(حيكايات)

«ەر تۋعان جەرىنە،

يت تويعان جەرىنە»

(حالىق ماتەلى)

«جاقسى يت ولiگiن كورسەتپەيدi» – دەگەن راس ەكەن. سوڭعى كۇندەردە الدەقانداي اۋرۋ مەڭدەگەن الاپار ۇشتى-كۇيلi جوعالىپ كەتتi. اۋەلدە ونىڭ بار-جوعىنا ەشقايسىمىز نازار اۋدارماعان ەكەنبiز، يتاياققا جۋىندى توگۋگە بارعاندا شەشەم بايقاپتى. كەشەگi, تiپتi, الدىڭعى كۇنگi قۇيىلعان تاماعى سول بويى iشiلمەگەن كۇيi قالعان ەكەن. ءاي، ءوزi دە بiر بار-جوعى بiلiنبەيتiن مارعاۋ ەدi. نە  ءۇرiپ  جارىتپايتىن، نە ايتاققا جۇگiرمەيتiن ابدەن قارتايعان يتتiڭ جوعالىپ كەتكەنiنە، شىنىمدى ايتسام، بارلىعىمىزدىڭ iشiمiز اشىعان جوق. كۇشiگiنەن اسىراعان اكەمنiڭ ءوزi بار بولعانى:

– دۇرىس بولدى… – دەدi باس-اياعى جوق.

الاپاردىڭ قانشاعا كەلگەنiن كiم بiلسiن. بiر بiلەرiم مەن ەس بiلگەلi بەرi بار. يت دەگەن اتى بولماسا وسىنىڭ يت بولىپ ءۇرiپ، ءۇي قورىپ قارىق قىلعانى شامالى. بۇنىڭ بار مiندەتi جۋىندى iشiپ، اياق بوساتۋ عانا بولاتىن. بiراق قازاننان قاقپاق كەتكەن كەزدەردە، بۇدان ۇيات كەتكەن ەمەس. وزگە يتتەر قۇساپ تازا ىدىستاردى يiسكەۋ نەمەسە iلۋلi تۇرعان قاتىقتىڭ دورباسىن اقتارىپ كەتۋ دەگەن ونىڭ تابيعاتىنا جات قىلىق.

***

مەن ءتورتiنشi سىنىپتى بiتiرەتiن جىلى كوكتەمدە اكەم قىزمەت بابىمەن ءوزiمiزدiڭ تۋعان اۋىلىمىزدان شالعايداعى وسى كولحوزعا كوشكەندە دە، مال-مۇلiككە قوسا، الاپاردى بiرگە الىپ كەلگەن. شەشەم قارسىلىق تانىتىپ:

– وسىنىڭ قيمايتىنداي نەسi بار، قالدىرىپ كەتەيiك، ءوزi دە ابدەن قارتايدى، – دەپ ەدi, كونبەدi.

بiز كوشiپ كەلiپ، اۋىلدىڭ ورتالىق كوشەسiندەگi كەڭسەگە جاقىن ماڭداعى بiر ۇلكەن ۇيگە قونىس تەپتiك. بۇرىن بۇل ۇيدە ەمحانانىڭ باس دارiگەرى تۇرىپتى. ول قىزمەتi ورلەپ، اۋداندىق ەمحاناعا اۋىسقاندا بوساپ قالعان ەكەن. نەشە جىلدان بەرi قاڭىراپ توزا باستاعان ءۇي ەندiگi ۋاقىتتا بiزدiڭ ەنشiمiزگە بۇيىردى. ادام تۇرماعان ءۇيدiڭ ءبiرتۇرلi سۇرقاي كورiنەتiنi بار ەمەس پە، بiز كەلiپ جۇكتەردi ءتۇسiرiپ جاتقاندا كوڭiلiم ءبiرتۇرلi قوڭىلتاقسىپ قالدى. اكەم الدىن-الا كەلiپ، رەتكە كەلتiرگەن كۇننiڭ وزiندە كەي بولمەلەردiڭ بۇرىشتارىنداعى ورمەكشiلەردiڭ سالعان تورىن كورiپ، شەشەمنiڭ دە iشi قىلپ ەتە قالدى. دەگەنمەن شەشەم ەكەۋمiز ەكi جاقتاپ ءجۇرiپ اكتەپ، ازعانتاي دۇنيەمiزدi ورنى-ورنىنا قويىپ، وشاعىنا وت تۇتاتقاننان كەيiن-اق جايناپ سالا بەردi. مازارداي قاڭىراپ تۇرعان شاڭىراققا نۇر كiرگەندەي بولدى.

ارادا ەكi-ءۇش كۇن ءوتiپ، ەسiمiزدi جيىپ، ەتەگiمiزدi جاپتىق-اۋ دەگەندە قازاقى جونگە سالىپ، كورشi-قولاڭ مەن اكەمنiڭ قىزمەتتەستەرiن شاقىرىپ، قوناق قىلدىق. ولار دا بiزدi كەزەك-كەزەك ەرۋلiككە شاقىردى.

مەن مەكتەپكە بارىپ، الداعى ۋاقىتتا بiرگە وقيتىن سىنىپتاستارىممەن تانىستىم. ەشكiمنiڭ سىرىن بiلمەيتiن بولعاندىقتان سالعان بەتتەن ەشقايسىمەن دوستاسىپ كەتە المادىم. ولار مەنi بوتەنسiمەگەنiمەن مەنiڭ العاشقى ۋاقىتتاردا وزگە ورتا، جاڭا تانىستارىمدى جاتىرقاعانىم انىق. ونىڭ ۇستiنە سىنىبىمىزداعى داۋلەت اتتى بالانىڭ مەنi كەلمەي جاتىپ كەلەمەجدەگەنi دە اسەر ەتتi-اۋ دەيمiن. ءوزi وسى سىنىپتىڭ اتامانى كورiنەدi. مۇعالiمiمiز ايكۇمiس اپاي مەنi تانىستىرىپ جاتىپ:

– كولحوزىمىزدىڭ مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءۇشiن ارنايى شاقىرىلعان باس مامان جەكەن اجيەۆتiڭ بالاسى – اجيەۆ ماحامبەت، – دەگەندە سول داۋلەت قاراپ تۇرماي قارقىلداپ بiر كۇلiپ الدى دا:

– پا، شiركiن، «جامان يتتiڭ اتىن ءبورiباسار قويادى» دەگەندەي اتى دارداي ەكەن، ءا. كورەمiز قانشالىقتى باتىر ەكەنiن، – دەدi.

مەكتەپكە بiر وقۋشى اۋىسىپ كەلسە مiندەتتi تۇردە ەكi-ءۇش بالامەن توبەلەستiرiپ، بiر شەتiنەن ەرمەك قىلىپ، ەكiنشi شەتiنەن سىناپ، ءوزiنiڭ ورنىن بەلگiلەپ بەرەتiنiن بiلەتiنمiن. ول جاعىنا ءوزiم دە iشتەي دايىندالىپ كەلگەم. بiراق شابۋىلدىڭ ءدال وسىلاي كۇتپەگەن جەردەن بiردەن باستالىپ كەتەتiنiن كiم ويلاعان. بۇنىڭ بارلىعى دا مەن ءۇشىن پسيحولوگيالىق سوققى-تىن. بiراق  داۋلەتتiڭ سىرىن اپايىمىز بiلەتiن بولسا كەرەك:

– ەگەمبەرديەۆ، ايتپادى دەمە، وسىدان توبەلەس ۇيىمداستىراتىن بولساڭ مەكتەپتەن شىعاسىڭ، – دەپ ەسكەرتتi.

ساباق اياقتالعاننان كەيiن بالالار مەنi قورشاپ الىپ، «قاي اۋىلدان كەلدiڭ، ول جاقتا نەشiنشi اتامان ەدiڭ؟» دەگەن سياقتى ءارتۇرلi سۇراقتاردىڭ استىنا الدى. كەيبiر سۇراقتارعا مەنiڭ ءوز جاۋابىمنان تىس جاۋاپتار دا بەرiلiپ  جاتتى. بiزدiڭ وتباسىمىز تۋراسىندا از-كەم حاباردار بولىپ ۇلگەرگەندەرi «مەن بiلەم» دەگەندەي بولىپ، اڭگiمەگە ارالاسىپ جاتتى. سوندايلاردىڭ بiرi, كوك كوزدi, شيكiل سارى بالا كەكiلiنiن جەلپiپ قويىپ:

– بۇنىڭ اكەسi مەن شەشەسiنەن باسقا اعا، iنi, قارىنداس دەگەننەن ەشكiمi جوق ەكەن، – دەدi.

