Biylghy jyly, qarasha aiynyng alghashky aptasynyng júma kýni, qazaq  halqynyng biptyap úldary: XIX-ghasyrdyng 1-shi jartysyndaghy halqymyzdyng Qoqan handyghynyng ezgicine qarsy últ - azattyq kóterilisin basqarghan, Qonyrat taypasynyng Kara balasy Jandar atasynan shyqqan batyr Músabekke, datqa, by - sheshen Sapaqqa, Syr boyyndaghy «Aqyn-Jaqyp» әuliyelerding jatqan jeri qorymyna eskertkish - qúlpytas qoyyldy.

Sonda Músabek kim?, Sapaq  kim? Soghan toqtalayyq.

XVIII-ghasyrdyng ayaghymen XIX-ghasyrdyng basynda qazaq  halqynyng Ontýstik ónipi  Qoqan handyghynyng biyliginde bolghany belgili. Qoqan handyghynyng jergilikti jerdegi qoyghan Myrzaby sekildi әkimderi halyqqa zorlyq-zombylyq kórsetumen qatar, tipti qyzdan da zeket alghanyn tarihtan bilemiz.

Sonyng bip aighaghy Jetisu ólkesindegi Jambyldyng pipi bolghan, jyr sýleyi Sýiinbay aqynnyng «Tu alyp jaugha shapsang sen» atty tolghauynda anyq bayqalady.

«Qoqannyng qoly kóp boldy,

 Jetisuda jatqany.

 Bar jaqsyny tonap jep,

 Sýbege qoly batqaly.

 Beysenbi kýni besinde,

 Ghizrat kýni keshinde,

 Qordaydyng biyik tósinde,

 Qoqannyng hany Qúdiyar,

 Zorlyqqyp alghan kóp maldy,

 Ándijangha aidatty.

 Qol-ayaghyn kisendep,

 Kónbegen epdi baylatty.

 Qauyzyn әli jarmaghan,

 Súlulardy zorlapty.

 Arasha týser pende jok,

 Elindi sóitip qorlapty» - dep,

Qoqan handyghy dәuirindegi ómip shyndyghyn, qalyng elge jasalghan qiyanatty ozbyrlyqty kórkem suretteydi.

«Ádilet» gazeti 16.10.2015 jyl № 40.

        Mine,osy kópinic,osy zorlyq - zombylyq, qiyanat, qorlyq Syr ólkesining Ontýstiktegi  Qonyrat taypasynyng basynan da zúlmat zaman bolyp ótip jatty.

Ordabasy tauynyng etegindegi Qotyrbúlaq jazyghyna ordasyn tikken, ólkeni basqaryp túrghan hannyng әmipi Myrzaby myrzanyng halyqqa kórsetken shekten shyqqan zorlyghy, adamdardy mal qatarynda kórip, júmasyna bip qyz,eki soyys malymen hannyng salyghynan tys, óz salyghyn saldy.

Múnday kiyanatqa kónbegen Qonyrat taypasynyng basty rulary : Jandar, Qúlshyghash t.b. rularynyng qazipri Ordabasy audanynyn, Qaraspan tóbe aimaghynan Qalash stansasyna shyghatyn Tólebay batyr jatqan jerding etegindegi, Jibek joly boyyndaghy jazyq tóbede 1858 jyly kóktem aiynyng mamyrynda bas qosqan jiyny bolady.

Jinalghan júrt aldynda Músabek batyr Qoqan hanynyng әmipi Myrza­biyding shekten shyqqan zorlyghy men qiyanatyn halyqqa pash etedi.

Músabek batyr eli ýshin janyn beruge dayar ekenin bildirip túrghanda: astynda aq boz at, ýstinde aq jibek shapan kiygen qyz anamyz Qazyke : «óz tәttici ózine búiyrmaghan ei, batyr Músabek, al myna qylyshty kolyna»-dep, Músabek batyrdyng qolyna qynapsyz jalang qylysh ústatady. Qylyshty kolyna alghan Músabek batyr jalang jýzinen sýiip túryp, el namysy ýshin basyn ólimge tigip, kóteriliske shyghatynyn mәlimdep, ant beredi.

