(hikayat)

«Er tughan jerine,

It toyghan jerine»

(Halyq mәteli)

«Jaqsy it óligin kórsetpeydi» – degen ras eken. Songhy kýnderde әldeqanday auru mendegen Alapar úshty-kýili joghalyp ketti. Áuelde onyng bar-joghyna eshqaysymyz nazar audarmaghan ekenbiz, itayaqqa juyndy tóguge barghanda sheshem bayqapty. Keshegi, tipti, aldynghy kýngi qúiylghan tamaghy sol boyy ishilmegen kýii qalghan eken. Áy, ózi de bir bar-joghy bilinbeytin marghau edi. Ne  ýrip  jarytpaytyn, ne aitaqqa jýgirmeytin әbden qartayghan itting joghalyp ketkenine, shynymdy aitsam, barlyghymyzdyng ishimiz ashyghan joq. Kýshiginen asyraghan әkemning ózi bar bolghany:

– Dúrys boldy… – dedi bas-ayaghy joq.

Alapardyng qanshagha kelgenin kim bilsin. Bir bilerim men es bilgeli beri bar. It degen aty bolmasa osynyng it bolyp ýrip, ýy qoryp qaryq qylghany shamaly. Búnyng bar mindeti juyndy iship, ayaq bosatu ghana bolatyn. Biraq qazannan qaqpaq ketken kezderde, búdan úyat ketken emes. Ózge itter qúsap taza ydystardy iyiskeu nemese iluli túrghan qatyqtyng dorbasyn aqtaryp ketu degen onyng tabighatyna jat qylyq.

***

Men tórtinshi synypty bitiretin jyly kóktemde әkem qyzmet babymen ózimizding tughan auylymyzdan shalghaydaghy osy kolhozgha kóshkende de, mal-mýlikke qosa, Alapardy birge alyp kelgen. Sheshem qarsylyq tanytyp:

– Osynyng qimaytynday nesi bar, qaldyryp keteyik, ózi de әbden qartaydy, – dep edi, kónbedi.

Biz kóship kelip, auyldyng ortalyq kóshesindegi kensege jaqyn mandaghy bir ýlken ýige qonys teptik. Búryn búl ýide emhananyng bas dәrigeri túrypty. Ol qyzmeti órlep, audandyq emhanagha auysqanda bosap qalghan eken. Neshe jyldan beri qanyrap toza bastaghan ýy endigi uaqytta bizding enshimizge búiyrdy. Adam túrmaghan ýiding birtýrli súrqay kórinetini bar emes pe, biz kelip jýkterdi týsirip jatqanda kónilim birtýrli qonyltaqsyp qaldy. Ákem aldyn-ala kelip, retke keltirgen kýnning ózinde key bólmelerding búryshtaryndaghy órmekshilerding salghan toryn kórip, sheshemning de ishi qylp ete qaldy. Degenmen sheshem ekeumiz eki jaqtap jýrip әktep, azghantay dýniyemizdi orny-ornyna qoyyp, oshaghyna ot tútatqannan keyin-aq jaynap sala berdi. Mazarday qanyrap túrghan shanyraqqa núr kirgendey boldy.

Arada eki-ýsh kýn ótip, esimizdi jiyp, etegimizdi japtyq-au degende qazaqy jónge salyp, kórshi-qolang men әkemning qyzmettesterin shaqyryp, qonaq qyldyq. Olar da bizdi kezek-kezek erulikke shaqyrdy.

Men mektepke baryp, aldaghy uaqytta birge oqityn synyptastarymmen tanystym. Eshkimning syryn bilmeytin bolghandyqtan salghan betten eshqaysymen dostasyp kete almadym. Olar meni bótensimegenimen mening alghashqy uaqyttarda ózge orta, jana tanystarymdy jatyrqaghanym anyq. Onyng ýstine synybymyzdaghy Dәulet atty balanyng meni kelmey jatyp kelemejdegeni de әser etti-au deymin. Ózi osy synyptyng atamany kórinedi. Múghalimimiz Aykýmis apay meni tanystyryp jatyp:

– Kolhozymyzdyng mal sharuashylyghyn órkendetu ýshin arnayy shaqyrylghan bas maman Jeken Ájiyevting balasy – Ájiyev Mahambet, – degende sol Dәulet qarap túrmay qarqyldap bir kýlip aldy da:

– Pa, shirkin, «jaman itting atyn Bóribasar qoyady» degendey aty darday eken, ә. Kóremiz qanshalyqty batyr ekenin, – dedi.

Mektepke bir oqushy auysyp kelse mindetti týrde eki-ýsh balamen tóbelestirip, bir shetinen ermek qylyp, ekinshi shetinen synap, ózining ornyn belgilep beretinin biletinmin. Ol jaghyna ózim de ishtey dayyndalyp kelgem. Biraq shabuyldyng dәl osylay kýtpegen jerden birden bastalyp ketetinin kim oilaghan. Búnyng barlyghy da men ýshin psihologiyalyq soqqy-tyn. Biraq  Dәuletting syryn apayymyz biletin bolsa kerek:

– Egemberdiyev, aitpady deme, osydan tóbeles úiymdastyratyn bolsang mektepten shyghasyn, – dep eskertti.

Sabaq ayaqtalghannan keyin balalar meni qorshap alyp, «qay auyldan keldin, ol jaqta neshinshi ataman edin?» degen siyaqty әrtýrli súraqtardyng astyna aldy. Keybir súraqtargha mening óz jauabymnan tys jauaptar da berilip  jatty. Bizding otbasymyz turasynda az-kem habardar bolyp ýlgergenderi «men bilem» degendey bolyp, әngimege aralasyp jatty. Sondaylardyng biri, kók kózdi, shiykil sary bala kekilinin jelpip qoyyp:

– Búnyng әkesi men sheshesinen basqa agha, ini, qaryndas degennen eshkimi joq eken, – dedi.

– Sen ony qaydan bilesin? – dedi negizgi súraq qonshy Dәulet. Anau bolsa:

– Apam aitty. «Jeken bar baylyghyn arqalap kepti. Tipti, ólermen iytine deyin qaldyrmay әkepti» degen, – dedi.

– Belesebeti de joq kórinedi.

– Ei, ózinde bar adam qúsap sóilemeshi-ey sen, – dedi zirkildep sóileytin bireui. Juasyp qalghan ana bayghús:

– Men ózimde bar dep túrgham joq. Tek әiteuir kóship kelgenderding baldarynda bizde joq nәrse bolushy edi degenim ghoy, – dedi aqtalghan týrmen.

Mynalardyng myljyng әngimelerine zauqym soqpasa da qosyluyma tura keldi. Kelmey jatyp bólektenbeyin degendikten ghana shydadym. Jýreksinip te túrghanym ras. Ózderine qajetti jauapty alyp bolghannan keyin barlyq әngimeni taghy da sol Dәulet qorytyndylady.

– Al, batyr bala! Atyna layyqpyn deseng bizding qatarymyzgha qosylasyn. Eger jaqsy oqysan, tәrtipti bala bolam deseng onda ana Eljan, Ersindermen joldas bolasyn, – dedi.

Men shynymdy aitayyn, alghashynda qay topqa qosylarymdy bilmedim. Mynalarynyng týri – mynau.  Áy, qúrsyn, bir ýiding ýmit kýtip otyrghan jalghyz balasymyn, tóbelesip abyroy tappay-aq qoydym. Odan da sabaghymdy oqiyn dep sheship, «Eljan, Ersin degenderi kim boldy eken» dep jan-jaghyma qarap edim, mening ne ýshin alaqtaghanymdy sezip qalghan bireui:

– Olardy izdemey-aq qoy. Olar klasta ertengi sabaqqa dayyndalyp otyr, – dedi.

Men oilanayyn dedim. Dәuletting toby maghan ýsh kýnge múrsat berdi. Osy kýnder ghoy mening jana ortagha kirigip kete almay jalghyzsyrap, jatyrqap jýrgen kýnderim.

Bir synypta oqyghannan keyin, әriyne, әrtýrli sebeptermen әrqaysysymen aralasa bastadym. Bireui qalamsabyn úmytyp ketip, «artyq qalamyndy bere túrshy» dep súraydy. Endi bireuimen qaytar jolymyz bir bolghasyn sabaqtan birge qaytamyn. Eljan men Ersin de jaman balalar emes siyaqty. Eshnәrsemen qaq-soghy joq, ózderimen ózderi jýrgen birtogha, momyn baldar eken. Olardyng bar kinәsi biri múghalimnin, ekinshisi dәrigerding balasy bolghasyn bizding tәrtipsiz bolghanymyz jaramas deytin bolsa kerek, analargha onsha kóp ere qoymaydy eken. Men solargha jaqynyraq jýrdim.

Mening solargha kirige bastaghanymdy sezip, «әuselendi bayqayyq» dedi-au deymin, qúrymaghyrlar. Kýndegidey sabaqtan taraghanymyzda Dәulet bәrimizdi mektepting artyna ertip bardy. Ózi týrnekting temirine shyghyp, eki ayaghyn salbyratyp qoyyp otyr. Tap bir manyzdy mәseleni sheshetin adamgha úqsap manghazdana sóilep otyr.