– سەن ونى قايدان بiلەسiڭ؟ – دەدi نەگiزگi سۇراق قويۋشى داۋلەت. اناۋ بولسا:

– اپام ايتتى. «جەكەن بار بايلىعىن ارقالاپ كەپتi. تiپتi, ولەرمەن يتiنە دەيiن قالدىرماي اكەپتi» دەگەن، – دەدi.

– بەلەسەبەتi دە جوق كورiنەدi.

– ەي، وزiڭدە بار ادام قۇساپ سويلەمەشi-ەي سەن، – دەدi زiركiلدەپ سويلەيتiن بiرەۋi. جۋاسىپ قالعان انا بايعۇس:

– مەن وزiمدە بار دەپ تۇرعام جوق. تەك ايتەۋiر كوشiپ كەلگەندەردiڭ بالدارىندا بiزدە جوق نارسە بولۋشى ەدi دەگەنiم عوي، – دەدi اقتالعان تۇرمەن.

مىنالاردىڭ مىلجىڭ اڭگiمەلەرiنە زاۋقىم سوقپاسا دا قوسىلۋىما تۋرا كەلدi. كەلمەي جاتىپ بولەكتەنبەيiن دەگەندiكتەن عانا شىدادىم. جۇرەكسiنiپ تە تۇرعانىم راس. وزدەرiنە قاجەتتi جاۋاپتى الىپ بولعاننان كەيiن بارلىق اڭگiمەنi تاعى دا سول داۋلەت قورىتىندىلادى.

– ال، باتىر بالا! اتىڭا لايىقپىن دەسەڭ بiزدiڭ قاتارىمىزعا قوسىلاسىڭ. ەگەر جاقسى وقىساڭ، ءتارتiپتi بالا بولام دەسەڭ وندا انا ەلجان، ەرسiندەرمەن جولداس بولاسىڭ، – دەدi.

مەن شىنىمدى ايتايىن، العاشىندا قاي توپقا قوسىلارىمدى بiلمەدiم. مىنالارىنىڭ ءتۇرi – مىناۋ.  ءاي، قۇرسىن، بiر ءۇيدiڭ ءۇمiت كۇتiپ وتىرعان جالعىز بالاسىمىن، توبەلەسiپ ابىروي تاپپاي-اق قويدىم. ودان دا ساباعىمدى وقيىن دەپ شەشiپ، «ەلجان، ەرسiن دەگەندەرi كiم بولدى ەكەن» دەپ جان-جاعىما قاراپ ەدiم، مەنiڭ نە ءۇشiن الاقتاعانىمدى سەزiپ قالعان بiرەۋi:

– ولاردى iزدەمەي-اق قوي. ولار كلاستا ەرتەڭگi ساباققا دايىندالىپ وتىر، – دەدi.

مەن ويلانايىن دەدiم. داۋلەتتiڭ توبى ماعان ءۇش كۇنگە مۇرسات بەردi. وسى كۇندەر عوي مەنiڭ جاڭا ورتاعا كiرiگiپ كەتە الماي جالعىزسىراپ، جاتىرقاپ جۇرگەن كۇندەرiم.

بiر سىنىپتا وقىعاننان كەيiن، ارينە، ءارتۇرلi سەبەپتەرمەن ارقايسىسىمەن ارالاسا باستادىم. بiرەۋi قالامسابىن ۇمىتىپ كەتiپ، «ارتىق قالامىڭدى بەرە تۇرشى» دەپ سۇرايدى. ەندi بiرەۋiمەن قايتار جولىمىز بiر بولعاسىن ساباقتان بiرگە قايتامىن. ەلجان مەن ەرسiن دە جامان بالالار ەمەس سياقتى. ەشنارسەمەن قاق-سوعى جوق، وزدەرiمەن وزدەرi جۇرگەن بiرتوعا، مومىن بالدار ەكەن. ولاردىڭ بار كiناسi بiرi مۇعالiمنiڭ، ەكiنشiسi دارiگەردiڭ بالاسى بولعاسىن بiزدiڭ ءتارتiپسiز بولعانىمىز جاراماس دەيتiن بولسا كەرەك، انالارعا ونشا كوپ ەرە قويمايدى ەكەن. مەن سولارعا جاقىنىراق ءجۇردiم.

مەنىڭ سولارعا كىرىگە باستاعانىمدى سەزىپ، «اۋسەلەڭدى بايقايىق» دەدى-اۋ دەيمىن، قۇرىماعىرلار. كۇندەگiدەي ساباقتان تاراعانىمىزدا داۋلەت ءبارiمiزدi مەكتەپتiڭ ارتىنا ەرتىپ باردى. ءوزi تۇرنەكتiڭ تەمiرiنە شىعىپ، ەكi اياعىن سالبىراتىپ قويىپ وتىر. تاپ بiر ماڭىزدى ماسەلەنi شەشەتiن ادامعا ۇقساپ ماڭعازدانا سويلەپ وتىر.

– ەي، ءبورiباسار، سەن كوپ ويلانىپ كەتتiڭ عوي ءوزi. كiممەن دوس بولاسىڭ؟

– مەن سەندەرمەن دە، ەلجاندارمەن دە دوس بولعىم كەلەدi. سەندەر دە قازiردەن باستاپ بولiنبەڭدەر. ءبارiمiز بiرگە جۇرەيiك. ەگەر بولiنسەڭدەر، وزدەرiڭ بولiنiڭدەر. مەن بارiڭمەن دوسپىن، ەشقايسىسىڭا قوسىلمايمىن.

– ماسساعان، مىناۋىڭ اقىلدى عوي ءوزi. ونداي دەگەن جوق. وندا وزiڭمەن ءوزiڭ جالعىز جۇرەسiڭ. ەندi سەنiڭ ورنىڭدى بەلگiلەيمiز. دارحان – ءتورتiنشi اتامان. سەن سونىمەن سوعىساسىڭ. جەڭسەڭ، ءۇشiنشi بولاسىڭ. جەڭiلسەڭ، بەسiنشi بولاسىڭ. ودان كەيiن ەكiنشiگە تالاسامىن دەسەڭ ەرمەكپەن بiرگە بiر شىعاسىڭ، – دەدi.

ال ەندi نە iستەۋiم كەرەك؟ بۇلاردىڭ ارقايسىسىمەن توبەلەسiپ، جاعا جىرتىسىپ جۇرسەم نەم قالماق؟ اتامانى قۇرىسىن، ەشقايسىسىمەن توبەلەسپەي-اق جايىما جۇرەيiنشi دەپ شەشتiم. بiراق  ويتسەم ءبارi باسىنىپ الىپ، كۇن كورسەتپەي جۇرە مە دەگەن دە قاۋiپ جوق ەمەس. ءسويتiپ نە شەشiم قابىلدارىمدى بiلمەي تۇرعانىمدا داۋلەت:

– تەز جاۋاپ بەر. سەنi كۇتiپ تۇراتىنداي ۋاقىت جوق. ءبارiمiزدiڭ جۇمىسىمىز بار. مەن دە ەرتەرەك بارىپ، مالدىڭ استىن تازالاۋىم كەرەك، –دەدi.

قالاي اۋزىمنان شىعىپ كەتكەنiن بiلمەيمiن، باسىما كiرمەگەن وي ەدi, ساسقانىمنان:

– اركiممەن توبەلەسكەنشە، بiردەن سەنiمەن-اق سوعىسا سالايىنشى، –دەپپiن.

مەن دە اڭ-تاڭ، بالالار دا اڭ-تاڭ. سىنىپتاس ۇلدار «مىناۋ نە دەگەن جۇرەك جۇتقان پالە» دەپ تۇرعان شىعار. قايدان ءبىلسىن، مەنىڭ ابايسىزدا ايتىپ قويعانىمدى. ءبىر قىزىعى، بۇنداي اتامان انىقتاۋ شاراسىنا سىنىپتا بىرگە وقيتىن كەيبىر قىزدار دا قاتىسادى ەكەن. ولار دا تۇر، «مىناۋ نە دەيدى؟» دەگەندەي بولىپ. ءبارiمiز داۋلەت نە دەر ەكەن دەگەندەي، iشiمiزدەن تىندىق. داۋلەت تە «مىناۋ ءوزi نە دەپ تۇر، شىن با، وتiرiك پە؟» دەگەندەي از-كەم ويلانىپ وتىرىپ قالدى دا ارتىنشا تۇرنەكتەن سەكiرiپ ءتۇستi:

– وي، اكەڭنiڭ… ولەيiن دەگەن ەكەنسiڭ. بەرi كەلشi, بەرi, – دەپ تۇرا ۇمتىلدى.

