قازاق حاندىعىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنا قاتىستى بار تاريحي شىندىق ءوز دەڭگەيىندە اشىلماي كەلە جاتقاندىعىن جالپى حالىق تۇگىل كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ءوزى سەزىنە بەرمەيدى. ونىڭ سەبەبى، قازىرگى كۇنى كوپشىلىككە بەلگىلى ورتاعاسىرلىق دەرەككوزدەرىنە سۇيەنگەن ءاربىر تاريحشىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان، قازاق حاندىعى دەگەن مەملەكەتتى قالىپتاستىرعان كەرەي مەن جانىبەك حاندار دەگەن تۇجىرىمعا كەلەتىنى داۋسىز.
الايدا، قازاق حاندىعىنىڭ الدىنداعى ءىزاشارى بولعان، وزبەك ۇلىسىندا ورىن العان ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ ءبىر مەملەكەتتىڭ ۇشكە بولىنۋىنە، ءبىر حالىقتان رۋحاني-مادەني بولمىسى مەن سالت-ءداستۇرى بولەك ءۇش حالىقتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن باستى فاكتور بولعاندىعىنا ءبىزدىڭ تاريحشىلار ءالى كۇنگە ءمان بەرمەي كەلەدى. انىعىراق ايتار بولساق، ابىلقايىر حاننىڭ ءوزىنىڭ بەكلەربەگى بولعان ەدىگىنىڭ نەمەرەسى ۋاققاس ءبيدى[1, 222]، قوبىلاندى باتىردىڭ اقجول ءبيدى ءولتىرۋ سەبەپتەرى [2, 22-23 ب.]، ودان كەيىن ابىلقايىردىڭ بۇل ارەكەتىن قۇپتاماعان بيلەردىڭ ءوز قولاستىنداعى حالىقتاردى ابىلقايىردان ءبولىپ اكەتۋى مەن ولاردىڭ جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان رۋ-تايپالاردى قوزىباسىعا اپارىپ توپتاستىرۋ سەبەپتەرى ەسەپكە الىنباي، ەسكەرۋسىز قالۋدا. وسىنىڭ سالدارىنان تاريحي ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرى بۇزىلىپ، مەملەكەتتى قۇرۋعا ۇيىتقى بولعان بيلەردىڭ ءرولى كورسەتىلمەي، ولاردىڭ ورنىنا دايىن مەملەكەتتىك جۇيەگە باسشىلىققا كەلگەن كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ اتتارى اتالىپ كەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگى مەن قازاق حاندىعىنداعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ءرولىن باعالاي الماۋعا سەبەپ بولىپ وتىر. سول سەبەپتى، ءبىز بۇل ماسەلەگە باسقا قىرىنان تالداۋ جاساپ، ورتاعاسىرلىق ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ءومىر سۇرگەن تۇركى مەملەكەتتەرىندەگى بيلىك جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ول مەملەكەتتەردىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋ سەبەپتەرىنە قىسقاشا توقتالۋدى ءجون كوردىك.
وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن، ونىڭ ىشىندە ياساۋي جولىن جوشى ۇلىسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋى، سوعان وراي مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرۋى مەملەكەتتى ءبىر ورتالىققا باعىنعان قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىردى. باتىس جورىعىنان كەيىن باتۋ حان جوشىنىڭ ءار بالاسىنا ءبولىپ بەرگەن ۇلىستار ىدىراتىلىپ، ول ۇلىستاردىڭ باسىنداعى جوشى ۇرپاقتارى بيلىكتەن شەتتەتىلدى. ولاردىڭ ورنىنا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسى قۇرىلدى. ورىس زەرتتەۋشىلەرى ول قۇرىلىمدىق جۇيەلەردى وبلىستار دەپ اتادى [3, س. 340]. ول جۇيەلەر وبلىستار ەمەس، حالىقتىڭ رۋحاني بىرلىگىنە نەگىزدەلگەن رۋلىق، تايپالىق، جۇزدىك قۇرىلىمدار ەدى. ول قۇرىلىمدىق جۇيەلەردى باسقاراتىن بيلەر (بەكتەر) وزدەرى باسقاراتىن قۇرىلىمدىق جۇيەلەردىڭ رۋحاني دا، ساياسي دا باسشىسىنا اينالدى. اتانىڭ ءبيى رۋدىڭ بيىنە، رۋدىڭ ءبيى تايپانىڭ بيىنە، تايپانىڭ ءبيى ءجۇزدىڭ بيىنە، ءجۇزدىڭ ءبيى توبە بيگە، توبە بي حانعا باعىندى. جازبا دەرەكتەردەگى مالىمەتتەردە ايتىلاتىن مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىندەگى بەگلەربەگى مەن قاراشى بيلەردى توبە بي مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ولاردىڭ قاراماعىنداعى 70 تۇمەنباسى ءىرى تايپالار مەن قالالاردىڭ باسشىلىعىنداعى كىسىلەر ەدى.
وزبەك حان جۇرگىزگەن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن وزگەرتكەن رەفورمادان كەيىن حان نەگىزگى جالپى باسشىلىقتى وزىندە قالدىرىپ، جەكە سالالار بويىنشا بار بيلىكتى بەكلەربەگى مەن ءۋازىردىڭ قولىنا بەردى. بەكلەربەگى بارلىق اسكەردى باسقاردى، جوعارعى سوت بيلىگىن باسقاردى. شەت ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس تا بەكلەربەگىنىڭ قولىندا بولدى. ال، ءۋازىر بولسا، مەملەكەتتىڭ قارجى، سالىق ساياساتىن جۇرگىزدى [4, س. 249]. مەملەكەتتەگى بۇكىل زاڭ شىعارۋ قۇقى، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ ءدىن وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلدى. اتاپ ايتقاندا، قالا حالىقتارى اراسىنداعى قوعامدىق قاتىناستار شاريعات جولىمەن، كوشپەلى تۇركىلەر اراسىنداعى قوعامدىق قاتىناستار تاريقات جولىمەن رەتتەلدى. مەملەكەتتەگى بۇكىل قارىم-قاتىناس زاڭعا باعىندىرىلدى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى تولىعىمەن كونە تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىمەن سايكەستەندىرىلدى. مەملەكەتتىڭ قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەملەكەتتىڭ كەرەگەسىن قۇرادى. كەرەگەنى شاڭىراقپەن جالعاستىراتىن ۋىق قىزمەتىن رۋلار مەن تايپالاردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى بيلەر اتقاردى. ساياسي بيلىك حاننىڭ قولىندا بولدى. وسىلاي بىرىنە-ءبىرى تاۋەلدى، ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايتىن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى قالىپتاستى. مۇنداي قۇرىلىمدىق جۇيەسى بار مەملەكەتتە ادىلدىك پەن زاڭدىلىق قانا ابسوليۋتتىك بيلىككە يە ەدى. قوعامنىڭ ءار ءبىر مۇشەسى ءوزىن سول قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى سانادى. بىرەۋگە بىرەۋدىڭ قيانات جاساۋعا ەشقانداي مۇمكىندىگى قالمادى. سەبەبى، ءاربىر ادامنىڭ سوڭىندا اتالاسى، رۋلاسى ت.