بيىلعى جىلى، قاراشا ايىنىڭ العاشكى اپتاسىنىڭ جۇما كۇنى، قازاق  حالقىنىڭ بipتyap ۇلدارى: XIX-عاسىردىڭ 1-شi جارتىسىنداعى حالقىمىزدىڭ قوقان حاندىعىنىڭ eزگiciنe قارسى ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسقارعان، قوڭىرات تايپاسىنىڭ كارا بالاسى جاندار اتاسىنان شىققان باتىر مۇسابەككە، داتقا، بي - شەشەن ساپاققا، سىر بويىنداعى «اقىن-جاقىپ» اۋليەلەردىڭ جاتقان جەرى قورىمىنا ەسكەرتكىش - قۇلپىتاس قويىلدى.

سوندا مۇسابەك كىم؟، ساپاق  كىم؟ سوعان توقتالايىق.

XVIII-عاسىردىڭ اياعىمەن XIX-عاسىردىڭ باسىندا قازاق  حالقىنىڭ وڭتۇستىك ءوڭipi  قوقان حاندىعىنىڭ بيلىگىندە بولعانى بەلگىلى. قوقان حاندىعىنىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى قويعان مىرزابي سەكىلدى اكىمدەرى حالىققا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋمەن قاتار، تiپتi قىزدان دا زەكەت العانىن تاريحتان بىلەمىز.

سونىڭ بip ايعاعى جەتىسۋ ولكەسىندەگى جامبىلدىڭ پipi بولعان، جىر سۇلەيى ءسۇيىنباي اقىننىڭ «تۋ الىپ جاۋعا شاپساڭ سەن» اتتى تولعاۋىندا انىق بايقالادى.

«قوقاننىڭ قولى كوپ بولدى،

 جەتىسۋدا جاتقانى.

 بار جاقسىنى توناپ جەپ،

 سۇبەگە قولى باتقالى.

 بەيسەنبى كۇنi بەسىندە،

 عيزرات كۇنi كەشىندە،

 قوردايدىڭ بيىك توسىندە،

 قوقاننىڭ حانى قۇديار،

 زورلىققىپ العان كوپ مالدى،

 اندىجانعا ايداتتى.

 قول-اياعىن كىسەندەپ،

 كونبەگەن epدi بايلاتتى.

 قاۋىزىن ءالى جارماعان،

 سۇلۋلاردى زورلاپتى.

 اراشا تۇسەر پەندە جوك،

 ەلىڭدى ءسويتىپ قورلاپتى» - دەپ،

قوقان حاندىعى داۋىرىندەگى ءومip شىندىعىن، قالىڭ ەلگە جاسالعان قياناتتى وزبىرلىقتى كوركەم سۋرەتتەيدى.

«ادىلەت» گازەتى 16.10.2015 جىل № 40.

        Miنe,وسى كوpiنic,وسى زورلىق - زومبىلىق، قيانات، قورلىق سىر ولكەسىنىڭ وڭتۇستىكتەگى  قوڭىرات تايپاسىنىڭ باسىنان دا زۇلمات زامان بولىپ ءوتiپ جاتتى.

ورداباسى تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى قوتىربۇلاق جازىعىنا ورداسىن تىككەن، ولكەنى باسقارىپ تۇرعان حاننىڭ ءامipi مىرزابي مىرزانىڭ حالىققا كورسەتكەن شەكتەن شىققان زورلىعى، ادامداردى مال قاتارىندا كورىپ، جۇماسىنا بip قىز،ەكى سويىس مالىمەن حاننىڭ سالىعىنان تىس، ءوز سالىعىن سالدى.

مۇنداي كياناتقا كونبەگەن قوڭىرات تايپاسىنىڭ باستى رۋلارى : جاندار، قۇلشىعاش ت.ب. رۋلارىنىڭ قaزipri ورداباسى اۋدانىنىڭ، قاراسپان توبە ايماعىنان قالاش ستانساسىنا شىعاتىن تولەباي باتىر جاتقان جەردىڭ ەتەگىندەگى، جىبەك جولى بويىنداعى جازىق توبەدە 1858 جىلى كوكتەم ايىنىڭ مامىرىندا باس قوسقان جيىنى بولادى.

جينالعان جۇرت الدىندا مۇسابەك باتىر قوقان حانىنىڭ ءامipi ءمىرزا­بيدىڭ شەكتەن شىققان زورلىعى مەن قياناتىن حالىققا پاش ەتەدى.

مۇسابەك باتىر ەلى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايار ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرعاندا: استىندا اق بوز ات، ۇستىندە اق جىبەك شاپان كيگەن قىز انامىز قازىكە : ء«وز ءتاتتici وزىنە بۇيىرماعان ەي، باتىر مۇسابەك، ال مىنا قىلىشتى كولىڭا»-دەپ، مۇسابەك باتىردىڭ قولىنا قىناپسىز جالاڭ قىلىش ۇستاتادى. قىلىشتى كولىنا العان مۇسابەك باتىر جالاڭ جۇزىنەن ءسۇيىپ تۇرىپ، ەل نامىسى ءۇشىن باسىن ولىمگە تىگiپ، كوتەرىلىسكە شىعاتىنىن مالىمدەپ، انت بەرەدى.