مەندە شەگiنەتiن جەر جوق ەدi. «سۇراپ العان اۋرۋعا داۋا جوق» دەگەن. نە دە بولسا ايقاسۋىما تۋرا كەلدi. بالەندەي قۇلقىم سوقپاسا دا ساباق سومكەم مەن سىرت كيiمiمدi شەشiپ، قارسى قاراپ تۇرا قالدىم. بەكەرگە تاياق جەگەنiمشە، قۇر تۇرماي، ارا-اراسىندا رەتi كەلسە مەن دە بiردi-ەكiلi جۇدىرىق جۇمسايىن دەپ شەشتiم.

اشۋى باسىنا شىققان داۋلەت شابۋىلدى بiردەن باستادى. اۋزىمنان ابايسىزدا شىعىپ كەتكەن سوزiمە بولا سوعىسپاق بولعان مەن، كوبiنە قورعانىسقا كوڭiل ءبولiپ، قاشقاقتاي ساقتانىپ ءجۇرمiن. ول ۇرادى، مەن تيگiزبەيمiن. كەيدە مەن ۇرامىن، ول تيگiزبەيدi. ەكەۋارا جۇدىرىقتارىمىز كەيدە تيەدi, كەيدە تيمەيدi. ابدەن شارشاعان ساتiمiزدە مەن وڭتايلى ءساتتi قالت جiبەرمەي، جاقسى پايدالانىپ كەتتiم. Iشiنەن تەپكەنiمدە ەڭكەيiپ قالعان ونى شاشىنان ۇستاپ تۇرىپ، تiزەممەن قاق تۇمسىقتان ەكi مارتە تەۋiپ-تەۋiپ جiبەردiم. ارتىنشا ارقاسىنان ۇرىپ، جەرگە قۇلاتتىم دا ۇستiنە وتىرىپ الىپ، تاعى تومپەشتەدiم. بiراق باعاناعىداي ەمەس، جەڭiستiڭ مەن جاقتا ەكەنiن بiلiپ، اياي ۇردىم. اقىر سوڭىندا تۇمسىعىنداعى قاندى كوردiم دە ورنىمنان تۇرىپ، باسىنان اتتاپ كەتتiم. ونى قاسىنداعى كiلەڭ اتامان جولداستارى قۇدىققا قاراي جەتەلەپ بارا جاتتى. مەن ۇيگە قاراي بەت الدىم.

***

اينالاسى بiر-ەكi ايدىڭ iشiندە اكەم ەكەۋمiز قورا-قوپسىنى رەتكە كەلتiرiپ الدىق. ءۇي-جايىمىز رەتكە كەلگەننەن كەيiن تۋعان اۋىلىمىزدا قالعان وتىز شاقتى قوزىلى قويىمىز بەن بۇزاۋلى سيىر، قۇلىندى بيەلەرiمiزدi جەتكىزىپ الدىق. وسىدان كەيiن بارىپ قانا اۋزى جەڭiل ايەلدەردiڭ «جاڭا كەلگەن زووتەحنيكتiڭ بiر ايەلi, بiر بالاسى، بiر اتى مەن بiر يتiنەن باسقا تۇگi جوق ەكەن…» دەگەن سىندى قاڭقۋ سوزدەرi تيىلدى-اۋ، ايتەۋiر.

مەن دە قاراپ جۇرمەي اۋلاداعى تەرەكتەرگە بiردi-ەكiلi قۇستىڭ ۇياسىن جاسادىم. ءۇش ۇيا جاساپ ەدiم، ەكەۋiنە قاراتورعاي ۇيالاپ، بالاپان باستى. ءۇشiنشiسi سول بويى بوس قالدى. ساباعىم دا بiر رەتكە كەلدi. ءوزiمiزدiڭ اۋىلدا دا ءتاۋiر وقيتىنداردىڭ قاتارىندا ەدiم، مىنا جاقتا تiپتi ماڭدايالدى وقۋشى بولدىم. ۇستازداردىڭ مەنi وزگەلەرگە ۇلگi تۇتقانى ودان ارمەن قۇلشىندىرا ءتۇستi. قوعامدىق جۇمىستارعا دا اتسالىسامىن. بالالارمەن دە جاقىنداسىپ كەتتiم.

ايتپاقشى، باياعى اياقاستى بولعان توبەلەستەن كەيiن مەن بiردەن سىنىبىمىزدىڭ اتامانى بولىپ شىعا كەلدiم. «اتامانمىن» دەپ جۇرگەن مەن جوق. وزدەرi سىرتىمنان سولاي اتايدى. مەنiڭ كەسiرiمنەن ويلاماعان جەردەن ەكiنشiگە سىرعىعان داۋلەت مەنiڭ وڭ قولىم iسپەتتi. بiرنارسەگە باسشىلىق جاساعىسى كەلسە، مiندەتتi تۇردە مەنiڭ كەلiسiمiمدi الادى. جەڭiلiس كiمگە دە بولسا جەڭiل تيمەيدi ەمەس پە، نامىسىنا نۇقسان كەلتiرگەن مەنi ول باستاپقىدا جەك كورiپ جۇرگەندەي بولدى. ايتكەنمەن ول سونشالىق كەكشiل ەمەس ەكەن. تiپتi, بارىپ تۇرعان ۇيىمداستىرعىش، باۋىرمال بالا. ونىڭ iشiنە جەل بiتiرiپ، كەۋدەسiنە نان پiسiرiپ جۇرگەن يتكە ايتاق قوسقانداي قىلعان اينالاسى ەكەن. ءوزi سونداي قىزىق بالا. كەيدە تۇستەن كەيiن بiزدiڭ ۇيگە كەلiپ، مەنiڭ قاسىمدا جۇرەدi. ايتقان اڭگiمەلەرi دە قىزىق. بiر كۇنi:

–  ماحا، ساعان بiرنارسە ايتايىن با؟ – دەيدi.

– ايت، – دەدiم.

– مەن ومiرiمدە بiرiنشi رەت مىقتى توبەلەسەتiن بالانىڭ ساباقتى جاقسى وقىعانىن كوردiم. بۇرىندارى ادام نە ساباقتى جاقسى وقيدى، نە توبەلەستi قاتىرادى، مىقتى توبەلەسە العان ادامنىڭ ساباعى ناشار بولادى، ال وزات وقۋشى توبەلەسە المايدى دەپ ويلايتىنمىن، – دەيدi.

مەن وعان ول ويىنىڭ قاتە ەكەنiن، شىنداپ كiرiسسە ءوزiنiڭ دە ساباقتى جاقسى وقۋىنا بولاتىنىن، ەگەر قالاسا الداعى ۋاقىتتا ساباققا بىرگە دايىندالۋعا قارسى ەمەس ەكەنiمدi ايتتىم. ول بولسا:

– ءاي، قويشى، ماحا، ماعان وسى وقۋ قونباس، – دەدi.

– نەگە ويدەيسiڭ؟

–  بiزدiڭ تۇقىمدا وقۋ قونعان ەشكiم جوق. ودان دا ايتشى، سەن مەنi  قالاي جەڭiپ كەتتiڭ؟ مەن ەشكiمنەن جەڭiلiپ كورمەگەم. ونىڭ ۇستiنە سەن سپورتپەن دە جوندەپ اينالىسپايسىڭ عوي.

– مەن سەنi جەڭەم دەپ ويلاعام جوق. ابايسىزدا سولاي بولىپ قالدى، – دەدiم قولاراممەن كەپكەن تالدى كەسiپ جاتىپ. ول وتىن جارىپ جاتقان. بالتاسىن جەرگە تاستاي سالىپ، ءۇنسiز ويلانىپ وتىرىپ قالدى. الدەن كەيiن:

– بiردەڭە ايتسام رەنجiمەيسiڭ بە؟ – دەدi.

– جوق، ايتا بەر.