ب. تۇردى. وزدەرىن ۇلى جاراتۋشىنىڭ وكىلى سانايتىن اۋليەلەردىڭ ماقساتى ورىندالدى. ولار سول ورتاعاسىرلارداعى ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتتى جانە سول كەزەڭدەگى جوشى ۇلىسى ادىلدىك پەن زاڭدىلىق بيلىك قۇرعان پايعامبار داۋىرىندەگى قوعامعا بارىنشا جاقىنداتىلعان ەدى. بيلىك جۇيەسىنىڭ ەشقايسىسى ابسوليۋتىك بيلىككە يە ەمەس ەدى. بۇل جۇيە XIX عاسىر سوڭىندا ءومىر سۇرگەن اقىن مادەلى قوجانىڭ مىنا ولەڭىندە شەبەر بەينەلەنگەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى:
داتقا-ەكە وسى جەردە تۋىپ ەدىم،
ساعان كەلگەن جاۋلاردى قۋىپ ەدىم،
شاڭىراعىڭدى شايقالتپاي ۇستايتۇعىن
سەن كەرەگە بولعاندا مەن ۋىق ەدىم. [5]
التىن وردا مەملەكەتىندەگى وسى دامۋ، مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسىندەگى وزگەرىستەر، قوعامدىق ءومىردىڭ بار سالاسىنداعى ىلگەرىلەۋشىلىك قوعامداعى بەلگىلى توپتاردى قۋانتا قويعان جوق. كەرىسىنشە، ولار مۇمكىندىك بولسا، وسى جەتىستىكتىڭ ءبارىن تاس-تالقان ەتۋگە دايىن كۇشتەر بار ەدى. ولار – وزبەك حان مەملەكەت باسىنا كەلگەننەن كەيىن ساياسي بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارى ەدى. ساياسي بيلىكتەن شەتتەتىلگەن جوشى ۇرپاقتارى قالىپتاسقان جاعدايمەن كەلىسە قويعان جوق. الايدا، وزبەك حان دا ءوزىنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە ولاردىڭ بەلسەندى ارەكەت جاساۋىنا ەشقانداي مۇمكىندىك قالدىرماعان ەدى.
التىن وردا مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ توندىرەر تاعى ءبىر فاكتور – ول حان تاعىنا مۇراگەرلىك ماسەلەسى بولدى. وزبەك حانعا دەيىن حان سايلاۋ ماسەلەسى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا شەشىلەتىن جانە مەملەكەتتى باسقارۋعا لايىقتى، جاسى ۇلكەن جوشى ۇرپاعى سايلانىپ قويىلاتىن. وزبەك حاننىڭ وسى قالىپتاسقان داستۇردەن باس تارتىپ، تاق مۇراگەرىن تاڭداۋ ەركىن تەك وزىندە قالدىرۋى، بولاشاقتا مەملەكەتتىڭ تاعدىرى ءۇشىن اسا قاتەرلى فاكتورعا اينالاتىنىن سەزگەن جوق. ويتكەنى، حان تاققا مۇراگەر ەسەبىندە ءبىر بالاسىن عانا تاڭدايدى. قالعان بالالارى بولاشاقتا ساياسي بيلىكتەن تولىق شەتتەتىلەدى. وسى ماسەلە وزبەك حان ۇلدارىنىڭ اراسىنداعى ىشتەي باسەكەلەستىكتى تۋدىردى. 1342 جىلى وزبەك حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولىپ، تاق مۇراگەرى بولادى دەگەن تىنىبەكتىڭ وسى كەزدە شاعاتاي ۇلىسىندا جورىقتا بولۋى التىن وردا تاعى ءۇشىن تالاستىڭ تۋىنا ىقپال ەتكەن باستى سەبەپ بولدى. بۇل وقيعا استارىندا وزبەك حان ۇلدارى اراسىندا اكە تاعى ءۇشىن تالاس جاتتى. ەڭ باستىسى بۇل مەملەكەتتىڭ كۇيرەۋىنە تىكەلەي ىقپال ەتكەن باستى فاكتور وسى مۇراگەرلىك ماسەلەسى ەدى [3, س.368].