ەلدىڭ جاقسىلارى جاساق جيناۋعا كەلىسەدى. باتىر كوپ جاساقتىڭ كەرەك ەمەس ەكەنىن ەسكەرتىپ، ءوزى قىرىق جىگىت تاڭداپ الىپ، ءتورت توپقا بولەدى. ءار توپقا بip-بip ۇران ايتتىرادى. ول كەزدە بip ۇراندى بip تۇمەن ادام دەپ ەسەپتەگەن ەكەن. سوندا 4000 جاساق بولىپ ەسەپكە الىنادى. ءتورت توپتى ءتورت باتىر باسقارادى.

مۇسابەك جانداردان، جامانقارا سارى كۇلشىعاشتان، لەپەس باتىر قايداۋىل قۇلشىعاشتان، مادەلى باتىر قوجادان. ءمىرزابيدىڭ 200 دەي قورعاۋشى جاساعى بار ەكەن.

تاڭعى پامدات نامازىنىڭ الدىندا ءتورت توپ، ءتورت جەردەن ۇران ايتىپ، جاۋعا تيەدى. ءتورت باتىر ءمىرزابيدىڭ ورداسىنا شابۋىل جاسايدى. كۇن شىعۋعا تايانعاندا مۇسابەك باتىر ءمىرزابيدىڭ باسىن كەسىپ، قارا قاسقا اتتى ويناقتاتىپ شىققانىن كورگەن، ءمىرزابيدىڭ  قالعان جاساقتارى باتىرعا باس يەدى.

وسىلايشا قوقان حانىنىڭ قوڭىرات تايپاسىنا جاساعان ۇستەمدىگi بip جولا قۇلايدى.

مۇسابەك باتىردىڭ ءمىرزابيدى ولتىرگەنىن كوزىمەن كورگەن مادەلى مەن مايلىقوجا سەكىلدى  اقىن-جىراۋلار ءوز جىرلارىنا ونىڭ باتىرلىعىن ارقاۋ ەتتى.

ماسەلەن، اتاقتى اقىن مايلىقوجا ءوزىنىڭ «داتقالار تۋرالى» ولەڭىندە :

سار دالانى شاڭ قىلعان،

قوقاننان ولجا مول قىلعان.

ءمىرزابيدى ءولتىرىپ،

باتىرلىعىن دانق قىلعان.

مۇسابەك باتىر جانداردان – دەپ

 مۇسابەكتىڭ باتىرلىعىن ءوز جىرىنا ارقاۋ eتتi.

                                             «ناقىليات» مايلىقوجا، 268 ب. شىمكەنت 1993 ج.

وسى وقيعانى مولدا مۇسا بايزاقۇلى دا شيەلى وڭىرىندەگى بۇدايباي اقىنمەن ايتىسىندا مۇسابەكتىڭ باتىرلىعىن پاش eتتi.

 كوڭىراتتا بىلەمىسىڭ  مۇسابەكتى،

 سولارداي بولار ەدى  بولساڭ تەكتى.

ء ولتىرىپ ء مىرزابيدى نامىس ءۇشىن،

 قوقاننىڭ حاندىعىنان العان كەكتى - دەپ جازدى. مۇسابەكتىڭ  باتىرلىعىن جامبىل اقىن دا جىرعا قوسقان.

حالىق اراسىندا مۇسابەك باتىردىڭ ەرلىگى جايىندا، ساپاق دات- قانىڭ شەشەندىگى مەن تاپقىرلىعى تۋرالى ءالى دە كوپ ايتىلاتىن اڭگىمە بارشىلىق.

مۇسابەك باتىر جيىن جاساعان جەر، وسى كۇنى قازىرگە دەيىن «كەڭەس توبە» دەپ اتالادى. امال نە سول قاسيەتتى «كەڭەس توبە» حالىقتىڭ كۇل - قوقىس تاستايتىن ورنىنا اينالىپتى. جەرگىلىكتى اكىم بۇل ماسەلەگە كوزدى جۇما قاراپ وتىر. الداعى ۋاقىتتا وسى جاعدايعا كوڭىل اۋدارسا- دەگەن حالىق اتىنان تىلەك بار.

مۇسابەك باتىر،ساپاق داتقا تۋرالى 1935 جىلى العاش رەت «سوتسيال- دى شاشۋ» جيناعىنا قالام تارتقان تاڭىربەرگەن وتارباەۆ دەگەن جازۋشى ەدى. ت. وتارباەۆ سول ءۇشىن دە حالىق جاۋى بولىپ قۋدالاندى.

1958 جىلى قازاق  سسر تاريحىنىتس 1-شi تومىندا اۆتورى اكادەميك          1

بەكماحانوۆتىڭ جازۋى بويىنشا اشىق ايتىلعان.

مۇسابەك-ساپاق تۋرالى ا.تۇراباەۆ، ا.بايعۇتوۆ، ت.ابدىكوۆتەردىڭ اۆتورلىعىمەن شىققان «الاشتىڭ الاتاۋ باتىرى» اتتى كىتاپتا دا ءسوز بولادى.