–  شىنىمدى ايتسام،  سول كەزدە مەن دە جەڭiلەم دەپ ويلاعان جوقپىن. مۇرنىم قاناماعاندا توبەلەستi جالعاستىرا بەرەتiن ەدiم. رەنجiمەشi. ەكەۋمiز تاعى دا بiر توبەلەسەيiكشi, – دەدi.

– كەل، – دەدiم ارامدى ورنىنا قويىپ. ول تاعى دا بiراز ۋاقىت ءۇنسiز وتىردى دا:

– قوي، قۇرسىن. مەن ازiلدەپ ايتتىم. سەن كادiمگiدەي شىن كورiپ تۇرسىڭ عوي، – دەدi دە، قولىنا بالتاسىن الىپ، وتىن جارۋعا كiرiستi. اۋزى مەن قولى قاتار قيمىلدايدى. Iشتەي نە ويلاسا سونىڭ بارلىعىن سىرتتاي سويلەپ، ايتىپ جۇرەدi.

– سەن دۇرىس iستەدiڭ، ماحا. انا ەلجان مەن ەرسiندەردi وزiمiزگە قوسىپ العانىمىز جاقسى بولدى. ەندi وسىلاي ۇنەمi بiرگە جۇرەمiز. بۇرىن قالاي باسىمىز جەتپەي جۇرگەن، – دەپ اراسىندا باسىن شايقاپ قوياتىنى بار.

داۋلەت مەنi ءوزiنiڭ ەڭ جاقىن دوسى سانايدى. كەيدە بiر نارسەگە اقىلداسقىسى كەلسە «دوسىم، بىلاي iستەسەك قالاي بولادى؟» دەپ باستايدى دا، كەيدە اڭگiمەسiن اياقتاعاندا «سولاي، دوسىم» دەپ قوياتىنى بار. بiر كۇنi:

– وسى سەن مەنi شىنىمەن دوس سانايسىڭ با؟ –دەپ ەدiم، بiتپەس پالەگە قالدىم.

– ەندi شە؟ سوندا سەن مەنi دوس سانامايسىڭ با، نە؟ جوق، مەن ساعان دوستىققا تاتىمايمىن با؟ مەن سەنi ەڭ جاقىن دوسىم دەپ بىلەمىن، – دەپ رەنجiمەسi بار ما.

اقىر سوڭىندا ءوزiم ۇيالىپ كەتتiم. شىنىمدى ايتسام، مەن دە داۋلەتتi تەرiس كورمەيمiن. بiراق سونشالىق دوسىم دەپ سانامايدى ەكەنمiن. مەن سىنىپتا وقيتىن ون بiر بالانىڭ بارلىعىن دا بولە-جارماي بiردەي كورەمiن. بارلىعىن دوس سانايمىن. بiراق مىناۋ مەنiڭ ەڭ جاقىن دوسىم دەپ ايتاتىنداي ەشكiم جوق ەكەن. ءوزiمنiڭ تۋعان اۋىلىمدا بiرگە وسكەن كورشi بەرiك دەگەن دوسىم بار ەدi. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننiڭ باتىسى دەمەي بiرگە جۇرەتiن ەدiك. ءدال سونداي جاقىنداسىپ كەتكەن ەشكiمiم بولماعاسىن سۇيتەتiن شىعارمىن، كiم بiلەدi. نە دە بولسا داۋلەتتi الدارقاتۋىم كەرەك بولدى. ايتپەسە، كوڭiلiنە قاياۋ ءتۇسۋi مۇمكiن عوي.

– داۋلەت، سەن ماعان رەنجiمە. مەن دە سەندەردiڭ ءبارiڭدi دوسىم دەپ سانايمىن. سەنi دە ەرەكشە جاقسى كورەمiن. بiراق باياعى سوعىسىمىزدان سوڭ سەن ماعان رەنجۋلi شىعار دەپ ويلايتىنمىن، – دەدiم.

اڭعال دوسىم مەنiڭ مىنا اقتالۋىما بالاشا ءماز بولدى. اقتارىلىپ اڭگiمەسiن ايتتى. ماعان ەشقانداي وكپەسiنiڭ جوق ەكەنiن، مەن سياقتى دوسىنىڭ بار بولعانى ءۇشiن ماقتاناتىنىن، شەشەسiنiڭ دە ىلعي مەنiمەن بiرگە ءجۇر دەپ اقىل ايتاتىنىن ۇزاق سونار جىر قىلدى.

***

وسى اۋىلعا كوشiپ كەلگەننەن كەيiن كوپ ۇزاماي جوعالىپ كەتكەن الاپاردىڭ ورنىنا اسىراپ الاتىن كۇشiكتi كوپ iزدەدiم. شەشەمنiڭ ايتىسىنا قاراعاندا الاپار جەرسiنبەپتi. ولiگiن كورسەتپەي بiر جەرگە بارىپ سەرەيiپ قالسا كەرەك.

ساباق اياقتالعاننان كەيiن، بiز جازعى دەمالىسقا شىققاسىن بىرەر كۇن وتكەندە اكەم مەنi اتىنا مiڭگەستiرiپ الىپ، جايلاۋعا تارتتى. ول جاقتا اكەمنiڭ جاڭا تانىسى  تۇرادى ەكەن. بار ماقساتى – ماعان جەر كورسەتۋ جانە رەتi كەلسە بiر كۇشiك تابا كەلۋ. جەتi ساعات جول ءجۇرiپ اۋپiرiمدەپ ارەڭ جەتتiك. جولسوقتى بوپ زورعا كەلگەن مەن شاي iشەر-iشپەستەن قۇلاي كەتتiم.

– ماقاش، تۇرا عوي. كۇشiك تاڭدايسىڭ، – دەگەن اكەمنiڭ جۇمساق داۋىسىنان ويانا كەتسەم،  كۇن باتۋعا تاياپ قاپتى. بiز بار، ءۇي يەلەرi بار، ءبارiمiز قورا جاقتاعى تەمiر تورمەن قورشالعان كiشiگiرiم قوپسىدا تويىنىپ الىپ، ەنەلەرiنiڭ باۋىرىنا باسىن تىعىپ الىپ، مونتيىپ ۇيىقتاپ جاتقان ءتورت كۇشiككە باردىق. مەنiڭ كوزiم بiردەن باسقا كۇشiكتەرگە ۇقساپ، ەنەسiنiڭ باۋىرىنا باسىن تىقپاي، كەرiسiنشە، بولەكتەۋ بiر بۇرىشقا بارىپ، سەرگەك جاتقان ءتوسiنiڭ بولماشى عانا اعى بار قوڭىر كۇشiككە ءتۇستi.

– مىنانى الايىن، – دەدiم كوپ ويلانباستان.

– ونى المايسىڭ، ول مەنiڭ وزiمە كەرەك! – دەپ دۇڭك ەتە قالدى قويشىنىڭ مەنiمەن قاتارلاس بالاسى. اتى الماس ەكەن.

ەستۋiمشە الماس تا ناعىز يتجاندى بولسا كەرەك. مىنا كۇشiكتەپ جاتقان قانشىقتى دا ءوزi بۇرىنىراقتا الدەقايدان بiر قوزىلى قويعا ساتىپ الىپتى. قازاقى توبەتتiڭ تۇقىمىن ساقتايمىن دەپ ادەيi اسىراعان يتiنiڭ العاشقى كۇشiكتەرiنiڭ بiرiنە سۇراۋ سالا كەلگەن بiزدi جاقتىرماعانىن دا سەزگەنمiن. قازiر دە مiنە، مەنiڭ قالاۋىما قارسىلىق بiلدiرiپ تۇر. اكەسi وعان بەرە سال دەگەندەي ىمداپ ەدi, الماس كونبەدi.

– وسى كولحوزباستىقتار مەن زووتەحنيكتەردەن-اق كوردiك-اۋ كورەسiنi. كوزi تۇسسە بولدى بۇلاردىڭ، بار جاقسىڭدى سىپىرىپ اكەتەدi. استىڭ جاقسىسىن iشiپ، كيiمنiڭ كوگiن كيگەن بۇلار يتتiڭ دە جاقسىسىنا يەلiك ەتۋi كەرەك پە؟ بەرمەيمiن بۇل كۇشiكتi. بۇل كۇشiك باقمولدانىڭ تارعىلىنان قاشقان جالعىز كۇشiك. السا، باسقاسىن السىن، –  دەپ دۇنيەنiڭ زارىن قىلدى.

امال جوق، قالاعانىمدى ەمەس، بۇيىرعانىن الۋىما تۋرا كەلدi.

– ول بولماسا كەز-كەلگەنiن الا بەرەيiن، – دەدiم مەن رەنiشiمدi جاسىرىپ قالا الماي.

اكەم قوراعا كiرiپ كەتتi دە قالعان ءۇش كۇشiكتi بiرiنەن كەيiن بiرiن جەلكەسiنەن تارتىپ، ءوزi سىناي باستادى. قىڭق ەتiپ ءۇن شىعارماعان قارا كۇشiكتi الىپ شىقتى دا الماسقا قاراپ:

– مىنانى قياسىڭ با بiزگە؟ – دەدi. الماس بولسا:

– ونى الا بەرiڭiز، ول مىڭق ەتپەيتiن ماۋباس بولادى، – دەدi.

– بiزگە وسى ماۋباسى دا جارار. جاقسىسى قادiرiنە جەتەتiن وزiڭدە قالسىن. بiزگە يت بولسا بولدى ەمەس پە. بiراق، الماسجان، سەن بiلسەڭ، كەز-كەلگەن يت باعۋىڭ مەن باپتاۋىڭا قاراي وسەدi, – دەدi اكەم يتجاندى بالاعا كۇلە قاراپ.

– سiزگە قاراعاندا جاقسى بiلەمiن. كەيiن وسكەندە الىپ كەلiڭiز. سول كەزدە كورەمiز، كiمنiڭ قالاي باپتاپ، قالاي وسiرگەنiن.

– وي، جەكە، ول جاعىنا قام جەمەڭiز. الماس iنiڭiزدiڭ يتتەن كانديداتتىق قورعايتىنداي جاعدايى بار. مىنا قانشىقتى دا ارنايى ءوسiرiپ باققان. مىنا كۇشiكتەر وسى قانشىقتىڭ العاشقى تۋمالارى، – دەپ اكەسi بالاسىنىڭ اڭگiمەسiن تولىقتىرىپ قويدى.

اكەم قازاقى ىرىمىن جاساپ، جاڭا تانىسىنا ازعانتاي اقشا ۇستاتتى. ال مەن الماسقا قولىمداعى ساعاتىمدى تاعىپ بەردiم.  الماس ساعاتپەن قويماي، قولىما ۇستاپ جۇرگەن كومپاسىمدى دا سۇراپ الدى. «اۋىل-ەلدiڭ iشiندە ءجۇرiپ اداسىپ كەتپەسسiڭ، ودان دا ماعان بەر» دەگەسiن ونى دا شەشiپ بەردiم. ءبiرتۇرلi قىزىق بالا ەكەن. قويشى ايتەۋiر، نە دە بولسا بiر كۇشiكتiڭ ارقاسىندا اكەلi-بالالى ءتورت ادام بiردەي قارىق بولدىق.

قايتار جولدا ءتۇن سالقىنداۋ بولعاسىن اكەم كۇشiكتi قوينىنا تىعىپ كەلدi. دوسى «قونىپ، ەرتەڭ اسىقپاي قايتساڭدارشى» دەپ ەدi, «جۇمىستارىم بار» دەپ اكەم كونبەدi. تاۋ-تاستىڭ اراسىن كۇندiز-ءتۇنi جول قىلعان اكەم ءۇشiن جەتi تۇندە ساپارلاۋ تاڭسىق ەمەس. بiر شەتiنەن ءومiرi جولدا قالدىرىپ كورمەگەن استىنداعى اقتانكەرiنە سەنەتiن شىعار. بiز تۇندەلەتiپ جولعا شىققاندا اي دا جارىق ەدi. ايتەۋiر، قىرسىق شالماي تاڭعا جۋىق اۋىلىمىزعا امان جەتتiك.

***

ۇيگە كەلگەسiن الاپاردىڭ داڭعاراداي ەسكi ۇياسىن بۇزىپ، كۇشiگiمiزدiڭ وزiنە لايىقتاپ شاعىن عانا ۇياشىق جاساپ بەردiك. ول ءاپ دەگەننەن بiزگە باۋىر باسىپ كەتتi. ارادا بiراز ۋاقىت وتكەندە وزiنشە يت بولىپ ۇرەتiندi شىعاردى. كۇشiكتiڭ اتىن قوياردا بiزدiڭ ارامىزدا از-كەم تالاس تۋدى. اكەم:

– «ىرىس كەيدە يت بولىپ تا كەلەدi» دەگەن ماتەل بار. بۇل كۇشiكتiڭ اتىن قۇتجول دەپ قويايىق»، – دەپ ەدi, مەن كونبەدiم. ويتكەنi, مەن بۇل كۇشiكتiڭ ءسۇپ-سۇيكiمدi اپپاق تاباندارىن كورگەندە-اق ءوزiم iشتەي «اقتابان» دەپ ات قويىپ قويعان ەدiم. اكەم اقىرى مەنiڭ ايتقانىما كونiپ، مەن قويعان اتتى قۇپ كوردi.

جازعى دەمالىستا جۇرگەن مەن ءۇشiن كۇشiكتەن باسقا ەرمەك جوق-تۇعىن. اقتابانعا بiز جۋىندى ەمەس، نان قوسىلعان ءسۇت بەرەتiن ەدiك. كەيدە اكەم اۋىلعا جاقىن ماڭداعى مالشىلاردان ولگەن قويدىڭ ەتiن الىپ كەلiپ توڭازىتىپ قوياتىن دا سونىمەن قورەكتەندiرەتiن. بiراق مەنiڭ تاماق بەرۋiمە تىيىم سالدى. ويتكەنi, اكەمنiڭ ايتىسىنا قاراعاندا مەن كۇشiككە قانشا تاماق بەرۋدiڭ مولشەرiن بiلمەيدi ەكەنمiن. كۇشiك تە تويعانىن بiلمەي جەي بەرەتiن بولسا كەرەك. ال  ارتىق تاماقتاندىرۋ كۇشiككە زيان. تاماقتى اكەم بەرگەنiمەن قىزىعىن مەن كورەمiن. اقتابان دا قۋ. بەكەرگە سۇيرەلەيتiن مەنەن گورi, ەرتەلi-كەش تاماق بەرەتiن اكەمدi جاقسى كورەدi. ول كەلسە كادiمگiدەي قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ الدىنان جۇگiرiپ شىعادى.

كۇن ساناپ، اي ساناپ اقتابان ەكەۋمiز جارىسا ءوسiپ جاتتىق. مەن التىنشى سىنىپتى بiتiرگەندە اقتابان دا كادiمگiدەي ءوسiپ قالدى. وتە ساق جانە سونداي ەلگەزەك ءوزi. ەسiك اشىق قالعاندا اۋلاعا كiرiپ كەتكەن بوتەن مال بولسا ەشقانداي ايتاقسىز-اق جان تاپتىرماي ايداپ شىعادى. بiر قىزىعى، بiز ونىڭ موينىنا بiردە-بiر رەت قارعىباۋ تاعىپ، شىنجىرعا بايلاعان ەمەسپiز. ول ءوزi دە كەلiمدi-كەتiمدi كiسiلەرگە بەتالدى جۇگiرە بەرمەيدi. ال پيعىلى جامان ادام بولسا يiسiنەن سەزە مە، كiم بiلسiن، ءۇرiپ جولاتپايدى. سىرتقى ەسiكتiڭ بوساعاسىنىڭ تۇبiندە جاتادى ىلعي. «اقتاباننىڭ ارقاسىندا ۇيگە قۇلىپ تا iلمەيتiن بولدىق» دەپ شەشەم دە ءماز-مەيرام.

وسىنشا اقىلدى يت بولار دەپ كiم ويلاعان؟ ەگەر سول كەزدە الماس ەن سالىپ، ەنشiلەمەگەن بولسا مەن اناۋ قوڭىر كۇشiكتi الار ەدiم عوي. ول مىناۋ سەكiلدi اقىلدى بولار ما ەدi, بولماس پا ەدi دەگەن وي دا مازالاپ تۇرادى ارا-تۇرا. كiم بiلسiن، ول بۇدان دا اسقان اقىلدى بولار ما ەدi? مەيلi, نە دە بولسا اقتاباندى العانىما وكiنبەيمiن. كەرiسiنشە، قۋانامىن. مەكتەپتە دە دوس بالالار جيىلىپ، يت تۋرالى اڭگiمە قوزعاعاندا ءبارi مەنiڭ اقتابانىمدى اڭىز قىلىپ ايتادى. مەن ءۇشiن ودان اسقان مارتەبە جوق. اكەم –اتبەگiلiگiمەن اتى شىققان ادام. جەكەن بايگەگە ات قوسادى ەكەن دەگەندi ەستiگەندە كوپ ادام جۇلدەدەن ءۇمiتiن ۇزەتiن. ۇلكەندەر جاعى اكەمنiڭ اقتانكەرiن جىر قىلسا، مەنiڭ قاتارلاستارىمنىڭ بار ايتارى – اقتابان. داۋلەت تە كەيدە مەنiڭ دوسىمنىڭ يتi دەگەندەي يەلiك ەتiپ، «بiزدiڭ اقتابان» دەپ قويادى.