وزبەك حان قايتىس بولعان سوڭ بيلەردى الداۋمەن تاققا وتىرعان جانىبەك حاننىڭ ءدىني يدەولوگيانى وزگەرتۋى، ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ونىڭ ورنىن اراب داستۇرشىلدىگىنە بەرۋى، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسقان جۇيەسىن كۇيرەتتى. اسان قايعى باستاعان حالىق التىن وردادان ءبولىنىپ، الاش مەملەكەتىن قالىپتاستىردى. بۇل مەملەكەت جانىبەك حان ولگەن سوڭ قايتادان ءوز ەركىمەن بەردىبەككە بارىپ قوسىلدى.[6, 30 ب.] 1359 جىلى بەردىبەكتىڭ ءولتىرىلۋى مەملەكەتتەگى ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان تاق تالاسىنا ۇلاسقانى بەلگىلى.
ودان كەيىنگى كەزەڭدە ەدىگە بي التىن وردا مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرمەك بولىپ قانشاما ارپالىستى. الايدا، ونىڭ ول ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالدى. ونىڭ مىناداي ەكى سەبەبى بولدى: ءبىرىنشىسى، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىنىڭ بۇزىلۋى بولسا; ەكىنشىسى، ءامىر تەمىردىڭ توقتامىستى تالقانداعاننان كەيىن جوشى ۇرپاقتارىنىڭ قايتادان اتقا ءمىنىپ، ساراي تاعى ءۇشىن قىرقىستى باستاۋى ەدى. الايدا، ەدىگە ءبيدىڭ بۇل ارپالىسى ناتيجەسىز بولعانىمەن، ونىڭ ەڭبەگىنىڭ ودان كەيىنگى كەزەڭدەگى تۇركى مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي ىقپالى بولدى. ەدىگەنىڭ ول ەڭبەگى – التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرىندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى سارالاي وتىرىپ، جاڭا زاڭ جوباسىن «تورە» مەن «جاساقتى» قايتا جاساپ شىعۋى ەدى. ەدىگەنىڭ سول ەنگىزگەن زاڭدىق جۇيەسى تۇركى حالقىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدا ودان كەيىنگى عاسىرلاردا شەشۋشى ءرول اتقاردى. سوندىقتان، ەدىگە ءبيدىڭ التىن وردا مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ەڭبەگىنە ارنايى توقتالۋىمىز قاجەت.
ەدىگە بي تەمىر قۇتلىق حان ولگەن سوڭ، ونىڭ ءىنىسى شادىبەكتى حان تاعىنا وتىرعىزدى. مۋين اد-دين ءناتانزيدىڭ پارسى مەن يسفاحان بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ نەمەرەسى يسكاندەرگە ارناپ جازعان تاريحىندا ەدىگە ءبيدىڭ تەمىر قۇتلىق ولگەن سوڭ شادىبەكتى حان تاعىنا وتىرعىزعانىن، وسى كەزدە ادەت-عۇرىپتى رەتتەيتىن «تورە»، بيلىك جۇيەسىن رەتتەيتىن «جاساق» زاڭىن ەنگىزگەنىن، بۇرىن ەركىن جۇرگەن حالىقتىڭ قىسىمعا تۇسكەنىن جازادى. شادىبەك حان بۇل زاڭعا مويىن ۇسىنعىسى كەلمەي، ەدىگىگە قارسى قاستاندىق ۇيىمداستىرماق بولعانىن، ەدىگە ونىڭ بۇل ويىن سەزىپ، وعان قارسى شارا قولدانباق بولعاندا، ول قاشىپ ازەربايجانعا كەتكەنىن جازادى [7, س. 133]. بۇل جەردە ەدىگەنىڭ وسىنداي زاڭ جوباسىن جاساۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ ەدىگە بي التىن وردا مەملەكەتى باسىنان وتكەرگەن قاسىرەتتى تاريحتان ساباق الا وتىرىپ، ءوزى جاساعان «تورە» مەن «جاساق» زاڭىن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ول زاڭدا كەز-كەلگەن جوشى ۇرپاعى حان بولۋ قۇقىنان ايرىلدى. حاندى شىڭعىس حان ۇرپاقتارى ىشىنەن، جوشى ۇلىسىندا جوشى ۇرپاقتارى اراسىنان تاڭداپ قويۋ رۋ، تايپا باسشىلارىنىڭ، بيلەردىڭ قولىنا بەرىلدى. حان سايلاناتىن جوشى ۇرپاعى بيلەردىڭ ساراپتاۋىنان ءوتۋى ءتيىس بولدى. بيلەر قالاماعان، جاراتپاعان جوشى ۇرپاعى حان تاعىنا وتىرا المايدى. سوت بيلىگى دە تولىعىمەن بيلەر قولىنا ءوتتى.