قالامگەر ش.ۋاليحانۇلىنىڭ «قارا اتانىڭ تاۋكە ۇرپاقتارى» ن. سۇلەيمەنوۆتىڭ «مۇسابەك باتىر» دەگەن شىعارمالارىندا مۇسابەك تۋرالى انىق جازىلعان.

مۇسابەك - ساپاقتىڭ جاتقان جەرى وسى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن. جاقىندا مۇنىڭ ءساتى ءتۇciپ، جاتقان جەرلەرى سىر بويىنداعى «اقىن-جاقىپ» اۋليەلەر جەرلەنگەن قورىمدا ەكەنى انىقتالدى. بۇل كىسىلەر نەگە مۇندا جەرلەنگەن دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. ماسەلەن، ابىلايحان قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە جەرلەنگەنى ءمالىم. ولاي بولسا، ول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا اتاقتى حاندار، بيلەر، باتىرلار وسىنداي اۋليەلى، قۇرمەتتى  كيەلى  جەرگە جەرلەنگەن. مۇسابەك باتىر مەن ساپاق  داتقانىڭدا اۋليەلى  جەر «اقىن-جاقىپقا» جەرلەنگەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى بولماسا كەرەك. سوندا «اقىن - جاقىپ»  اۋليەلەر كىمدەر بولعانى؟ اۋليە باسىنداعى شىراقشىنىڭ سوزىنە جۇگىنسەك; شىراقشى  جىگىتتىڭ  اتا - بابالارى وسى «اقىن- جاقىپ» اۋليەلەرگە قىزمەت جاساعان كورىنەدى. يباتبەك، دۇيسەنبەك، ومىربەك - قaزipri شىراقشى جىگىت ومىربەك بولىپ كەلەدى.  اقىن  اۋليە اققويلى تايپاسىنان شىققان. جاسىنان بۇقارا مەدرەسەسىنەن ءبىلىم الادى. مەدرەسەدەگى ۇستازى « سىر بويىن جاعالاساڭ  وزەگىڭ تالمايدى»- دەپ كەڭەس بەرەدى. اقىننىڭ سىر بويىنداعى ناعاشىلارى  قۇلشىعاش تايپاسى بول­عان كورىنەدى. «اقىن-جاقىپ» اۋليەلەر XVII-XVIII  عاسىردىڭ باسىندا ءومip سۇرگەندەرى بەلگىلى. بۇل اۋليەلەردىڭ كەرەمەتتىگىن ءوز الدىنا دەربەس اڭگىمەلەرمىز.

مۇسابەك باتىرعا (1815-1882), ساپاق داتقاعا (1814-1903) ەسكەرتكىش –  قۇلپىتاستار قويىلۋىنا دەمەۋشىلىك جاساعان ورداباسى اۋدانى بىرلىك اۋىلىندا تۇراتىن ءدىنتانۋشى كەمەلبەك ءتۇرسىنالى وتەبايۇلى مەن وسى يگىلىكتى icكe جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرگەن بايدىبەكوۆ اناربەك مانىبەكۇلىنىڭ باستاۋىمەن، باتىردىڭ قaزipri ۇرپاقتارى.

ەندىگى ءسوز «اقىن-جاقىپ» اۋليەلەردىڭ قازipri جاعدايى تۋرالى بولماق. اۋليەلەردىڭ جاتقان قورىمى سىر بويىن جاعالاپ، وتىرار اۋدانىنا كەتەتىن كۇرە جولدىڭ بويىندا. ارىستان شىققاننان وتىرارعا دەيىن جولدا كىنارات جوك. جول جاڭادان سالىنىپ، اسفالت توسەلگەن، تاقتايداي تeگic. قورىم جولدان دا الىس ەمەس. بىراق اۋليەلەردىڭ جاتقان قورىمىنا قاراپ كارنىڭ اشادى. بۇرىنىراقتا قورشاعان سىم قورشاۋلاردىڭ توزىعى جەتكەن. جالپى قورىم ارى-بەرى وتكەن مالدىڭ تۇياعىمەن  اياق  استى  بولىپ تاپتالعان. قورىمداعى قويىلعان قۇلپى تاستار شاشىلعان. بip كەزدە ءۇي ipگeciنe قالاۋ ءۇشiن قۇلپىتاستاردى ورىس اعايىندار اكەتكەن كورىنەدى. قaزip قالعان ازىن-اۋلاق كۇلپىتاستار بip جەردە جيناۋلى جاتىر. ولاردا ءار ءتۇرلى ەسكىشە جازۋ-بەلگىلەر بار. بۇل جازۋ-بەلگىلەر عالىمدار تاراپىنان ارنايى زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەتىن سياقتى.

ەندىگى جەردە، ءاcipece جاقىپ اۋليە جاتقان قورىمدى قورشايتىن قايىرىمدى  ادام تابىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

انۋاربەك  شەكەربەكۇلى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىق اعارتۋ iciنiڭ وزىق قىزمەتكەرى، ايتىسكەر-اقىن. حالىقارالىق  جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz