq «bi» dep orta ghasyrlarda dini, ruhany basshyny ataghanyn jәne ol qazaq dalasyndaghy dinning ómir sýru formasy bolghan Yasauy jolymen tikeley baylanysty ekendigin qazaqtyng kóneden qalghan ataly sózderi dәleldeydi. Mysaly:
Batyr degen baraq iyt,
Ekining biri tabady.
By degen aq sharighat,
Iluden bireu tabady [10, 378-380 bb.].
Nemese «Elge bay qút emes, by qút» degen mәtelder-aq biyding qazaq qoghamynda asa joghary baghalanghandyghyn kórsetedi. Sonymen birge, búl derekter Edige by shygharghan zannyng yqpalynyng qanshalyqty kýshti bolghandyghyn kórsetedi. Júmadyq hannyng ozbyrlyghynan qashqan halyq qayta toptasyp, on jeti jasar Ábilqayyrdy taqqa otyrghyzghany osylaysha bayandalady. Biylerding qolynda múnday biylikting bolghandyghy turaly taghy bir derek naqtylay týsedi.
1472 jyly Múhammed Shaybany Búharada bolyp, Syghanaqqa qayta oralghanda, ony Músa myrza shaqyrtyp alady. Músa ony han saylamaq pighyly barlyghyn jasyrmaydy. Noghay myrzalary Múhammed Shaybanigha hangha kórsetiletin barlyq qúrmetti kórsetip, qarsy alady. Múhammed Shaybanidyng Músa myrzagha kelgenin esitken Qazaq handary olardy ústap әkelu ýshin Búryndyq bastaghan 1000 kisini Deshti Qypshaqqa attandyrady. Alayda, jenilip keri sheginedi [11, s. 44]. Osy soghystan son, Músa myrzanyng Múhammed Shaybanigha yqlasy ózgerip, ony han kóteruden bas tarty. Ol әmirlerimen aqyldasqanda, olar: «Kóne dәuirden beri qazirgi kýnge deyin manghyt biyleri saylaghan han manghyt biylerine memlekette erkindik beretin. Egerde Múhammed Shaybany osy kóne dәstýrmen keliser bolsa, onda jaqsy. Biz ony han saylaymyz. Bolmasa, joly ashyq [9, s. 104]» deydi. Músa óz biylerining sózin maqúl kórip, Múhammed Shaybanidy han kóteruden bas tartty. Búl derekter de Euraziya kenistigindegi týrki memlekettiginde biyler rólining asa joghary bolghandyghynan habar beredi.
Ózbek úlysynan bólingen Qazaq handyghynyng da tura osynday oqighanyng qaytalanghandyghyna kýmәn joq. Biraq Qazaq handyghyna saylanghan Kerey men Jәnibekting memleketting negizin qalaghan ru, taypalardyng әri ruhani, әri sayasy basshy rólin atqarghan biylerding aldaryna qoyghan sharttaryn tolyq qabyl etkendigin kóruimizge bolady. Kerey men Jәnibek osylay han taghyna otyrdy. Memleketti basqarudyng búl jýiesi Qasym han qaytys bolghansha mýltiksiz qyzmet atqaryp keldi. «Qasym hannyng qasqa joly» atty zang osy kezende qabyldandy. Qasym hannyng jibergen bir qateligi naqshbandiya tariqatyn qazaq dalasyna әkeluimen, taratuymen baylanysty boldy. Ol jóninde Múhammed Talibting «Matlab at-Talibiyn» atty shygharmasynda mynaday derekter keltiriledi. Onda 1512 jyly Sefifidtik Irannyng Nadjiy-sany bastaghan әskeri men Babyr bastaghan әsker Búhara qalasyna basa-kóktep kirgeni, odan qashqan djuybariy shayhy Islam qoja Qasym handy kelip panalaghany, Qasym hannyng sol kezde naqshbandiya shayhy Abu Bakr Sa’dtyng mýriydi bolghany jazylghan [12, s. 6]. Qasym hannyng óz úldaryn osy shayhtyng tәrbiyesine berui memleketting bolashaq taghdyryna keri yqpal etken basty faktor boldy. Qasym hannan keyingi handar absoluttik biylikke jetemiz degen ýmitpen memleketting negizgi tiregi bolghan biyler institutyna qarsy kýresumen boldy. «Esim hannyng eski joly», Tәuke hannyng «Jeti jarghysy» osy biyler institutyn ydyratugha baghyttalghan bolatyn. 1684 jyly Tәuke hannyng «Jeti jarghysynyn» qabyldanuymen Yasauy joly ókilderinen qúrylghan biyler institutynyng taratylyp, olardyng ornyn әr ru, taypanyng ózinen shyqqan biylerge berilui qazaq qoghamyn ishtey iruine yqpal etken basty faktor boldy. Múnyng sony Abylay han qaytys bolghan song Qazaq handyghynyng ózdiginen ydyrap ketkendigine tarih kuә. Ókinishke oray, qazaq halqynyng tarihy taghdyryna keri yqpalyn tiygizgen búl mәseleler әli kýnge tarihymyzdan óz ornyn alghan joq. Basqasha aitqanda, biz ata-babalarymyzdyng jenisimen maqtana alatyn, jenilisinen sabaq alatyn tól tarihymyzdy qalyptastyra almay kelemiz.

Ádebiyet
1. Jandarbek Z. Yasauy joly jәne qazaq qoghamy. –Almaty: «El-shejire», 2006.
2. Qúdayberdiúly Sh. Týrik-qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi. –Almaty: «Qazaqstan» jәne «Sana». 1991.
3. Saparghaliyev M.G. Raspad Zolotoy Ordy // Na styke kontiynentov y sivilizasii. –Moskva: «Iman», 1996. -S 277-526.T
4. Tiyzengauzen V.G. Sbornik materialov otnosyashihsya k istoriy Zolotoy Ordy. Tom I. -Sankt-Peterburg: 1884g.
5. Sattarov S. Ala qoydy bóle qyrqu filosofiyasy. «Jas qazaq ýni», №19, 13.05.2006 – 19.05.2006.
6. Dәftәre Chynghyz-name. –Kazan: «Iman», 2000.
7. Sbornik materialov, otnosyashihsya k istoriy Zolotoy Ordy. Izvlecheniya iz persidskih sochiyneniy, sobrannye V.G.Tiyzengauzenom y obrabotannye A.A. Romaskevichem y S.A. Volinom. T. II. –M.-L.: Izdatelistvo AN SSSR, 1941.
8. Trepavlov V.V. Nuradiny Nogayskoy Ordy // Istoriko-geograficheskie aspekty Razvitiya Nogayskoy Ordy. – Mahachkala. 1993. –S43-61.
9. Materialy po istoriy Kazahskih hanstv XV-XVIII vekov (Izvlecheniya iz persidskih y turkskih istochnikov). –Alma-Ata: Izd. «Nauka» Kaz SSR, 1969.
10. Seyfullin S. Biyler sózderi// Qazaqtyng Ata zandary. Tom 2. –Almaty: «Jeti-jarghy», 2003. –B376-385.
11. Semenov A.A. K voprosu proishojdeniya y sostav uzbekov Shaybaniy-hana. -Stalinabad: Izdat. AN Tadj. SSR. 1954.
12. Ábuseyitova M.Q. Kazahstan y Sentralinaya Aziya v HV-HVII vv.: istoriya, politika, diplomatiya. –Almaty: «Dayk-Press», 1998. -268 s.

Jandarbek Zikiriya
Abai.kz