ەدىگەنىڭ وسى قابىلداعان زاڭى ودان كەيىنگى كەزەڭدە قىپشاق دالاسىنداعى بيلىك جۇيەسىن رەتتەۋشى باستى قۇرالعا اينالدى. بۇرىنعىداي حان بولعىسى كەلگەن كەز-كەلگەن جوشى ۇرپاعى اتقا قونىپ، ەلدىڭ شىرقىن بۇزۋ قۇقىنان ايرىلدى. كىمنىڭ بي بولاتىنىن نوعاي بيلەرى شەشتى. نوعاي ورداسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ كىمنىڭ حان بولاتىنىن نوعاي بيلەرى شەشتى. كەز-كەلگەن شىڭعىس ۇرپاعىنىڭ ورداسىنا ماڭعىت بيلەرىنەن ەلشى كەلىپ، ولارعا حان تاعىنا وتىرۋعا ۇسىنىس جاسار بولسا، وندا ول سۇلتان شىن قۋانىپ، ءوزىنىڭ بولاشاعىنىڭ جاقسى بولاتىنىنا سەنەتىن، - دەيدى [8, س. 45].
وزبەك ۇلىسىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى ورتاعاسىرلىق تاريحشى ماحمۋد يبن ۋالي بىلاي دەپ جازدى: «جانىبەك حان ولگەن 758/1356-57 جىلدان 835/1428-29 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا دەشتى قىپشاقتاعى پاتشالىق تاعىنا اقىلدى، ءارى تاباندى باسشى تابىلمادى. سونىڭ سەبەبىنەن مەملەكەتتەگى ءدىن مەن مەملەكەت ءىسى قوجىرادى. حالىق باسىن بىرىكتىرىپ تۇرعان ارقاۋ ءۇزىلدى، بىرلىك كەتتى. بۇل ەلدىڭ حالقىنىڭ وسىنشالىق قينالعانىن كورگەن ۇلى جاراتۋشى ەلدىڭ بولاشاعىن جارىق قىلاتىن، ءدىن مەن مەملەكەت ءىسىن قالپىنا كەلتىرەتىن جاڭا جۇلدىزدى كوكجيەككە شىعاردى. ول ابىلقايىر حان ەدى. دۇنيە قايتا جارىققا تولدى. بۇلىنگەن دۇنيە قايتادان قالپىنا كەلدى. قوعامنىڭ بارلىق مۇشەسىنىڭ مۇددەسى قايتادان قالىپقا ءتۇسىرىلدى. قوعام قايتا گۇلدەنە باستادى. ايگىلى احمەتتىڭ جولىنىڭ زاڭدارى مەن مۇحاممەدتىڭ ءدىنى قايتا گۇلدەدى» [9, س. 346]. وسى ءبىر كىشكەنە ءۇزىندىنىڭ ءوزى يسلام ءدىنىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ياساۋي جولى التىن وردا مەملەكەتىندە قانداي ءرول اتقارعاندىعىن، ابىلقايىردىڭ سول جولدى قايتادان قالپىنا كەلتىرگەندىگىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ دەمەك، بۇل جوشى ۇلىسىنداعى حالىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن نەگىزگى ارقاۋ ياساۋي جولى بولعاندىعىن، رۋحاني فاكتوردىڭ شەشۋشى مانگە يە بولعاندىعىن كورسەتەدى. ەندىگى كەزەكتە سول ابىلقايىردى تاققا وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن كىمدەر ەدى، سوعان توقتالايىق. ماس‘ۋد يبن ‘ۋسمان كۋحستانيدىڭ «تاريح-ي ابۋ-ل حاير-حان-ي» اتتى ەڭبەگىندە مىناداي كىسىلەردىڭ اتتارى اتالادى: «بارلىق اسكەرباسىلار، داڭقتى پايعامبار اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى، «تا» جانە «يا-سين» (سوپىلار) وكىلدەرى بولدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ داڭقتىلارى قۇل مۇحاممەد سەيىت جانە قارا سەيىت (اللا ولاردىڭ قابىرىن جارىق ەتسىن.) جانە بۇزۇنجار بي قيات، ۋاققاس بي ماڭعىت، شايح سوفى وعلان، ساتۇع بي، ءسۇيىنىش بي، قارا كەدەي دۇرمەن، اق سوفى نايمان، شايح سوفى نايمان، ... ءجۇسىپ قوجا وكىرەش نايمان، قاجى مىرزا شات، باحتى قوجا ۇيعىر، ورىس قوڭىرات تاعى باسقا ۇلى ادامدار قۋاتتى ءامىرشىنىڭ سارايىنا كەلىپ، ونىڭ جەڭىمپاز اسكەرلەرى مەن قىزمەتشىلەرىنىڭ قاتارىنان ورىن الدى» [9, سس. 141-144]. بۇل دەرەك سول كەزدەگى قىپشاق دالاسىن مەكەندەگەن تۇركىلەر قۇرامىنداعى رۋلار مەن تايپالاردىڭ باسىنداعى باسشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءدىن وكىلدەرى ەكەنىن كورسەتىپ تۇر. دەمەك، ول كەزەڭدە رۋ، تايپا باسىندا الدىمەن رۋحاني باسشى بولعاندىعىن ناقتىلاي تۇسەدى. ال «بي» ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر تابىلۋى مۇمكىن. بىراق «بي» دەپ ورتا عاسىرلاردا ءدىني، رۋحاني باسشىنى اتاعانىن جانە ول قازاق دالاسىنداعى ءدىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى بولعان ياساۋي جولىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن قازاقتىڭ كونەدەن قالعان اتالى سوزدەرى دالەلدەيدى. مىسالى:
باتىر دەگەن باراق يت،
ەكىنىڭ ءبىرى تابادى.
بي دەگەن اق شاريعات،
ىلۋدەن بىرەۋ تابادى [10, 378-380 بب.].
نەمەسە «ەلگە باي قۇت ەمەس، بي قۇت» دەگەن ماتەلدەر-اق ءبيدىڭ قازاق قوعامىندا اسا جوعارى باعالانعاندىعىن كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، بۇل دەرەكتەر ەدىگە بي شىعارعان زاڭنىڭ ىقپالىنىڭ قانشالىقتى كۇشتى بولعاندىعىن كورسەتەدى. جۇمادىق حاننىڭ وزبىرلىعىنان قاشقان حالىق قايتا توپتاسىپ، ون جەتى جاسار ابىلقايىردى تاققا وتىرعىزعانى وسىلايشا باياندالادى. بيلەردىڭ قولىندا مۇنداي بيلىكتىڭ بولعاندىعى تۋرالى تاعى ءبىر دەرەك ناقتىلاي تۇسەدى.
1472 جىلى مۇحاممەد شايباني بۇحارادا بولىپ، سىعاناققا قايتا ورالعاندا، ونى مۇسا مىرزا شاقىرتىپ الادى. مۇسا ونى حان سايلاماق پيعىلى بارلىعىن جاسىرمايدى. نوعاي مىرزالارى مۇحاممەد شايبانيعا حانعا كورسەتىلەتىن بارلىق قۇرمەتتى كورسەتىپ، قارسى الادى. مۇحاممەد شايبانيدىڭ مۇسا مىرزاعا كەلگەنىن ەسىتكەن قازاق حاندارى ولاردى ۇستاپ اكەلۋ ءۇشىن بۇرىندىق باستاعان 1000 كىسىنى دەشتى قىپشاققا اتتاندىرادى. الايدا، جەڭىلىپ كەرى شەگىنەدى [11, س. 44]. وسى سوعىستان سوڭ، مۇسا مىرزانىڭ مۇحاممەد شايبانيعا ىقلاسى وزگەرىپ، ونى حان كوتەرۋدەن باس تارتى. ول امىرلەرىمەن اقىلداسقاندا، ولار: «كونە داۋىردەن بەرى قازىرگى كۇنگە دەيىن ماڭعىت بيلەرى سايلاعان حان ماڭعىت بيلەرىنە مەملەكەتتە ەركىندىك بەرەتىن. ەگەردە مۇحاممەد شايباني وسى كونە داستۇرمەن كەلىسەر بولسا، وندا جاقسى. ءبىز ونى حان سايلايمىز. بولماسا، جولى اشىق [9, س. 104]» دەيدى. مۇسا ءوز بيلەرىنىڭ ءسوزىن ماقۇل كورىپ، مۇحاممەد شايبانيدى حان كوتەرۋدەن باس تارتتى. بۇل دەرەكتەر دە ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى تۇركى مەملەكەتتىگىندە بيلەر ءرولىنىڭ اسا جوعارى بولعاندىعىنان حابار بەرەدى.
وزبەك ۇلىسىنان بولىنگەن قازاق حاندىعىنىڭ دا تۋرا وسىنداي وقيعانىڭ قايتالانعاندىعىنا كۇمان جوق. بىراق قازاق حاندىعىنا سايلانعان كەرەي مەن جانىبەكتىڭ مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان رۋ، تايپالاردىڭ ءارى رۋحاني، ءارى ساياسي باسشى ءرولىن اتقارعان بيلەردىڭ الدارىنا قويعان شارتتارىن تولىق قابىل ەتكەندىگىن كورۋىمىزگە بولادى. كەرەي مەن جانىبەك وسىلاي حان تاعىنا وتىردى. مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ بۇل جۇيەسى قاسىم حان قايتىس بولعانشا مۇلتىكسىز قىزمەت اتقارىپ كەلدى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتتى زاڭ وسى كەزەڭدە قابىلداندى. قاسىم حاننىڭ جىبەرگەن ءبىر قاتەلىگى ناقشبانديا تاريقاتىن قازاق دالاسىنا اكەلۋىمەن، تاراتۋىمەن بايلانىستى بولدى. ول جونىندە مۇحاممەد ءتاليبتىڭ «ماتلاب ات-تاليبين» اتتى شىعارماسىندا مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. وندا 1512 جىلى سەفيفيدتىك يراننىڭ نادجي-ساني باستاعان اسكەرى مەن بابىر باستاعان اسكەر بۇحارا قالاسىنا باسا-كوكتەپ كىرگەنى، ودان قاشقان دجۋيباري شايحى يسلام قوجا قاسىم حاندى كەلىپ پانالاعانى، قاسىم حاننىڭ سول كەزدە ناقشبانديا شايحى ابۋ باكر سا’دتىڭ ءمۇريدى بولعانى جازىلعان [12, س. 6]. قاسىم حاننىڭ ءوز ۇلدارىن وسى شايحتىڭ تاربيەسىنە بەرۋى مەملەكەتتىڭ بولاشاق تاعدىرىنا كەرى ىقپال ەتكەن باستى فاكتور بولدى. قاسىم حاننان كەيىنگى حاندار ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتەمىز دەگەن ۇمىتپەن مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان بيلەر ينستيتۋتىنا قارسى كۇرەسۋمەن بولدى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» وسى بيلەر ينستيتۋتىن ىدىراتۋعا باعىتتالعان بولاتىن. 1684 جىلى تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنىڭ» قابىلدانۋىمەن ياساۋي جولى وكىلدەرىنەن قۇرىلعان بيلەر ينستيتۋتىنىڭ تاراتىلىپ، ولاردىڭ ورنىن ءار رۋ، تايپانىڭ وزىنەن شىققان بيلەرگە بەرىلۋى قازاق قوعامىن ىشتەي ىرۋىنە ىقپال ەتكەن باستى فاكتور بولدى. مۇنىڭ سوڭى ابىلاي حان قايتىس بولعان سوڭ قازاق حاندىعىنىڭ وزدىگىنەن ىدىراپ كەتكەندىگىنە تاريح كۋا. وكىنىشكە وراي، قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنا كەرى ىقپالىن تيگىزگەن بۇل ماسەلەلەر ءالى كۇنگە تاريحىمىزدان ءوز ورنىن العان جوق. باسقاشا ايتقاندا، ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ جەڭىسىمەن ماقتانا الاتىن، جەڭىلىسىنەن ساباق الاتىن ءتول تاريحىمىزدى قالىپتاستىرا الماي كەلەمىز.

ادەبيەت
1. جانداربەك ز. ياساۋي جولى جانە قازاق قوعامى. –الماتى: «ەل-شەجىرە»، 2006.
2. قۇدايبەردىۇلى ش. تۇرىك-قىرعىز-قازاق ءھام حاندار ششەجىرەسى. –الماتى: «قازاقستان» جانە «سانا». 1991.
3. ساپارعاليەۆ م.گ. راسپاد زولوتوي وردى // نا ستىكە كونتينەنتوۆ ي تسيۆيليزاتسي. –موسكۆا: «يمان»، 1996. -س 277-526.ت
4. تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. توم I. -سانكت-پەتەربۋرگ: 1884گ.
5. ساتتاروۆ س. الا قويدى بولە قىرقۋ فيلوسوفياسى. «جاس قازاق ءۇنى»، №19, 13.05.2006 – 19.05.2006.
6. دافتارە چىنعىز-نامە. –كازان: «يمان»، 2000.
7. سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح سوچينەني، سوبراننىە ۆ.گ.تيزەنگاۋزەنوم ي وبرابوتاننىە ا.ا. روماسكەۆيچەم ي س.ا. ۆولينوم. ت. II. –م.-ل.: يزداتەلستۆو ان سسسر، 1941.
8. ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. نۋرادينى نوگايسكوي وردى // يستوريكو-گەوگرافيچەسكيە اسپەكتى رازۆيتيا نوگايسكوي وردى. – ماحاچكالا. 1993. –س43-61.
9. ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV-XVIII ۆەكوۆ (يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح ي تيۋركسكيح يستوچنيكوۆ). –الما-اتا: يزد. «ناۋكا» كاز سسر، 1969.
10. سەيفۋللين س. بيلەر سوزدەرى// قازاقتىڭ اتا زاڭدارى. توم 2. –الماتى: «جەتى-جارعى»، 2003. –ب376-385.
11. سەمەنوۆ ا.ا. ك ۆوپروسۋ پرويسحوجدەنيا ي سوستاۆ ۋزبەكوۆ شايباني-حانا. -ستاليناباد: يزدات. ان تادج. سسر. 1954.
12. ابۋسەيىتوۆا م.ق. كازاحستان ي تسەنترالنايا ازيا ۆ حV-ءحVىى ۆۆ.: يستوريا، پوليتيكا، ديپلوماتيا. –الماتى: «دايك-پرەسس»، 1998. -268 س.

جانداربەك زىكىريا
Abai.kz