Elding jaqsylary jasaq jinaugha kelisedi. Batyr kóp jasaqtyng kerek emes ekenin eskertip, ózi qyryq jigit tandap alyp, tórt topqa bóledi. Ár topqa bip-bip úran aittyrady. Ol kezde bip úrandy bip týmen adam dep eseptegen eken. Sonda 4000 jasaq bolyp esepke alynady. Tórt topty tórt batyr basqarady.

Músabek jandardan, Jamanqara Sary kúlshyghashtan, Lepes batyr Qaydauyl qúlshyghashtan, Mәdeli batyr qojadan. Myrzabiyding 200 dey qorghaushy jasaghy bar eken.

Tanghy pamdat namazynyng aldynda tórt top, tórt jerden úran aityp, jaugha tiyedi. Tórt batyr Myrzabiyding ordasyna shabuyl jasaydy. Kýn shyghugha tayanghanda Músabek batyr Myrzabiyding basyn kesip, qara qasqa atty oinaqtatyp shyqqanyn kórgen, Myrzabiydin  qalghan jasaqtary batyrgha bas iyedi.

Osylaysha Qoqan hanynyng Qonyrat taypasyna jasaghan ýstemdigi bip jola qúlaydy.

Músabek batyrdyng Myrzabiydi óltirgenin kózimen kórgen Mәdeli men Maylyqoja sekildi  aqyn-jyraular óz jyrlaryna onyng batyrlyghyn arqau etti.

Mәselen, ataqty aqyn Maylyqoja ózining «Datqalar turaly» óleninde :

Sar dalany shang qylghan,

Qoqannan olja mol qylghan.

Myrzabiydi óltirip,

Batyrlyghyn danq qylghan.

Músabek batyr Jandardan – dep

 Músabekting batyrlyghyn óz jyryna arqau etti.

                                             «Naqyliyat» Maylyqoja, 268 b. Shymkent 1993 j.

Osy oqighany Molda Músa Bayzaqúly da Shiyeli ónirindegi Búdaybay aqynmen aitysynda Músabekting batyrlyghyn pash etti.

 Konyratta bilemising  Músabekti,

 Solarday bolar edi  bolsang tekti.

 Óltirip  Myrzabiydi namys ýshin,

 Qoqannyng handyghynan alghan kekti - dep jazdy. Músabekting  batyrlyghyn Jambyl aqyn da jyrgha qosqan.

Halyq arasynda Músabek batyrdyng erligi jayynda, Sapaq dat- qanyng sheshendigi men tapqyrlyghy turaly әli de kóp aitylatyn әngime barshylyq.

Músabek batyr jiyn jasaghan jer, osy kýni qazirge deyin «Kenes tóbe» dep atalady. Amal ne sol qasiyetti «Kenes tóbe» halyqtyng kýl - qoqys tastaytyn ornyna ainalypty. Jergilikti әkim búl mәselege kózdi júma qarap otyr. Aldaghy uaqytta osy jaghdaygha kónil audarsa- degen halyq atynan tilek bar.

Músabek batyr,Sapaq datqa turaly 1935 jyly alghash ret «Sosial- dy shashu» jinaghyna qalam tartqan Tәnirbergen Otarbaev degen jazushy edi. T. Otarbaev sol ýshin de halyq jauy bolyp qudalandy.

1958 jyly Qazaq  SSR tarihynys 1-shi tomynda avtory akademiyk          1

Bekmahanovtyng jazuy boyynsha ashyq aitylghan.

Músabek-Sapaq turaly A.Túrabaev, A.Bayghútov, T.Ábdikovterding avtorlyghymen shyqqan «Alashtyng Alatau batyry» atty kitapta da sóz bolady.

Qalamger Sh.Ualihanúlynyng «Qara atanyng Tәuke úrpaqtary» N. Sýleymenovtyng «Músabek batyr» degen shygharmalarynda Músabek turaly anyq jazylghan.

Músabek - Sapaqtyng jatqan jeri osy kýnge deyin belgisiz bolyp kelgen. Jaqynda múnyng sәti týcip, jatqan jerleri Syr boyyndaghy «Aqyn-Jaqyp» әuliyeler jerlengen qorymda ekeni anyqtaldy. Búl kisiler nege múnda jerlengen degen súraq tuuy mýmkin. Mәselen, Abylayhan Qoja Ahmet Yassauy kesenesine jerlengeni mәlim. Olay bolsa, ol kezdegi dәstýr boyynsha ataqty handar, biyler, batyrlar osynday әuliyeli, qúrmetti  kiyeli  jerge jerlengen. Músabek batyr men Sapaq  datqanynda әuliyeli  jer «Aqyn-Jaqypqa» jerlengenine eshkimning dauy bolmasa kerek. Sonda «Aqyn - Jaqyp»  әuliyeler kimder bolghany? Áulie basyndaghy shyraqshynyng sózine jýginsek; shyraqshy  jigitting  ata - babalary osy «Aqyn- Jaqyp» әuliyelerge qyzmet jasaghan kórinedi. Ibatbek, Dýisenbek, Ómirbek - qazipri shyraqshy jigit Ómirbek bolyp keledi.  Aqyn  әulie Aqqoyly taypasynan shyqqan. Jasynan Búqara medresesinen bilim alady. Medresedegi ústazy « Syr boyyn jaghalasan  ózeging talmaydy»- dep kenes beredi. Aqynnyng Syr boyyndaghy naghashylary  Qúlshyghash taypasy bol­ghan kórinedi. «Aqyn-Jaqyp» әuliyeler XVII-XVIII  ghasyrdyng basynda ómip sýrgenderi belgili. Búl әuliyelerding keremettigin óz aldyna derbes әngimelermiz.

Músabek batyrgha (1815-1882), Sapaq datqagha (1814-1903) eskertkish –  qúlpytastar qoyyluyna demeushilik jasaghan Ordabasy audany Birlik auylynda túratyn dintanushy Kemelbek Túrsynәli Ótebayúly men osy iygilikti icke janashyrlyq tanytyp jýrgen Bәidibekov Anarbek Mәnibekúlynyng bastauymen, batyrdyng qazipri úrpaqtary.

Endigi sóz «Aqyn-Jaqyp» әuliyelerding qazipri jaghdayy turaly bolmaq. Áuliyelerding jatqan qorymy Syr boyyn jaghalap, Otyrar audanyna ketetin kýre joldyng boyynda. Arystan shyqqannan Otyrargha deyin jolda kinarat jok. Jol janadan salynyp, asfalit tóselgen, taqtayday tegic. Qorym joldan da alys emes. Biraq әuliyelerding jatqan qorymyna qarap karnyng ashady. Búrynyraqta qorshaghan sym qorshaulardyng tozyghy jetken. Jalpy qorym ary-beri ótken maldyng túyaghymen  ayaq  asty  bolyp taptalghan. Qorymdaghy qoyylghan qúlpy tastar shashylghan. Bip kezde ýy ipgecine qalau ýshin qúlpytastardy orys aghayyndar әketken kórinedi. Qazip qalghan azyn-aulaq kúlpytastar bip jerde jinauly jatyr. Olarda әr týrli eskishe jazu-belgiler bar. Búl jazu-belgiler ghalymdar tarapynan arnayy zertteulerdi qajet etetin siyaqty.

Endigi jerde, әcipece Jaqyp әulie jatqan qorymdy qorshaytyn qayyrymdy  adam tabylsa núr ýstine núr bolar edi.

Ánuarbek  Shekerbekúly

Qazaqstan Respublikasy halyq aghartu icining ozyq qyzmetkeri, aitysker-aqyn. Halyqaralyq  jazushylar odaghynyng mýshesi

Abai.kz