– Ei, Bóribasar, sen kóp oilanyp ketting ghoy ózi. Kimmen dos bolasyn?

– Men sendermen de, Eljandarmen de dos bolghym keledi. Sender de qazirden bastap bólinbender. Bәrimiz birge jýreyik. Eger bólinsender, ózdering bólininder. Men bәrinmen dospyn, eshqaysysyna qosylmaymyn.

– Mәssaghan, mynauyng aqyldy ghoy ózi. Onday degen joq. Onda ózinmen ózing jalghyz jýresin. Endi sening ornyndy belgileymiz. Darhan – tórtinshi ataman. Sen sonymen soghysasyn. Jensen, ýshinshi bolasyn. Jenilsen, besinshi bolasyn. Odan keyin ekinshige talasamyn deseng Ermekpen birge bir shyghasyn, – dedi.

Al endi ne isteuim kerek? Búlardyng әrqaysysymen tóbelesip, jagha jyrtysyp jýrsem nem qalmaq? Atamany qúrysyn, eshqaysysymen tóbelespey-aq jayyma jýreyinshi dep sheshtim. Biraq  óitsem bәri basynyp alyp, kýn kórsetpey jýre me degen de qauip joq emes. Sóitip ne sheshim qabyldarymdy bilmey túrghanymda Dәulet:

– Tez jauap ber. Seni kýtip túratynday uaqyt joq. Bәrimizding júmysymyz bar. Men de erterek baryp, maldyng astyn tazalauym kerek, –dedi.

Qalay auzymnan shyghyp ketkenin bilmeymin, basyma kirmegen oy edi, sasqanymnan:

– Árkimmen tóbeleskenshe, birden senimen-aq soghysa salayynshy, –deppin.

Men de an-tan, balalar da an-tan. Synyptas úldar «mynau ne degen jýrek jútqan pәle» dep túrghan shyghar. Qaydan bilsin, mening abaysyzda aityp qoyghanymdy. Bir qyzyghy, búnday ataman anyqtau sharasyna synypta birge oqityn keybir qyzdar da qatysady eken. Olar da túr, «mynau ne deydi?» degendey bolyp. Bәrimiz Dәulet ne der eken degendey, ishimizden tyndyq. Dәulet te «mynau ózi ne dep túr, shyn ba, ótirik pe?» degendey az-kem oilanyp otyryp qaldy da artynsha týrnekten sekirip týsti:

– Oi, әkennin… Óleyin degen ekensin. Beri kelshi, beri, – dep túra úmtyldy.

Mende sheginetin jer joq edi. «Súrap alghan aurugha daua joq» degen. Ne de bolsa aiqasuyma tura keldi. Bәlendey qúlqym soqpasa da sabaq sómkem men syrt kiyimimdi sheship, qarsy qarap túra qaldym. Bekerge tayaq jegenimshe, qúr túrmay, ara-arasynda reti kelse men de birdi-ekili júdyryq júmsayyn dep sheshtim.

Ashuy basyna shyqqan Dәulet shabuyldy birden bastady. Auzymnan abaysyzda shyghyp ketken sózime bola soghyspaq bolghan men, kóbine qorghanysqa kónil bólip, qashqaqtay saqtanyp jýrmin. Ol úrady, men tiygizbeymin. Keyde men úramyn, ol tiygizbeydi. Ekeuara júdyryqtarymyz keyde tiyedi, keyde tiymeydi. Ábden sharshaghan sәtimizde men ontayly sәtti qalt jibermey, jaqsy paydalanyp kettim. Ishinen tepkenimde enkeyip qalghan ony shashynan ústap túryp, tizemmen qaq túmsyqtan eki mәrte teuip-teuip jiberdim. Artynsha arqasynan úryp, jerge qúlattym da ýstine otyryp alyp, taghy tómpeshtedim. Biraq baghanaghyday emes, jenisting men jaqta ekenin bilip, ayay úrdym. Aqyr sonynda túmsyghyndaghy qandy kórdim de ornymnan túryp, basynan attap kettim. Ony qasyndaghy kileng ataman joldastary qúdyqqa qaray jetelep bara jatty. Men ýige qaray bet aldym.

***

Aynalasy bir-eki aidyng ishinde әkem ekeumiz qora-qopsyny retke keltirip aldyq. Ýi-jayymyz retke kelgennen keyin tughan auylymyzda qalghan otyz shaqty qozyly qoyymyz ben búzauly siyr, qúlyndy biyelerimizdi jetkizip aldyq. Osydan keyin baryp qana auzy jenil әielderding «jana kelgen zootehnikting bir әieli, bir balasy, bir aty men bir iytinen basqa týgi joq eken…» degen syndy qanqu sózderi tiyldy-au, әiteuir.

Men de qarap jýrmey auladaghy terekterge birdi-ekili qústyng úyasyn jasadym. Ýsh úya jasap edim, ekeuine qaratorghay úyalap, balapan basty. Ýshinshisi sol boyy bos qaldy. Sabaghym da bir retke keldi. Ózimizding auylda da tәuir oqityndardyng qatarynda edim, myna jaqta tipti mandayaldy oqushy boldym. Ústazdardyng meni ózgelerge ýlgi tútqany odan әrmen qúlshyndyra týsti. Qoghamdyq júmystargha da atsalysamyn. Balalarmen de jaqyndasyp kettim.

Aytpaqshy, bayaghy ayaqasty bolghan tóbelesten keyin men birden synybymyzdyng atamany bolyp shygha keldim. «Atamanmyn» dep jýrgen men joq. Ózderi syrtymnan solay ataydy. Mening kesirimnen oilamaghan jerden ekinshige syrghyghan Dәulet mening ong qolym ispetti. Birnәrsege basshylyq jasaghysy kelse, mindetti týrde mening kelisimimdi alady. Jenilis kimge de bolsa jenil tiymeydi emes pe, namysyna núqsan keltirgen meni ol bastapqyda jek kórip jýrgendey boldy. Áytkenmen ol sonshalyq kekshil emes eken. Tipti, baryp túrghan úiymdastyrghysh, bauyrmal bala. Onyng ishine jel bitirip, keudesine nan pisirip jýrgen itke aitaq qosqanday qylghan ainalasy eken. Ózi sonday qyzyq bala. Keyde týsten keyin bizding ýige kelip, mening qasymda jýredi. Aytqan әngimeleri de qyzyq. Bir kýni:

–  Maha, saghan birnәrse aitayyn ba? – deydi.

– Ayt, – dedim.

– Men ómirimde birinshi ret myqty tóbelesetin balanyng sabaqty jaqsy oqyghanyn kórdim. Búryndary adam ne sabaqty jaqsy oqidy, ne tóbelesti qatyrady, myqty tóbelese alghan adamnyng sabaghy nashar bolady, al ozat oqushy tóbelese almaydy dep oilaytynmyn, – deydi.

Men oghan ol oiynyng qate ekenin, shyndap kirisse ózining de sabaqty jaqsy oquyna bolatynyn, eger qalasa aldaghy uaqytta sabaqqa birge dayyndalugha qarsy emes ekenimdi aittym. Ol bolsa:

– Áy, qoyshy, Maha, maghan osy oqu qonbas, – dedi.

– Nege óideysin?

–  Bizding túqymda oqu qonghan eshkim joq. Odan da aitshy, sen meni  qalay jenip kettin? Men eshkimnen jenilip kórmegem. Onyng ýstine sen sportpen de jóndep ainalyspaysyng ghoy.

– Men seni jenem dep oilagham joq. Abaysyzda solay bolyp qaldy, – dedim qolarammen kepken taldy kesip jatyp. Ol otyn jaryp jatqan. Baltasyn jerge tastay salyp, ýnsiz oilanyp otyryp qaldy. Álden keyin:

– Birdene aitsam renjimeysing be? – dedi.

– Joq, aita ber.

–  Shynymdy aitsam,  sol kezde men de jenilem dep oilaghan joqpyn. Múrnym qanamaghanda tóbelesti jalghastyra beretin edim. Renjimeshi. Ekeumiz taghy da bir tóbeleseyikshi, – dedi.

– Kel, – dedim aramdy ornyna qoyyp. Ol taghy da biraz uaqyt ýnsiz otyrdy da:

– Qoy, qúrsyn. Men әzildep aittym. Sen kәdimgidey shyn kórip túrsyng ghoy, – dedi de, qolyna baltasyn alyp, otyn jarugha kiristi. Auzy men qoly qatar qimyldaydy. Ishtey ne oilasa sonyng barlyghyn syrttay sóilep, aityp jýredi.

– Sen dúrys istedin, Maha. Ana Eljan men Ersinderdi ózimizge qosyp alghanymyz jaqsy boldy. Endi osylay ýnemi birge jýremiz. Búryn qalay basymyz jetpey jýrgen, – dep arasynda basyn shayqap qoyatyny bar.

Dәulet meni ózining eng jaqyn dosy sanaydy. Keyde bir nәrsege aqyldasqysy kelse «dosym, bylay istesek qalay bolady?» dep bastaydy da, keyde әngimesin ayaqtaghanda «solay, dosym» dep qoyatyny bar. Bir kýni:

– Osy sen meni shynymen dos sanaysyng ba? –dep edim, bitpes pәlege qaldym.

– Endi she? Sonda sen meni dos sanamaysyng ba, ne? Joq, men saghan dostyqqa tatymaymyn ba? Men seni eng jaqyn dosym dep bilemin, – dep renjimesi bar ma.

Aqyr sonynda ózim úyalyp kettim. Shynymdy aitsam, men de Dәuletti teris kórmeymin. Biraq sonshalyq dosym dep sanamaydy ekenmin. Men synypta oqityn on bir balanyng barlyghyn da bóle-jarmay birdey kóremin. Barlyghyn dos sanaymyn. Biraq mynau mening eng jaqyn dosym dep aitatynday eshkim joq eken. Ózimning tughan auylymda birge ósken kórshi Berik degen dosym bar edi. Tannyng atysy, kýnning batysy demey birge jýretin edik. Dәl sonday jaqyndasyp ketken eshkimim bolmaghasyn sýitetin shygharmyn, kim biledi. Ne de bolsa Dәuletti aldarqatuym kerek boldy. Áytpese, kóniline qayau týsui mýmkin ghoy.

– Dәulet, sen maghan renjime. Men de senderding bәrindi dosym dep sanaymyn. Seni de erekshe jaqsy kóremin. Biraq bayaghy soghysymyzdan song sen maghan renjuli shyghar dep oilaytynmyn, – dedim.

Anghal dosym mening myna aqtaluyma balasha mәz boldy. Aqtarylyp әngimesin aitty. Maghan eshqanday ókpesining joq ekenin, men siyaqty dosynyng bar bolghany ýshin maqtanatynyn, sheshesining de ylghy menimen birge jýr dep aqyl aitatynyn úzaq sonar jyr qyldy.

***

Osy auylgha kóship kelgennen keyin kóp úzamay joghalyp ketken Alapardyng ornyna asyrap alatyn kýshikti kóp izdedim. Sheshemning aitysyna qaraghanda Alapar jersinbepti. Óligin kórsetpey bir jerge baryp sereyip qalsa kerek.

Sabaq ayaqtalghannan keyin, biz jazghy demalysqa shyqqasyn birer kýn ótkende әkem meni atyna mingestirip alyp, jaylaugha tartty. Ol jaqta әkemning jana tanysy  túrady eken. Bar maqsaty – maghan jer kórsetu jәne reti kelse bir kýshik taba kelu. Jeti saghat jol jýrip әupirimdep әreng jettik. Jolsoqty bop zorgha kelgen men shay isher-ishpesten qúlay kettim.

– Maqash, túra ghoy. Kýshik tandaysyn, – degen әkemning júmsaq dauysynan oyana ketsem,  kýn batugha tayap qapty. Biz bar, ýy iyeleri bar, bәrimiz qora jaqtaghy temir tormen qorshalghan kishigirim qopsyda toyynyp alyp, enelerining bauyryna basyn tyghyp alyp, montiyp úiyqtap jatqan tórt kýshikke bardyq. Mening kózim birden basqa kýshikterge úqsap, enesining bauyryna basyn tyqpay, kerisinshe, bólekteu bir búryshqa baryp, sergek jatqan tósining bolmashy ghana aghy bar qonyr kýshikke týsti.

– Mynany alayyn, – dedim kóp oilanbastan.

– Ony almaysyn, ol mening ózime kerek! – dep dýnk ete qaldy qoyshynyng menimen qatarlas balasy. Aty Almas eken.

Estuimshe Almas ta naghyz itjandy bolsa kerek. Myna kýshiktep jatqan qanshyqty da ózi búrynyraqta әldeqaydan bir qozyly qoygha satyp alypty. Qazaqy tóbetting túqymyn saqtaymyn dep әdeyi asyraghan iytining alghashqy kýshikterining birine súrau sala kelgen bizdi jaqtyrmaghanyn da sezgenmin. Qazir de mine, mening qalauyma qarsylyq bildirip túr. Ákesi oghan bere sal degendey ymdap edi, Almas kónbedi.

– Osy kolhozbastyqtar men zootehnikterden-aq kórdik-au kóresini. Kózi týsse boldy búlardyn, bar jaqsyndy sypyryp әketedi. Astyng jaqsysyn iship, kiyimning kógin kiygen búlar itting de jaqsysyna iyelik etui kerek pe? Bermeymin búl kýshikti. Búl kýshik Baqmoldanyng targhylynan qashqan jalghyz kýshik. Alsa, basqasyn alsyn, –  dep dýniyening zaryn qyldy.

Amal joq, qalaghanymdy emes, búiyrghanyn aluyma tura keldi.

– Ol bolmasa kez-kelgenin ala bereyin, – dedim men renishimdi jasyryp qala almay.

Ákem qoragha kirip ketti de qalghan ýsh kýshikti birinen keyin birin jelkesinen tartyp, ózi synay bastady. Qynq etip ýn shygharmaghan qara kýshikti alyp shyqty da Almasqa qarap:

– Mynany qiyasyng ba bizge? – dedi. Almas bolsa:

– Ony ala beriniz, ol mynq etpeytin maubas bolady, – dedi.

– Bizge osy maubasy da jarar. Jaqsysy qadirine jetetin ózinde qalsyn. Bizge it bolsa boldy emes pe. Biraq, Almasjan, sen bilsen, kez-kelgen it baghuyng men baptauyna qaray ósedi, – dedi әkem itjandy balagha kýle qarap.

– Sizge qaraghanda jaqsy bilemin. Keyin óskende alyp keliniz. Sol kezde kóremiz, kimning qalay baptap, qalay ósirgenin.

– Oi, Jeke, ol jaghyna qam jemeniz. Almas ininizding itten kandidattyq qorghaytynday jaghdayy bar. Myna qanshyqty da arnayy ósirip baqqan. Myna kýshikter osy qanshyqtyng alghashqy tumalary, – dep әkesi balasynyng әngimesin tolyqtyryp qoydy.

Ákem qazaqy yrymyn jasap, jana tanysyna azghantay aqsha ústatty. Al men Almasqa qolymdaghy saghatymdy taghyp berdim.  Almas saghatpen qoymay, qolyma ústap jýrgen kompasymdy da súrap aldy. «Auyl-elding ishinde jýrip adasyp ketpessin, odan da maghan ber» degesin ony da sheship berdim. Birtýrli qyzyq bala eken. Qoyshy әiteuir, ne de bolsa bir kýshikting arqasynda әkeli-balaly tórt adam birdey qaryq boldyq.

Qaytar jolda týn salqyndau bolghasyn әkem kýshikti qoynyna tyghyp keldi. Dosy «qonyp, erteng asyqpay qaytsandarshy» dep edi, «júmystarym bar» dep әkem kónbedi. Tau-tastyng arasyn kýndiz-týni jol qylghan әkem ýshin jeti týnde saparlau tansyq emes. Bir shetinen ómiri jolda qaldyryp kórmegen astyndaghy Aqtankerine senetin shyghar. Biz týndeletip jolgha shyqqanda ay da jaryq edi. Áyteuir, qyrsyq shalmay tangha juyq auylymyzgha aman jettik.

***

Ýige kelgesin Alapardyng dangharaday eski úyasyn búzyp, kýshigimizding ózine layyqtap shaghyn ghana úyashyq jasap berdik. Ol әp degennen bizge bauyr basyp ketti. Arada biraz uaqyt ótkende ózinshe it bolyp ýretindi shyghardy. Kýshikting atyn qoyarda bizding aramyzda az-kem talas tudy. Ákem:

– «Yrys keyde it bolyp ta keledi» degen mәtel bar. Búl kýshikting atyn Qútjol dep qoyayyq», – dep edi, men kónbedim. Óitkeni, men búl kýshikting sýp-sýikimdi әppaq tabandaryn kórgende-aq ózim ishtey «Aqtaban» dep at qoyyp qoyghan edim. Ákem aqyry mening aitqanyma kónip, men qoyghan atty qúp kórdi.

Jazghy demalysta jýrgen men ýshin kýshikten basqa ermek joq-túghyn. Aqtabangha biz juyndy emes, nan qosylghan sýt beretin edik. Keyde әkem auylgha jaqyn mandaghy malshylardan ólgen qoydyng etin alyp kelip tonazytyp qoyatyn da sonymen qorektendiretin. Biraq mening tamaq beruime tyiym saldy. Óitkeni, әkemning aitysyna qaraghanda men kýshikke qansha tamaq beruding mólsherin bilmeydi ekenmin. Kýshik te toyghanyn bilmey jey beretin bolsa kerek. Al  artyq tamaqtandyru kýshikke ziyan. Tamaqty әkem bergenimen qyzyghyn men kóremin. Aqtaban da qu. Bekerge sýireleytin menen góri, erteli-kesh tamaq beretin әkemdi jaqsy kóredi. Ol kelse kәdimgidey qúiryghyn búlghandatyp aldynan jýgirip shyghady.

Kýn sanap, ay sanap Aqtaban ekeumiz jarysa ósip jattyq. Men altynshy synypty bitirgende Aqtaban da kәdimgidey ósip qaldy. Óte saq jәne sonday elgezek ózi. Esik ashyq qalghanda aulagha kirip ketken bóten mal bolsa eshqanday aitaqsyz-aq jan taptyrmay aidap shyghady. Bir qyzyghy, biz onyng moynyna birde-bir ret qarghybau taghyp, shynjyrgha baylaghan emespiz. Ol ózi de kelimdi-ketimdi kisilerge betaldy jýgire bermeydi. Al pighyly jaman adam bolsa iyisinen seze me, kim bilsin, ýrip jolatpaydy. Syrtqy esikting bosaghasynyng týbinde jatady ylghi. «Aqtabannyng arqasynda ýige qúlyp ta ilmeytin boldyq» dep sheshem de mәz-meyram.

Osynsha aqyldy it bolar dep kim oilaghan? Eger sol kezde Almas en salyp, enshilemegen bolsa men anau qonyr kýshikti alar edim ghoy. Ol mynau sekildi aqyldy bolar ma edi, bolmas pa edi degen oy da mazalap túrady ara-túra. Kim bilsin, ol búdan da asqan aqyldy bolar ma edi? Meyli, ne de bolsa Aqtabandy alghanyma ókinbeymin. Kerisinshe, quanamyn. Mektepte de dos balalar jiylyp, it turaly әngime qozghaghanda bәri mening Aqtabanymdy anyz qylyp aitady. Men ýshin odan asqan mәrtebe joq. Ákem –atbegiligimen aty shyqqan adam. Jeken bәigege at qosady eken degendi estigende kóp adam jýldeden ýmitin ýzetin. Ýlkender jaghy әkemning Aqtankerin jyr qylsa, mening qatarlastarymnyng bar aitary – Aqtaban. Dәulet te keyde mening dosymnyng iyti degendey iyelik etip, «bizding Aqtaban» dep qoyady.

Sóitken Aqtabanymnan  birde aiyrylyp qala jazdap em-au… Jogharghy synypta oqityn Múrat degen bala qayta-qayta úrynyp qoymaghannan keyin bir kýni sabaqtan qaytyp bara jatqanynda óshimdi alghym kep, aqymaqtyqpen Aqtabandy aitaqtagham. Aqtabanym salghan betten tyrqyratyp quyp, әbden esin shygharghan. Quyp qana qoymay, baltyrynan jaylap qana bir-eki ret tartyp qoysa kerek. Sәl-sәl ghana qanapty. Shoshynyp qalghan Múrat ýiine jylap baryp, bolghan jaydy aitqanda әkesi ýige jetip kelip, Aqtabandy atyp tastamaq bolghan. Qolynda oqtauly qosauyz myltyghy bar. Ákem әrendep jatyp ashuyn basyp, aiybyn tólep qútylghan. Sodan beri men Aqtabandy onday tapsyrmalargha júmsamaytyn bolgham.

Túqymy nәn emes pe, Aqtaban ýshinshi qar basqan jyly tanaday bolmasa da әjeptәuir ýlken tóbet boldy. Auyl iytining ishindegi eng zoryna ainaldy. Ol әkeme ilesip kóshege shyqqanda ózge itter úyalarynan shyqpaytyn. Keyde auyl syrtyna shyghyp qatarlastarym it tóbelestirgende bizding Aqtabangha shydas beretin qarsylas tabylmaytyn. Bәs tikpek týgili, tegin talastyratyn adam tappay bekerge baryp qaytatyn edim.

***

Bir kýni tanda sheshemning aiqayynan oyandym. Ákeme úrysyp jatyr eken.

– Nemenege ertip kete qoyyp eding itti? Aqtaban saghan ilesip ketpegende joghalmaytyn edi. Eki-aq ret kiyip edim ghoy, jap-jana edi. Kimnen keldi eken? – dep zar qylyp otyr eken.

«Ne boldy eken?» dep súrasam, sheshemning su jana kóilegin týnde jaily túrghan jerinen әldekim úrlap әketipti. Ákem ózining qyzmet babymen qoyshy auyldargha sanaq jýrgizuge Aqtabandy ilestire ketken ghoy. Sony paydalanghan bireu shesheyding kóilegin ýptep ketipti.

Qyzyq, o zamanda bú zaman kóilekti de úrlaydy eken-au dep tang qaldym. Meninshe, qayraq, shalghy syndy er adamdar paydalanatyn saymandar ghana joghaluy kerek edi. Óitkeni, úrlyq istese er adamdar ghana isteydi. Al olar ózderine qajetti nәrseni úrlasa kerek edi. Sonda búl úrlyqty әiel adam istegeni me? Joq, әlde er adam úrlap, әieline aparyp berdi me? Sonda әieline qaydan aldym dep aparyp beredi? Mýmkin әieli ózi aitty ma eken, «úrlap bershi» dep? Men ýshin jauaby belgisiz osynday myng san súraqtar basymdy auyrtyp jiberdi.

Esikting aldynda Aqtaban ýnsiz jatyr. Mýmkin ol «qaydan ghana kete qoyyp edim» dep ózin kinәli sezinip jatyr ma eken? Áyteuir, bir oily keyipte jatyr.

– Áy, boldy, qoyshy endi, Bәtimash. Bir kóilekke bola dýniyening zaryn qyldyng ghoy. Tabylar, – dedi әkem.

– Qaydan tabylady?

– Alaqanday auyl ghoy, bir toygha barsang osy auyldyng qatyndarynyng birining ýstinen kórersin.

– IYә, kim kie qoishy edi úrlyqy dýniyeni. Áldeqayda auyl asyryp jibergen shyghar. Qúday-ay, el aldyna jarqyratyp kiyip shyghatyn ýsh kóilegimning bireui edi. Onyng ózin Mәkenning qúdalyghynda kiyitke kiygem.

– Tabylmasa tabylmasyn. Endi ne kóilegim joghaldy eken dep ýiing tonalghanday eniremekpisin. Ne kóp, Mәkenning qyzy kóp, birinen keyin biri jarysa ósip kele jatyr ghoy әne jelkildep. Taghy bireuining qúdalyghyna baryp, taghy bir kóilek kiyip qaytarsyn.

Sol bir kóilekke bola sheshemizding ýsh-tórt kýnge deyin kónil kýii bolmady. Keyde óz-ózinen kýbirlep «oy, súmdyq-ay…» dep qoyady, әlde tandanghan, әlde renjigen synaymen. Ákem ekeumiz bir-birimizge úrlana qarap jymiyamyz.

Aqyry ne kerek, arada biraz kýn ótkende kóilek jayy da úmytyla bastaghan. Bir kýni keshqúrym shaqta shay iship otyrghanbyz. Aqtaban esikti tyrnalap, ýrip túryp aldy. Jaydan-jay óitpeytinin biletin men neden habar berip túr eken dep esikti ashsam, auzynda әldeqanday býkteuli mata. Endi adam býktemegeni kórinip-aq túr. Ózi ebedeysiz orap alypty. Orauyn jazyp jiberip qarasam sheshemning joghalghan kóilegi eken. Artymnan ere shyqqan әkem men sheshem búny kórip an-tang boldy.

– Ayttym ghoy, tabylady dep. Aqtabannyng tabatynyn bilgem, – dep әkem de mәz, endi ghana ýmiti ýzilgende joghalghan kóilegining tabylghanyna sheshem de mәz. Olardyng mәre-sәre bolghandaryn kórip, Aqtabannyng aqyldylyghyna riza bolyp, men de quandym. It ekesh it te ózining әldeqanday sharua tyndyrghanyn biledi-au deymin, ózinshe masattanghan týr tanytyp, men ghoy degendey qúiryghyn búlghandatyp qoydy.

Ákemning Aqtabannyng tabatynyn bilgem deytinindey de bar. Bir joly taudan kele jatqanda qanjyghasyna baylap qoyghan qyryq qúlash arqany týsip qalghanda da osy Aqtaban týnning bir uaghynda tauyp әkelgen edi.

Endi aidalagha týsip qalghan arqandy tauyp kelgeni bәlendey tang qalarlyq is bolmaghanymen, býgingi qylyghy tamsantyp-aq tastady. Adam úrlap ketken kóilekti it tauyp әkele qoyady dep kim oilaghan.

Sóitsek Aqtaban kósheden ótip bara jatyp, Zinanyng ýiinde jayylyp túrghan kirlerding ishinen sheshemning kóilegin iyisinen tanyp qoysa kerek, birden baryp iylektep alypty da auzyna tistegen kýii ýige qarata tartyp otyrypty. Búny sol Zinanyng kórshileri kóripti. «Zinanyng óz kóilegi eken» dep oilap, bizding Aqtabandy qughanda aqyldy iytimiz jetkizbey qashyp ketipti. Eng bolmasa tabuyna onay bolsyn dep, sol arada túrghandardyng bireui Zinanyng ýiine kirip:

– Áy, kóilegindi Jekenning iyti alyp ketti. Jýgir, artynan quyp bar ýiine, – dese, Zina it qumaq bylay túrsyn:

– Oibay, qúrydym! Qarabet boldym, – dep ýiine kirip ketip, sol boyy shyqpay qoyypty.

Qyzyq bolghanda, sóitip qolynyng jymysqysy bar Zinanyng bir úrlyghyn bizding Aqtaban ashyp berdi.

Kózin ashyp, bauyryn kótergeli beri әkemning asyrauynda bolghan Aqtaban   sol әkemning qasynan bir eli qalmay erip jýretin edi. Qayda barsa da ilesip alatyn. Tipti, auyl adamdary «osy Jeken dese atqa minip, iytin ertip bara jatqan keypi ghana elesteydi» dep kýletin. Sonda júrttar әkemdi Aqtankeri men Aqtabanynsyz elestete almaytyn bolghany ghoy.

Songhy kýnderde Aqtaban mýlde basqa minez tapty. Ózimen-ózi qúlyqsyz jata beredi. Bir jeri auyrdy ma deyin desen, aurugha mýlde úqsamaydy. Sau deyin deseng oghan da kelmeydi. Janaryn bir nýktege qadap alyp múnayyp jatady da qoyady. Kózi tap bir oily adamnyng kózindey. Bir kýni bilgim kelip:

– Áke, osy itter de oilana ma? – dep súradym.

– Áy, balam-ay, oilanbaghanda she. Naghyz oidyng kókesi itte ghoy, – dedi әkem әlde ótirik, әlde shyn.

– Oilansa ne dep oilanady?

– Endi әr it әr nәrseni oilaydy da.

– Onda bizding Aqtaban ne oilap jatyr? Kózine qarashy.

Ákem itting kózine qarap túrdy da:

– Aqtabanyng bayaghy ózimen birge tughan kýshikterdi oilap, «olar ne istep jýr eken, tiri me eken?» dep, sol súraghyna jauap tappay bas qatyryp jatyr, – dedi.

– Á-ә-ә, saghynghan eken ghoy, iyә. Onda siz nege ertip aparyp kórsetip kelmeysiz?

– Ózi etti neme ghoy. Alys jolgha sharshatyp alamyn ba dep ertpey jýrmin.

– Ol shynymen birge tughandaryn izdeytin bolsa shydaydy ghoy ózi ýshin. Janyn auyrta bermey aparyp kórsetip kelsenizshi.

– Jaraydy, endigi joly erte shyghayyn.

Ákemning kelisimin alghasyn ózimshe Aqtabangha ýlken jaqsylyq jasaghanday bolyp masattanyp qaldym. Qaryzyn óttedim-au iytimnin. Oinap jýrgen dobymdy joghaltyp alyp tappay qoyghanda, ýiding artyndaghy shalghynnan ayaghymen dóngeletip alyp shyghyp, tauyp bergen Aqtabanym ghoy búl menin.  Aqtabanym jaylaugha baratyn edi, ózimen birge tughan kýshikterdi (olar da dәl Aqtabanday ýlken it bolghan shyghar) kóretin edi. Biraq olay bolmady…

***

Ákem kolhozdyng mal sharuashylyghyna baylanysty bas maman bolghasyn alty ay qys, alty ay jaz ýy kórmey, malshy auyldy aralaumen jýretin. Sonday bir kezekti saparynan kele jatqanda ózen tasyp aghyp, sugha ketip, qaytys  boldy.

Týnning bir uaghy bolatyn. Ýide sheshem ekeumiz ghana otyrghanbyz. Sheshem úrshyq iyirip, men oghan әlem halyqtarynyng ertegilerin oqyp berip otyrgham. Bir kezde Aqtankerding kisinegen dauysy estildi. Kýndegi kisinegeninen myna kisinesi mýlde bólek. Qúlyndaghy dauysy shyqty. Qylbúrau salghanday qylqyna kisineydi. Syrtqa shyghyp qarasaq ýsti-basy malmanday su. Jamanatty jýregi sezdi me, sheshem oibaydy salyp, jylap jiberdi. Ánsheyinde-aq bolmashygha kýiip-pisip jýretin sheshem auyldy basyna kóterdi.

Elding birneshe azamattary jiylyp, ótkelden bastap yldigha qaray ózendi jaghalay izdep, tangha juyq zorgha degende tapty. Onda da Aqtaban ózenning taramdalghan túsynda terekke tirelip qalghan jerinen tauyp alyp, jaghasynan auzymen tistep túr eken. Qayta-qayta úlyp, birese qynsylay ýrip qoymaghannan keyin ne boldy eken dep barghanda kóripti izdeushiler.

Ákemning sýiegi ýide jatqanda ýidi ainalyp jýgire bergesin baylap tastamaq bolyp edik, ústatpady. Mәiitti beyitke qaray apara jatqanda da ol bizge erip aldy. Tipti, mashinalardan qalmay, ilesip otyrdy. Jerlep jatqanda da jaqyn mangha kelip, jýreley otyryp alyp úlydy-ay deysing kelip. Sezdi-au deymin beyshara. Qoshtasqany shyghar.

Bastapqyda birtýrli senbedim be, mýmkin, qaytadan tirilip keletindey belgisiz bir soqyr sezim boldy ma, әlde elding dyrduy sezdirmedi me, men әkemnen aiyrylghanymdy birtýrli sezinbegem. Aqtyq sapargha shygharyp salghannan keyin әrkim óz jónimen ketip, sheshem ekeumiz ghana sopayyp qalghanda baryp jýregim jylap, janym auyrdy. Biz búryn da osylay ekeuden-ekeu otyra beretin edik. Biraq búl jolghy jalghyzdyghymyz jýregimizdi qanjylatqan jalghyzdyq edi. Sheshemdi de, ózimdi de qatty ayadym. It ekesh itti de ayadym. Al Aqtankerin әkem arghy dýniyege minip ketti. Tuma-tuystar aqyldasa kelip, «ózining tirshiliginde jaqsy kórip mingen aty edi, ana jaqqa da osy túlparyn minip ketsin» dep qonaqasyna soydyrdy. Bireuleri «ornyna semiz biyemdi bereyin, myna bәige atyn soyghanymyz obal bolady ghoy» dep, endi biri «eng qúrymasa myna artynda qalghan jalghyzy jayau qalmay minip jýrsin» dep daulasqanymen aqyry kópshilikting sheshimimen solay etti. Bayghús Aqtankerge ómir boyyna әkemning ghana taqymy tiyip edi. Solay bolyp qaldy da.

***

Ákem qaytqannan keyin sheshem qospadaghy Aqtanau atty qúnanymdy alyp kelip, әkemning kýmispen kómkerilgen er-túrmanyn erttetip, atqa qonghyzdy.

– Al, qúlynym, endi sen bala emessin. Osy ýiding tizginústary ózinsin. Azamat boldy degen osy. Endi mening tiregim sensin, – dep kózine jas aldy.

Men sol kýnnen bastap ózimdi eresek sezindim. Keyde әkemdi saghynghan kezderde jylaghym kelse, eshkimnen júbatu kýtpey jyraqqa baryp, jalghyz ózim otyryp, jylap alatynmyn. Sheshem de maghan kóz jasyn kóp kórsete bermeytin boldy. Ez bolyp ezilip ketpesin degeni shyghar. Men de sheshemning jalghyz júbanyshy bolghasyn jigerlene týstim. Sóitip bir ýidegi eki adam bir-birimizge sýienish bolyp, quansaq birge quanyp, jylasaq jasymyzdy jeke syghyp jýrdik. Sabaghymdy da oqydym, shesheme erip, júmys ta istedim. Qansha auyr tiydi degenmen, «uaqyt – emshi» degen ras eken. Jyl ótken sayyn jaramyz jazylyp, qayghymyz jenildey bastady. Endi qashanghy jylay beremiz. Eger balasy jylaghannan әkesi tirilip keletin bolsa, mening әkem tiriler edi. Esimizdi jidyq, etegimizdi japtyq. Bir kýlip, bir múnayyp jýrip jattyq.

Ózgermegen tek Aqtaban ghana. Sol bayaghy múnly da oily kózin bir nýktege qadap alyp jatady da qoyady. Keyde joq bolyp ketedi de, biraz uaqyttan keyin qaytyp oralady. Onday kezde biz onsha kóp alandap izdemeymiz. Qayda baratynyn bilemiz. Ákemning molasyna baryp, ýime topyraghyn jastanyp biraz jatyp, mauqyn basyp keledi. Eki-ýsh kýnde bir baryp keletin әdeti.

Bir kýni týs әletinde ashyq túrghan esikten tórge qarap ýrip-ýrip qoydy. Men ne qalap túrghanyn úqpadym. Sheshem týsinse kerek, ornynan túryp jatyp;

– Áy, búl da bir adamnan ary múnlyq boldy ghoy, – dedi.

Tórdegi kilemde ilinip túrghan taqiyasyn aldy da itting úyasynyng janyna aparyp ilip qoydy. Beyshara itting qúddy bir adam qúsap quanghanyn kórseniz. Iluli taqiyanyng janyna baryp etpettep jatty da túmsyghyn taqap alyp iyiskedi-ay deysing kelip. Bir saghattay ótkesin sheshem taqiyany alyp qaytadan ornyna ilip qoydy. Aqtabangha ne keregin bilgesin men de keyde sheshem joq kezderde ol súrasa әkemning taqiyasyn birer saghatqa bere túratynmyn. Onyng mauqy basyldy-au degende alatynmyn da ornyna ilip qoyatynmyn.

***

Ózimizge tiyesili azghantay malymyzdy kóktem shygha malshylargha qosyp jibergenimizben, qazannyng sonyna, qarashanyng basyna taman qolymyzgha alyp tóldetetinbiz. Ákem bardaghyday emes, keyingi jyldarda malshylargha mal qosu da qiyndap ketken. Qyzmeti bar adamgha kýnderi qarap túrghasyn әrqaysysy da kiriptarlyq tanytyp, «jylqyndy maghan qos, qoyyndy maghan qos, siyrlaryng mende-aq bolsyn» dep talasyp jatatyndar búl kýnde teris ainalghan. Keybir úyaty barlary  ghana kelisimin beredi. Onda da jazda jaylaugha mal aidasu kezinde, kýzde qora-qopsysyn jóndeu uaqytynda qolghabys tiygizuing kerek. Múnday kezderding bәrinde shama-sharqymsha kómek berip men jýretin edim.

Al qystyq jem-shópti dayyndau asa qiyndyq tudyrmaydy. Jazghy kanikulgha shyghysymen kolhozdyng júmysyna kiremin de,  mausym aiyndaghy qoy qyrqymynan bastap, tamyz aiynyng sonyndaghy shóp shabysyna deyin enbek etemin. Kýz ailarynda keyde sabaqtan tys uaqytta qyrmandaghy júmystargha da at salysamyn. Sol enbegimning aqysyna kýzde kolhozdyng esebinen tiyesili jem-shóbimdi alamyn. Al qystyq otyndy Dәulet dosym ekeumiz ainalasy on kýnning ishinde eki ýige jetetindey etip jiyp alamyz.

Mening Aqtanauym – әkemning Aqtankerindey bәige aty bolmaghanymen sharuagha ynghayly, naghyz qamyttyng aty. Sonysy da dúrys boldy. Bәribir ol jýirik bolghanymen ony baptap, bәigeden bәigege alyp jýretindey jayym da joq menin. Jәne әkemdikindey serilik minezding júrnaghy da joq mende. Múnday jaghdayymmen nening әnin shyrqap, neni giygók qylmaqpyn? Odan da osy qamytyna shegip, kýnimdi kórgenim myng artyq maghan.

Jauyndy kýnderi shabyndyqtyng júmysy toqtaghanda, sol bos kýnderimizdi paydalanyp qalu ýshin Aqtanaugha arba jegip, Dәulet ekeumiz otyngha shyghamyz. Key kýnderi eki arba dayyndap, bireuin Dәulettikine, ekinshisin bizding ýige jetkizip alamyz. Sóitip jýrip-aq bir qysqa jetetin otyndy op-onay jiyp alamyz.

Qorghanymyzdan aiyrylghanymyzben qamsyz emespiz. Qansha qinalsaq ta, bireuden alda, bireuden keyin degendey el qatarly kýnimizdi kórip jattyq. Sheshemning alatyn azghantay ailyghy as suymyz ben kiyim-keshegimizge jetip jatty. Degenmen sheshem ózimizding tughan auylymyzgha kóshuimiz kerek ekenin aitumen boldy.

Ol jaqqa kóshuimizding jaqsy jaqtary kóp. Ákemning bauyrlary da, naghashylarym da sol auylda. Myna auylda da kóshten qalyp jatqan joqpyz. Degenmen, mening de mektep bitiretin kezim jaqyndap qaldy… Oqu oqimyn dep Almaty asyp jatsam, sheshem qarausyz qala ma dep qorqamyn. Al shesheme qaraylap, oqymay qalsam, ertengi kýnim ne bolmaq dep taghy da qauip qylamyn. Onyng ýstine kindik qanym tamghan tughan jerim. Aqyry oilana kele mening biylghy oqu jylym ayaqtalysymen jyljimyz dep sheshtik.

Eger kóship jatsaq, men oqushylyq ómirimdegi qalghan eki jylymdy ózimmen tórt jyl birge oqyghan synyptastarymmen ótkizemin. Álippeni birge ashyp, ýlken ómirge qol ústasyp, birge ayaq basqan dostaryma oralamyn. Ol jaqta mening Berik degen jan dosym bar. Basqa da joldastarym barshylyq. Endi balalyqtyng songhy jyldarynda sol eski dostarymmen birge bolghanym maghan da únaydy. Ol jaqtan kóshkeli bergi bes jyldyng jýzinde birdi-ekili barghan kezderim de joq emes. Biraq barlyghymen qauqylday kezdesip, birge jýrmegesin mauqyng da basylmaydy emes pe. Saghynyp-aq qalgham. Osy jyldar ishinde jana orta, jana dostaryma da bauyr basyp qalgham. O basta synyptaghy tәrtipti oqushylar sanatyndaghy Eljan, Ersindermen dos bolghym kelgenimen, búzyqtau bolsa da osy Dәuletpen jaqyn bolyp kettim. Kim bilsin, ishi qanday bolsa syrtyna da solay jarqyrap kórinip jýretin adaldyghy men anghaldyghyn jaqsy kórgen shygharmyn. Aytpaqshy, menimen dos bolghaly beri ol da kóp-kórim týzelip qalghan. Sabaghy keremettey algha jyljyp ketpese de әlipti tayaq dep tanyp, kәdimgidey kóshke ilesip qalghan. Al tәrtibine kelsek әngime mýlde bólek. Búrynghyday әrkimge jónsiz soqtygha beretin minezin de qoyghan. Tipti menimen ilesip baryp, audandyq sporttyq jarysta qazaqsha kýresten ýshinshi oryngha ie bolyp, mektep diyrektorynyng qolynan maqtau qaghazyn aldy.

Sóitken Dәuletim endi mening ketetinimdi estise ne kýide bolar eken?

***

Mamyr aiynyng orta sheninde mektebimizge kolhozdyng brigadiyri keldi. Ne ýshin kelgenin bәrimiz bilip otyrmyz. Kim qoy qyrqymgha, kim shóp shabysqa jazylady, sony tizimdeu ýshin kelip túrghan beti. Qolyna jurnaldy alyp, tizim boyynsha shaqyryp alyp,  jaza bastady. Osy uaqytqa deyin kóshetinimiz turasynda eshkimge tis jaryp aitpaghan edim. Onyng ýstine sheshem de naqty kóshetin kýnimiz anyqtalghangha deyin eshkimge ýndemey qoya túrayyq degen. Sebebin bilgim kelip súraghanda:

–Aldyn ala dabyralamayyq, – degen. Negizgi sebebi sol – sheshem maghan aitaryn aitqanmen ózi de eki oily bolyp jýrdi-au deymin. Eki oily bolatyny – sheshey de múndaghy elmen arqa-jarqa aralasyp ketken edi. Onyng ýstine ómirlik qosaghynyng sýiegi de osy topyraqta jatyr emes pe. Endi ne de bolsa sol jasyryp jýrgen qúpiyamyzdy ashyp, bir sheshimge keletin kýn tughan siyaqty.

Álipby boyynsha jurnalda Abdrahmanov pen Asylbekovtan keyin Ájiyev Mahambet bolyp men túrmyn. Abdrahmanov shópke jazyldy. Asylbekov qoy qyrqymgha tizimdeldi. Osy ekeuinen keyin birden Baghlanovqa kóshti. Men týsinbey qaldym. Ishtey «eee, bizding kóshetinimizdi estigen eken» dep oiladym. Biraq kimnen estui mýmkin. Búl jaytty sheshem ekeumiz ghana biletin siyaqty edik. Sheshem aitty ma eken? Aytsa, ne ýshin aituy kerek? Mýmkin kólik súrady ma eken? Sóitip basym qatyp otyrghanda mektep diyrektorynyng qoghamdyq júmystar jónindegi orynbasary:

– Ájiyevty úmytyp kettiniz ghoy, – dedi.

Sol kezde kózildirigining tóbesinen maghan bir qarap alghan brigadiyr:

– Ájiyevten nesin súraymyn. Bilemiz ghoy, Mahambetting jayyn. Búl batyr jyldaghyday qyrqymgha da, shóp shabysqa da jazylatyn shyghar dep aldyn ala tizimdep qoyghanmyn, – dedi.

– Joq, agha, men biyl ekeuine de jazylmaymyn, – dedim.

– Nege?

– Biz biyl… ózimizding auyl… kóshsek pe dep edik, – dedim ýzip-júlyp. Jәne osy sózderdi aityp túrghanda Dәuletke kózim týsti. Súrlanyp ketipti.

– Jә, onda jaraydy. Syzyp tastayyn. Bayqa, biraq kóshpey qalyp, qysta shópsiz maldaryng qyrylyp jýrmesin.

– Anyq kóshemiz, – dedim.

Brigadir tizimdi әri qaray jalghastyrghanymen bәrining nazary mende edi. Tipti diyrektordyng orynbasary da, synyp jetekshimiz de әldene aitqysy keletindey otyrdy. Tek myna brigadirding júmysyna kedergi keltirmeyik dep qana otyrghanday. Oqushylar týgel tizimdelip bolghasyn brigadir men diyrektordyng orynbasary shyghyp ketti de, synyp jetekshimiz ben dostarym – bәri meni súraqtyng astyna aldy. Keybireui ýgittedi. Bәrining aitatyny bir sóz. «Eki jyl ghana qaldy ghoy. Mektep bitirgenshe shyda».

– Qap, myna Dәulet adam bolyp qalyp edi. Endi mektep bitirgizip ketseng jaqsy bolar edi, – dep әzildedi synyp jetekshimiz Aykýmis apay.

Sol kezde qu tildi synyptastarymyzdyng biri Dәuletting qolyn alyp:

– Qútty bolsyn, – dedi.

Ózi jaqyn sanaytyn dosynan tiridey  aiyrylayyn dep túrghan Dәukeng onyng neni qútty bolsyn degenin úqpay, ne aityp túrsyng degendey onyng betine bajyraya qarady. Anau bolsa;

– Bes jyl búryn aiyrylyp qalghan shening qútty bolsyn! Mahambet ketse qaytadan ataman bolasyng ghoy, – dedi.

***

Shilingir shildening kýni edi. Áne kóshemiz, mine kóshemiz dep jýrip әrtýrli sharualarmen biraz kesheuildep qalghanbyz. Býgin týske juyq azghantay dýnie mýlikti kolhozdyng bergen mashinasyna tiyep alyp, sheshem jolgha shyghyp ketti. Shygharyp salushylar kóp boldy. Árkim qal-qadirinshe yrymyn jasap, әrnәrsesin úsynyp jatty. Ýlken bir qoydy soyyp, auyldan shygha beris jerde qúran oqytyp, auyl adamdaryna as berdik.

Ózimizding tughan auylymyz Aqbastaudan әkemning Júman degen inisi kelgen. Sol agham ekeumiz eki atpen tórt týlik malymyzdy aidap ketpekpiz. Aldymyzda tórt jýz shaqyrymgha juyq jol jatyr. Tórt qona, bes qona jetermiz. Aqtabandy «mashinagha basyp әket» degenimde «mal qayyrghanyna kerek bolar,  asyqpay jýresinder ghoy, ilesip otyrar» dep qaldyryp ketti.

Menimen mal aidasyp baramyn dep, atyn da dayyndap, ózi de dayyndalyp jýrgen Dәulet dosym qyrsyq qylghanda biz kósherden ýsh kýn búryn attan qúlap, ayaghyn syndyryp alghan. Baldaghyna sýienip kelip qoshtasty. Onsha kónil kýii bolmady. Boyyn ókinish pen qimastyq kernep túrghanyn bildim. Auyr ýnsizdikti búzghym kelip:

– Áy, Isatayym-ay, sol kýni atqa minbey qoya túrghanynda ghoy meni kóshiriser edin, – dedim.

Mening atym Mahambet bolghasyn synyptastarymyz ony әzildep Isatay deytin.

Jasauraghan kózin kýlimsiretip:

– Aman bolsaq kezdesemiz ghoy, Maha. Jolyng bolsyn! – dep qala berdi.

Biz auyldan aqyryndap úzay berdik. Jylqylardy agham aldyna  salyp, kóshti bastap barady. Siyr men qoygha – men iyemin. Aqtabannyng kómegi zor boldy. Qiya basyp, qiys ketkeni bolsa aqyldy iytim qayyryp әkeledi.

Qyryq shaqyrymday jýrip qaranghy qonlanghan kezde bir auyldyng túsyndaghy әldeqanday qoyshynyng kýzeuine ayaldadyq. Qoyshylar jaylaugha shyghyp ketkendikten, jol boyyndaghy qoy tóldetetin kókteuler men el jaylaudan týskesin qystaugha deyin otyratyn osynday kýzeulerding bәri de bos. Biz toqtaghan kýzeu de sonday bir qoyshynyng eski júrty eken. Maldardy asyqpay jaya-maya aidaghandyqtan, barlyghy da toq. Birin qaldyrmay qasha qoragha qamap tastadyq ta, ózimiz bos túrghan ýige kirip, saban tósep, jantaya kettik. Jol azyghymyzdy agham ekeumiz eki qorjyngha bólip salyp alghanbyz. Jol boyynda qaybir qazan kóterip, ondy auqat  ishpeksin. Kómbe nangha sary maydy jaghyp jiberip, jep-jep alamyz da, artynan airanymyz ben qatyq-kójemizdi iship alamyz. Al at ýstinde otyrghanda júdyryqtay qúrtty eki bólip, auyzgha salyp alyp, sólin qanaghat tútamyz. Shóldep bara jatsaq, ashymaldan birer úrttap alsaq jetip jatyr.

Bargha qanaghat qylghan agham astanyp bolghasyn, ornynan túryp maldardy bir qarap keleyin dep shyghyp ketti. Men býgin jol boyy ishken susynymyzdyng bos qalghan ydysyna malta eze bastadym. Ertengi joldyng qamy ghoy. Alang kónilmen jatqan adamda qaybir úiqy bolsyn. Ekeumiz eki búryshqa jantayyp jata kettik. Eng bolmasa bel jazyp almaqpyz. Erteng taghy tang atpastan atqa qonamyz. Taghy da nesheme saghyt boyyna at ýstine otyramyz.

Kóz shyrymyn alyp jerge jaryq týsisimen qaytadan jolgha shyqtyq. Keshe týs qayta shyqqandiki shyghar, jolymyz onsha ónbedi. Býgin biraz jerge jetsek dep mólsherledik. Biraz jer jýrgesin agham:

– Jýre jegen shópting berekesi bolmaydy. Kýn ysymay túryp kishkene jayyp alayyq, – dep agham maldardy oty qalyndau shalghyngha qoya berdi.

Ózimiz de tanghy as esebindegi qúrt-mayymyzdy ortamyzgha alyp qaujap otyrmyz. Nege ekenin qaydam, Aqtaban mening tizeme basyn qoyyp,  kózin júmyp alyp meyirlenip jatty. Qúiryghymen jerdi jaylap qana erkeletip sabap qoyady. Myna qylyghyna tang qaldym.

Aghama da oghash kórinse kerek, tandanghan keyippen:

– Mynaghan ne kórindi?  Ólip qalyp jýrmesin, – dedi.

– Kóke, nege olay dediniz?

– Kim bilsin, birtýrli qoshtasyp jatqanday ghoy.

Mening de ishim qylp ete qaldy. Búl ne istese de bekerge istemeydi. Biraq óletindey emes, jay-kýii kelisip-aq túr. Mýmkin aldamshy sezim shyghar dep ózimdi-ózim júbattym.

Osydan qozghalyp ketsek aldymyzda biyik tóbe jatyr. Sol tóbeden assaq, arghy jaghy taghy da miday jazyq. Keshe týs qayta shyqqasyn, jolymyz ónbedi. Sonyng esesin býgin qayyruymyz kerek.

Kýn arqan boyy kóterilgende biz batys jaqqa qaray bet týzedik. Ilbip jýrip kelemiz. Joldyng ónui qiyn. Áyteuir týske juyqtaghanda kóz úshyndaghy tóbening de basyna shyqtyq-au. Jusandy tóbege kelgende jýrisimiz tipti bayaulay týsti. Onsyz da jerden bastaryn ala almay jusap kele jatqan maldar myna jusandy tóbege shyqqanda, tipti, túralap qaldy. Qúddy bir túmsyqtary jerge jelimdelip qalghanday. Birer saghat ayaldap, toyyndy-au degende qaytadan qozghala bastadyq. Tóbening dәl shoqysynan auar jerge jetkende Aqtaban túra qaldy. Mening «kә-kә» degenime erer týri kórinbeydi. Atymnyng basyn keri búryp janyna shauyp bardym. Jerge týsip janyna otyrdym da, basynan bastap arqasyna deyin sipadym. Sýisinip qarap túrmyn. Kózine kózim týsip ketkende airan-asyr boldym. Oi, súmdyq! Aqtabannyng janarynda jas túr. IYә, kәdimgi jas. Móp-móldir. Óz kózimmen kórmesem, bireu aitsa senbes edim. IYә, iytim shynymen jylap túr.

Ne isteu kerek? Amal, joq atyma mindim de qoylargha qaray shaba jóneldim. Shaba jónelgen boyy «Aqtaban, fas!» dep aitaqtaghan týr tanyttym. Erer me eken degen dәme ghoy. Joq, sol boyy shoqiyp otyra berdi. Biz birtindep úzay berdik, ol bolsa sol otyrghan qalpynan tanbady. Eng qyzyghy qoshtasqan týr tanytyp, aldynghy ong ayaghyn kóterip alyp, siltep-siltep qoyady. Biz әbden úzaghanda baryp, keri búrylghan kýii jýgire jóneldi.

Bizge ergisi kelmegen shyghar. Eger ergisi kelmese, o basta-aq so boyy auylda qala bermedi me? Mýmkin osy jerge deyin shygharyp salghysy kelgen bolar. IYә, biz kóshken auyl men qonar auyldyng ortasyn bólip túrghan osy tóbe edi. Osy jerde mejelegen de boluy mýmkin.

Júman agham:

– Qap, әttegen-ay… Tekti it edi. Jibermeuimiz kerek edi. Mýmkin artynan quyp jetip, arqangha baylap alyp keteyik, – dedi.

Men «kerek emes» dedim. Óitkeni, ol beker istegen joq. Birinshiden, jetkizbeydi de, ústatpaydy da. Ekinshiden, ol bәribir it bolyp jarytpaydy. Ómir boyy óz erkimen bilgenin istep kelgen itti baylap it qylamyn deu bekershilik. Sonsha jerge jetkizgen kýnning ózinde, búl ketemin dese kete salady. Odan da osy sýikimimiz joghalmay túrghanda erkine qoya bereyik dep sheshtim.

Sóitip oilamaghan jerden kóshimizdi Aqtabansyz jalghauymyzgha tura keldi.

***

Qansha degenmen aghayynnyng aty aghayyn, tuystyng aty tuys qoy. Bizdi auylymyzdyng adamdary kýndik jerden yqylas, peyilmen qarsy alyp aldy. Eki-ýsh attyly adam qorjyn tola asylghan etimen, qymyzymen kýtip aldy. Arasynda mening Berik dosym da bar. Saghynysyp kóristik, qúshaqtasyp tabystyq.

Arnayy kelgen aghalarymyz malgha iyelik qylghan son, biz Berik ekeumiz erkin jýrdik. Ótken-ketkendi әngime qyldyq.

– Keletinindi bilgem, – deydi.

– E-e-e, kelmeytindey Qytay asyp ketpep edik qoy. Qytay asqandar da kelip jatyr. Onyng janynda tórt jýz shaqyrym degen ne tәiiri, – dep әzildedim.

– Qalay, ol jaqta da tәuir dos taptyng ba?

– Endi, sonshama jyl beker jýrmegen shygharmyn.

– Jan dostyqqa shydaytyny bar ma eken?

– Bar eken.

– Meni úmytyryp jibergen shyghar.

– Áy, saghan jetu qayda? Ózing she, men ketkesin kimmen serttestin?

– Eshkimmen serttese qoygham joq. Áyteuir, Janat pen Jaqsylyqqa jaqyndaumyn.

– «Suayttyghy bar» dep Jaqsylyqty onsha jaqtyrmaushy edin…

– Onysyn qoyghan. Sen bilmeysing ghoy, ol degen qazir mynau degen jigit boldy. Jigittikke kelgende odan ozary joq. Ózing de kóresin, barghasyn.

Biz keledi degendi estigende-aq, auyl júrty ýi-jayymyz ben qora-qopsymyzdy retke keltirip qoyghan eken. Onyng ýstine ýsh kýn búryn jetken sheshemiz de ayauly qara shanyraghymyzdyng shyrayyn keltirip qoyypty. Men kelgen kýni kórshi-qolang men aghayyn-tuystyng basyn qosyp qúdayy tamaq berdik.

Onyng ertesinde balalyqtyng qyzyghyn birge bastaghan dostarym keldi. Jazghy demalys kezi bolghasyn kóbisi auyldan tysqary ketken eken. Al auylda barlary týgel jinaldy. Bәri de quanyp jýr. Eski kýnderdegi estelikterdi sóz qyldyq. Olar janalyqtarymen bólisti. Bәri tegis aman eken. Bir ghana ókinishtisi, synybymyzda ylghy songhy partada otyratyn úzyn boyly Marat atty dosymyz jýrek talmasynan arghy dýniyelik bolyp ketipti. Biz onyng basyna baryp, dúgha baghyshtap, topyraq salyp qayttyq.

Qyzyq, synyptastarymnyng keybiri adam tanymastay ózgeripti de, al, keybiri kerisinshe mýlde ózgermegen. Bar-joghy bes jyldyng ishinde. Sol kýni týnning bir uaghyna deyin otyrghan joldastarym ketkesin men jatyp alyp kóp oilandym. IYә, bes jyl degen de bylay karasang qas-qaghym sәt. Al, osy bes jylda ne bolmaydy? Mysalgha men óz ómirimdi ghana alyp qarasam, kóp nәrse ótti basymnan.

***

Tarih ýshin qas-qaghym sәt qana bolyp sanalatyn osy bes jyl mening ómirimning ýlken bir bólshegi eken. Bes jylda mening tapqanym az emes, joghaltqanym da joq emes. Qayghysy bar, quanyshy bar, bir ókinish, bir ýmiti bar mening talayly taghdyrymnyng bir tarauy ghoy. Ayauly tarauy…

Osy jyldardaghy mening eng auyr qayghym әkemnen aiyryluym boldy. Asqartauymnyng qúlaghan kýni – mening ómirimdegi eng qaraly kýn. Jalghyz tireuimnen aiyrylghan sәtten bastap arqa sýier eshkimimning joq ekenin úghynyp, belimdi bekem budym. Kindik qanym tamghan jerim –  tughan auylymnan ony men solyn tanymaytyn kip-kishkentay bala bolyp attanyp, eseyip oraldym. Ákesining moynyna minip ketken erke bala edim, eki tizgin bir shylbyrgha ie bolyp, atqa minip keldim. Búryndary әkemizding arqasynda kóp nәrsege mәn bere bermeytin sheshem de asa sabyrly, saliqaly әiel boldy búl kýnde. Ayaymyn. Qyryqtan aspay jatyp jesirlik kórgen anam bayghústyng mandayynan әjim, samayynan aq shash kóru mening janymdy auyrtyp, jýregimdi syzdatady. Endigi ómirinde jamandyq kórmese eken dep tileymin. Jәne sol jolda barynsha talmay enbektengim keledi. Onyng jýzinen shattyq izin kóru men ýshin ýlken quanysh. Sheshemning quanghany – mening shattanghanym ghoy. IYә, men sheshemdi quantu arqyly ghana quana alamyn. Mýmkin, baqyt degeninizding ózi bir adamdy baqytty ete alu shyghar. Eger anam myna bes kýn jalghannan jylamay ótse onda men baqyttymyn. Menen basqa kimi bar onyn? Qyzyq, nege men jalghyz boldym eken? Osy kýnge deyin jauabyn tappaghan súraghym osy. Súraugha batpaymyn. Tirshiliginde әkemnen de súramaghan ekem.

Aqtaban…

IYә, Aqtabandy men ómir boyy úmytpaytyn shygharmyn. Qansha jyl ghúmyr keshsem, sonsha jyl jadymda jýrer. Balalyq shaghymdaghy eng qimas qymbattylarymnyng biri dep bilemin. Sonau jaylaudaghy alghash kórgen kezimnen bastap әr sәti kóz aldymda bolghanymen, men ony oilaghan sayyn songhy keypi ghana elestey beredi.

Naq bir adam qúsap shygharyp salyp, qoshtasqanyn aitam da. Aldynghy ong ayaghyn kóterip, jәudirep qala berip edi-au. Nege ermegeni men ýshin júmbaq. Dolbarlap әrtýrli nәrseni oilaymyn. Ártýrli boljamdar jasaymyn. Biraq, naqty jauabyn bilmeymin.

***

P.S. Ótken kýnderding keybir ýzik suretteri osy. Aldaghy uaqytta  ne kóretinim Allagha ghana ayan. Tәnirimiz tarymyzdy qay jerge shashsa, sol jerden terip jermiz. «Ólmegenge óli balyq jolyghar». Óz basym «Jalghyzdyng jary Qúday» degenge senemin. «Sheshe, sen baqyttysyn…» dep aita alsam jaradym. Biraq, oghan deyin kó-ó-ó-óp kýn bar.

P.S. Týnde Aqtaban týsime endi. Sol bayaghy ózi qalyp ketken tóbening basynda bir ayaghyn kóterip alyp shoqiyp otyr eken… Janarynda jas bar. IYә, jylap otyr. Eger siz itting de jylay alatynyna senbeseniz, onda jylay almaytyn adamdar bar degenge de senbeysiz. Men jylap oyandym. Mening de janarymda jas bar edi…

(sony)

Abai.kz