سويتكەن اقتابانىمنان  بىردە ايىرىلىپ قالا جازداپ ەم-اۋ… جوعارعى سىنىپتا وقيتىن مۇرات دەگەن بالا قايتا-قايتا ۇرىنىپ قويماعاننان كەيiن بiر كۇنi ساباقتان قايتىپ بارا جاتقانىندا ءوشiمدi العىم كەپ، اقىماقتىقپەن اقتاباندى ايتاقتاعام. اقتابانىم سالعان بەتتەن تىرقىراتىپ قۋىپ، ابدەن ەسiن شىعارعان. قۋىپ قانا قويماي، بالتىرىنان جايلاپ قانا بiر-ەكi رەت تارتىپ قويسا كەرەك. ءسال-ءسال عانا قاناپتى. شوشىنىپ قالعان مۇرات ۇيiنە جىلاپ بارىپ، بولعان جايدى ايتقاندا اكەسi ۇيگە جەتiپ كەلiپ، اقتاباندى اتىپ تاستاماق بولعان. قولىندا وقتاۋلى قوساۋىز مىلتىعى بار. اكەم ارەڭدەپ جاتىپ اشۋىن باسىپ، ايىبىن تولەپ قۇتىلعان. سودان بەرi مەن اقتاباندى ونداي تاپسىرمالارعا جۇمسامايتىن بولعام.

تۇقىمى ءنان ەمەس پە، اقتابان ءۇشiنشi قار باسقان جىلى تاناداي بولماسا دا اجەپتاۋiر ۇلكەن توبەت بولدى. اۋىل يتiنiڭ iشiندەگi ەڭ زورىنا اينالدى. ول اكەمە iلەسiپ كوشەگە شىققاندا وزگە يتتەر ۇيالارىنان شىقپايتىن. كەيدە اۋىل سىرتىنا شىعىپ قاتارلاستارىم يت توبەلەستىرگەندە بiزدiڭ اقتابانعا شىداس بەرەتiن قارسىلاس تابىلمايتىن. ءباس تiكپەك تۇگiلi, تەگiن تالاستىراتىن ادام تاپپاي بەكەرگە بارىپ قايتاتىن ەدiم.

***

بiر كۇنi تاڭدا شەشەمنiڭ ايقايىنان وياندىم. اكەمە ۇرىسىپ جاتىر ەكەن.

– نەمەنەگە ەرتiپ كەتە قويىپ ەدiڭ يتتi? اقتابان ساعان iلەسiپ كەتپەگەندە جوعالمايتىن ەدi. ەكi-اق رەت كيiپ ەدiم عوي، جاپ-جاڭا ەدi. كiمنەن كەلدi ەكەن؟ – دەپ زار قىلىپ وتىر ەكەن.

«نە بولدى ەكەن؟» دەپ سۇراسام، شەشەمنiڭ سۋ جاڭا كويلەگiن تۇندە جايۋلى تۇرعان جەرiنەن الدەكiم ۇرلاپ اكەتiپتi. اكەم ءوزiنiڭ قىزمەت بابىمەن قويشى اۋىلدارعا ساناق جۇرگiزۋگە اقتاباندى iلەستiرە كەتكەن عوي. سونى پايدالانعان بiرەۋ شەشەيدiڭ كويلەگiن ۇپتەپ كەتiپتi.

قىزىق، و زاماندا بۇ زامان كويلەكتi دە ۇرلايدى ەكەن-اۋ دەپ تاڭ قالدىم. مەنiڭشە، قايراق، شالعى سىندى ەر ادامدار پايدالاناتىن سايماندار عانا جوعالۋى كەرەك ەدi. ويتكەنi, ۇرلىق iستەسە ەر ادامدار عانا iستەيدi. ال ولار وزدەرiنە قاجەتتi نارسەنi ۇرلاسا كەرەك ەدi. سوندا بۇل ۇرلىقتى ايەل ادام iستەگەنi مە؟ جوق، الدە ەر ادام ۇرلاپ، ايەلiنە اپارىپ بەردi مە؟ سوندا ايەلiنە قايدان الدىم دەپ اپارىپ بەرەدi? مۇمكiن ايەلi ءوزi ايتتى ما ەكەن، «ۇرلاپ بەرشi» دەپ؟ مەن ءۇشiن جاۋابى بەلگiسiز وسىنداي مىڭ سان سۇراقتار باسىمدى اۋىرتىپ جiبەردi.

ەسiكتiڭ الدىندا اقتابان ءۇنسiز جاتىر. مۇمكiن ول «قايدان عانا كەتە قويىپ ەدiم» دەپ ءوزiن كiنالi سەزiنiپ جاتىر ما ەكەن؟ ايتەۋiر، بiر ويلى كەيiپتە جاتىر.

– ءاي، بولدى، قويشى ەندi, ءباتيماش. بiر كويلەككە بولا دۇنيەنiڭ زارىن قىلدىڭ عوي. تابىلار، – دەدi اكەم.

– قايدان تابىلادى؟

– الاقانداي اۋىل عوي، بiر تويعا بارساڭ وسى اۋىلدىڭ قاتىندارىنىڭ بiرiنiڭ ۇستiنەن كورەرسiڭ.

– ءيا، كiم كيە قويۋشى ەدi ۇرلىقى دۇنيەنi. الدەقايدا اۋىل اسىرىپ جiبەرگەن شىعار. قۇداي-اي، ەل الدىنا جارقىراتىپ كيiپ شىعاتىن ءۇش كويلەگiمنiڭ بiرەۋi ەدi. ونىڭ ءوزiن ماكەننiڭ قۇدالىعىندا كيiتكە كيگەم.

– تابىلماسا تابىلماسىن. ەندi نە كويلەگiم جوعالدى ەكەن دەپ ءۇيiڭ تونالعانداي ەڭiرەمەكپiسiڭ. نە كوپ، ماكەننiڭ قىزى كوپ، بiرiنەن كەيiن بiرi جارىسا ءوسiپ كەلە جاتىر عوي انە جەلكiلدەپ. تاعى بiرەۋiنiڭ قۇدالىعىنا بارىپ، تاعى بiر كويلەك كيiپ قايتارسىڭ.

سول بiر كويلەككە بولا شەشەمiزدiڭ ءۇش-ءتورت كۇنگە دەيiن كوڭiل كۇيi بولمادى. كەيدە ءوز-وزiنەن كۇبiرلەپ «وي، سۇمدىق-اي…» دەپ قويادى، الدە تاڭدانعان، الدە رەنجiگەن سىڭايمەن. اكەم ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە ۇرلانا قاراپ جىميامىز.

اقىرى نە كەرەك، ارادا بiراز كۇن وتكەندە كويلەك جايى دا ۇمىتىلا باستاعان. بiر كۇنi كەشقۇرىم شاقتا شاي iشiپ وتىرعانبىز. اقتابان ەسiكتi تىرنالاپ، ءۇرiپ تۇرىپ الدى. جايدان-جاي ويتپەيتiنiن بiلەتiن مەن نەدەن حابار بەرiپ تۇر ەكەن دەپ ەسiكتi اشسام، اۋزىندا الدەقانداي بۇكتەۋلi ماتا. ەندi ادام بۇكتەمەگەنi كورiنiپ-اق تۇر. ءوزi ەبەدەيسiز وراپ الىپتى. وراۋىن جازىپ جiبەرiپ قاراسام شەشەمنiڭ جوعالعان كويلەگi ەكەن. ارتىمنان ەرە شىققان اكەم مەن شەشەم بۇنى كورiپ اڭ-تاڭ بولدى.

– ايتتىم عوي، تابىلادى دەپ. اقتاباننىڭ تاباتىنىن بiلگەم، – دەپ اكەم دە ءماز، ەندi عانا ءۇمiتi ۇزiلگەندە جوعالعان كويلەگiنiڭ تابىلعانىنا شەشەم دە ءماز. ولاردىڭ مارە-سارە بولعاندارىن كورiپ، اقتاباننىڭ اقىلدىلىعىنا ريزا بولىپ، مەن دە قۋاندىم. يت ەكەش يت تە ءوزiنiڭ الدەقانداي شارۋا تىندىرعانىن بiلەدi-اۋ دەيمiن، وزiنشە ماساتتانعان ءتۇر تانىتىپ، مەن عوي دەگەندەي قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ قويدى.

اكەمنiڭ اقتاباننىڭ تاباتىنىن بiلگەم دەيتiنiندەي دە بار. بiر جولى تاۋدان كەلە جاتقاندا قانجىعاسىنا بايلاپ قويعان قىرىق قۇلاش ارقانى ءتۇسiپ قالعاندا دا وسى اقتابان ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا تاۋىپ اكەلگەن ەدi.

ەندi ايدالاعا ءتۇسiپ قالعان ارقاندى تاۋىپ كەلگەنi بالەندەي تاڭ قالارلىق iس بولماعانىمەن، بۇگiنگi قىلىعى تامسانتىپ-اق تاستادى. ادام ۇرلاپ كەتكەن كويلەكتi يت تاۋىپ اكەلە قويادى دەپ كiم ويلاعان.

سويتسەك اقتابان كوشەدەن ءوتiپ بارا جاتىپ، زينانىڭ ۇيiندە جايىلىپ تۇرعان كiرلەردiڭ iشiنەن شەشەمنiڭ كويلەگiن يiسiنەن تانىپ قويسا كەرەك، بiردەن بارىپ يلەكتەپ الىپتى دا اۋزىنا تiستەگەن كۇيi ۇيگە قاراتا تارتىپ وتىرىپتى. بۇنى سول زينانىڭ كورشiلەرi كورiپتi. «زينانىڭ ءوز كويلەگi ەكەن» دەپ ويلاپ، ءبىزدىڭ اقتاباندى قۋعاندا اقىلدى ءيتىمىز جەتكiزبەي قاشىپ كەتiپتi. ەڭ بولماسا تابۋىنا وڭاي بولسىن دەپ، سول ارادا تۇرعانداردىڭ بiرەۋi زينانىڭ ۇيiنە كiرiپ:

– ءاي، كويلەگiڭدi جەكەننiڭ يتi الىپ كەتتi. جۇگiر، ارتىنان قۋىپ بار ۇيiنە، – دەسە، زينا يت قۋماق بىلاي تۇرسىن:

– ويباي، قۇرىدىم! قارابەت بولدىم، – دەپ ۇيiنە كiرiپ كەتiپ، سول بويى شىقپاي قويىپتى.

قىزىق بولعاندا، ءسويتiپ قولىنىڭ جىمىسقىسى بار زينانىڭ بiر ۇرلىعىن بiزدiڭ اقتابان اشىپ بەردi.

كوزiن اشىپ، باۋىرىن كوتەرگەلi بەرi اكەمنiڭ اسىراۋىندا بولعان اقتابان   سول اكەمنiڭ قاسىنان بiر ەلi قالماي ەرiپ جۇرەتiن ەدi. قايدا بارسا دا iلەسiپ الاتىن. تiپتi, اۋىل ادامدارى «وسى جەكەن دەسە اتقا مiنiپ، يتiن ەرتiپ بارا جاتقان كەيپi عانا ەلەستەيدi» دەپ كۇلەتiن. سوندا جۇرتتار اكەمدi اقتانكەرi مەن اقتابانىنسىز ەلەستەتە المايتىن بولعانى عوي.

سوڭعى كۇندەردە اقتابان مۇلدە باسقا مiنەز تاپتى. وزiمەن-ءوزi قۇلىقسىز جاتا بەرەدi. بiر جەرi اۋىردى ما دەيiن دەسەڭ، اۋرۋعا مۇلدە ۇقسامايدى. ساۋ دەيiن دەسەڭ وعان دا كەلمەيدi. جانارىن بiر نۇكتەگە قاداپ الىپ مۇڭايىپ جاتادى دا قويادى. كوزi تاپ بiر ويلى ادامنىڭ كوزiندەي. بiر كۇنi بiلگiم كەلiپ:

– اكە، وسى يتتەر دە ويلانا ما؟ – دەپ سۇرادىم.

– ءاي، بالام-اي، ويلانباعاندا شە. ناعىز ويدىڭ كوكەسi يتتە عوي، – دەدi اكەم الدە وتiرiك، الدە شىن.

– ويلانسا نە دەپ ويلانادى؟

– ەندi ءار يت ءار نارسەنi ويلايدى دا.

– وندا بiزدiڭ اقتابان نە ويلاپ جاتىر؟ كوزiنە قاراشى.

اكەم يتتiڭ كوزiنە قاراپ تۇردى دا:

– اقتابانىڭ باياعى وزiمەن بiرگە تۋعان كۇشiكتەردi ويلاپ، «ولار نە iستەپ ءجۇر ەكەن، تiرi مە ەكەن؟» دەپ، سول سۇراعىنا جاۋاپ تاپپاي باس قاتىرىپ جاتىر، – دەدi.

– ءا-ءا-ءا، ساعىنعان ەكەن عوي، ءيا. وندا سiز نەگە ەرتiپ اپارىپ كورسەتiپ كەلمەيسiز؟

– ءوزi ەتتi نەمە عوي. الىس جولعا شارشاتىپ الامىن با دەپ ەرتپەي ءجۇرمiن.

– ول شىنىمەن بiرگە تۋعاندارىن iزدەيتiن بولسا شىدايدى عوي ءوزi ءۇشiن. جانىن اۋىرتا بەرمەي اپارىپ كورسەتiپ كەلسەڭiزشi.

– جارايدى، ەندiگi جولى ەرتە شىعايىن.

اكەمنiڭ كەلiسiمiن العاسىن وزiمشە اقتابانعا ۇلكەن جاقسىلىق جاساعانداي بولىپ ماساتتانىپ قالدىم. قارىزىن وتتەدiم-اۋ يتiمنiڭ. ويناپ جۇرگەن دوبىمدى جوعالتىپ الىپ تاپپاي قويعاندا، ءۇيدiڭ ارتىنداعى شالعىننان اياعىمەن دوڭگەلەتiپ الىپ شىعىپ، تاۋىپ بەرگەن اقتابانىم عوي بۇل مەنiڭ.  اقتابانىم جايلاۋعا باراتىن ەدi, وزiمەن بiرگە تۋعان كۇشiكتەردi (ولار دا ءدال اقتابانداي ۇلكەن يت بولعان شىعار) كورەتiن ەدi. بiراق ولاي بولمادى…

***

اكەم كولحوزدىڭ مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى باس مامان بولعاسىن التى اي قىس، التى اي جاز ءۇي كورمەي، مالشى اۋىلدى ارالاۋمەن جۇرەتiن. سونداي بiر كەزەكتi ساپارىنان كەلە جاتقاندا وزەن تاسىپ اعىپ، سۋعا كەتiپ، قايتىس  بولدى.

ءتۇننiڭ بiر ۋاعى بولاتىن. ۇيدە شەشەم ەكەۋمiز عانا وتىرعانبىز. شەشەم ۇرشىق يiرiپ، مەن وعان الەم حالىقتارىنىڭ ەرتەگiلەرiن وقىپ بەرiپ وتىرعام. بiر كەزدە اقتانكەردiڭ كiسiنەگەن داۋىسى ەستiلدi. كۇندەگi كiسiنەگەنiنەن مىنا كiسiنەسi مۇلدە بولەك. قۇلىنداعى داۋىسى شىقتى. قىلبۇراۋ سالعانداي قىلقىنا كiسiنەيدi. سىرتقا شىعىپ قاراساق ءۇستi-باسى مالمانداي سۋ. جاماناتتى جۇرەگi سەزدi مە، شەشەم ويبايدى سالىپ، جىلاپ جiبەردi. انشەيiندە-اق بولماشىعا كۇيiپ-پiسiپ جۇرەتiن شەشەم اۋىلدى باسىنا كوتەردi.

ەلدiڭ بiرنەشە ازاماتتارى جيىلىپ، وتكەلدەن باستاپ ىلديعا قاراي وزەندi جاعالاي iزدەپ، تاڭعا جۋىق زورعا دەگەندە تاپتى. وندا دا اقتابان وزەننiڭ تارامدالعان تۇسىندا تەرەككە تiرەلiپ قالعان جەرiنەن تاۋىپ الىپ، جاعاسىنان اۋزىمەن تiستەپ تۇر ەكەن. قايتا-قايتا ۇلىپ، بiرەسە قىڭسىلاي ءۇرiپ قويماعاننان كەيiن نە بولدى ەكەن دەپ بارعاندا كورiپتi iزدەۋشiلەر.

اكەمنiڭ سۇيەگi ۇيدە جاتقاندا ءۇيدi اينالىپ جۇگiرە بەرگەسiن بايلاپ تاستاماق بولىپ ەدiك، ۇستاتپادى. ءمايiتتi بەيiتكە قاراي اپارا جاتقاندا دا ول بiزگە ەرىپ الدى. تiپتi, ماشينالاردان قالماي، iلەسiپ وتىردى. جەرلەپ جاتقاندا دا جاقىن ماڭعا كەلiپ، جۇرەلەي وتىرىپ الىپ ۇلىدى-اي دەيسiڭ كەلiپ. سەزدi-اۋ دەيمiن بەيشارا. قوشتاسقانى شىعار.

باستاپقىدا ءبiرتۇرلi سەنبەدiم بە، مۇمكiن، قايتادان تiرiلiپ كەلەتiندەي بەلگiسiز بiر سوقىر سەزiم بولدى ما، الدە ەلدiڭ دىردۋى سەزدiرمەدi مە، مەن اكەمنەن ايىرىلعانىمدى ءبiرتۇرلi سەزiنبەگەم. اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالعاننان كەيiن اركiم ءوز جونiمەن كەتiپ، شەشەم ەكەۋمiز عانا سوپايىپ قالعاندا بارىپ جۇرەگiم جىلاپ، جانىم اۋىردى. بiز بۇرىن دا وسىلاي ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرا بەرەتiن ەدiك. بiراق بۇل جولعى جالعىزدىعىمىز جۇرەگiمiزدi قانجىلاتقان جالعىزدىق ەدi. شەشەمدi دە، ءوزiمدi دە قاتتى ايادىم. يت ەكەش يتتi دە ايادىم. ال اقتانكەرiن اكەم ارعى دۇنيەگە مiنiپ كەتتi. تۋما-تۋىستار اقىلداسا كەلiپ، ء«وزiنiڭ تiرشiلiگiندە جاقسى كورiپ مiنگەن اتى ەدi, انا جاققا دا وسى تۇلپارىن مiنiپ كەتسiن» دەپ قوناقاسىنا سويدىردى. بiرەۋلەرi «ورنىنا سەمiز بيەمدi بەرەيiن، مىنا بايگە اتىن سويعانىمىز وبال بولادى عوي» دەپ، ەندi بiرi «ەڭ قۇرىماسا مىنا ارتىندا قالعان جالعىزى جاياۋ قالماي مiنiپ ءجۇرسiن» دەپ داۋلاسقانىمەن اقىرى كوپشiلiكتiڭ شەشiمiمەن سولاي ەتتi. بايعۇس اقتانكەرگە ءومiر بويىنا اكەمنiڭ عانا تاقىمى تيiپ ەدi. سولاي بولىپ قالدى دا.

***

اكەم قايتقاننان كەيiن شەشەم قوسپاداعى اقتاناۋ اتتى قۇنانىمدى الىپ كەلiپ، اكەمنiڭ كۇمiسپەن كومكەرiلگەن ەر-تۇرمانىن ەرتتەتiپ، اتقا قونعىزدى.

– ال، قۇلىنىم، ەندi سەن بالا ەمەسسiڭ. وسى ءۇيدiڭ تiزگiنۇستارى ءوزiڭسiڭ. ازامات بولدى دەگەن وسى. ەندi مەنiڭ تiرەگiم سەنسiڭ، – دەپ كوزiنە جاس الدى.

مەن سول كۇننەن باستاپ ءوزiمدi ەرەسەك سەزiندiم. كەيدە اكەمدi ساعىنعان كەزدەردە جىلاعىم كەلسە، ەشكiمنەن جۇباتۋ كۇتپەي جىراققا بارىپ، جالعىز ءوزiم وتىرىپ، جىلاپ الاتىنمىن. شەشەم دە ماعان كوز جاسىن كوپ كورسەتە بەرمەيتiن بولدى. ەز بولىپ ەزiلiپ كەتپەسiن دەگەنi شىعار. مەن دە شەشەمنiڭ جالعىز جۇبانىشى بولعاسىن جiگەرلەنە ءتۇستiم. ءسويتiپ بiر ۇيدەگi ەكi ادام بiر-بiرiمiزگە سۇيەنiش بولىپ، قۋانساق بiرگە قۋانىپ، جىلاساق جاسىمىزدى جەكە سىعىپ جۇردiك. ساباعىمدى دا وقىدىم، شەشەمە ەرiپ، جۇمىس تا iستەدiم. قانشا اۋىر تيدi دەگەنمەن، «ۋاقىت – ەمشi» دەگەن راس ەكەن. جىل وتكەن سايىن جارامىز جازىلىپ، قايعىمىز جەڭiلدەي باستادى. ەندi قاشانعى جىلاي بەرەمiز. ەگەر بالاسى جىلاعاننان اكەسi تiرiلiپ كەلەتiن بولسا، مەنiڭ اكەم تiرiلەر ەدi. ەسiمiزدi جيدىق، ەتەگiمiزدi جاپتىق. بiر كۇلiپ، بiر مۇڭايىپ ءجۇرiپ جاتتىق.

وزگەرمەگەن تەك اقتابان عانا. سول باياعى مۇڭلى دا ويلى كوزiن بiر نۇكتەگە قاداپ الىپ جاتادى دا قويادى. كەيدە جوق بولىپ كەتەدi دە، بiراز ۋاقىتتان كەيiن قايتىپ ورالادى. ونداي كەزدە بiز ونشا كوپ الاڭداپ iزدەمەيمiز. قايدا باراتىنىن بiلەمiز. اكەمنiڭ مولاسىنا بارىپ، ۇيمە توپىراعىن جاستانىپ بiراز جاتىپ، ماۋقىن باسىپ كەلەدi. ەكi-ءۇش كۇندە بiر بارىپ كەلەتiن ادەتi.

بiر كۇنi ءتۇس الەتiندە اشىق تۇرعان ەسiكتەن تورگە قاراپ ءۇرiپ-ءۇرiپ قويدى. مەن نە قالاپ تۇرعانىن ۇقپادىم. شەشەم تۇسiنسە كەرەك، ورنىنان تۇرىپ جاتىپ;

– ءاي، بۇل دا بiر ادامنان ارى مۇڭلىق بولدى عوي، – دەدi.

توردەگi كiلەمدە iلiنiپ تۇرعان تاقياسىن الدى دا يتتiڭ ۇياسىنىڭ جانىنا اپارىپ iلiپ قويدى. بەيشارا يتتiڭ قۇددى بiر ادام قۇساپ قۋانعانىن كورسەڭiز. Iلۋلi تاقيانىڭ جانىنا بارىپ ەتپەتتەپ جاتتى دا تۇمسىعىن تاقاپ الىپ يiسكەدi-اي دەيسiڭ كەلiپ. بiر ساعاتتاي وتكەسiن شەشەم تاقيانى الىپ قايتادان ورنىنا iلiپ قويدى. اقتابانعا نە كەرەگiن بiلگەسiن مەن دە كەيدە شەشەم جوق كەزدەردە ول سۇراسا اكەمنiڭ تاقياسىن بiرەر ساعاتقا بەرە تۇراتىنمىن. ونىڭ ماۋقى باسىلدى-اۋ دەگەندە الاتىنمىن دا ورنىنا iلiپ قوياتىنمىن.

***

وزiمiزگە تيەسiلi ازعانتاي مالىمىزدى كوكتەم شىعا مالشىلارعا قوسىپ جiبەرگەنiمiزبەن، قازاننىڭ سوڭىنا، قاراشانىڭ باسىنا تامان قولىمىزعا الىپ تولدەتەتiنبiز. اكەم بارداعىداي ەمەس، كەيiنگi جىلداردا مالشىلارعا مال قوسۋ دا قيىنداپ كەتكەن. قىزمەتi بار ادامعا كۇندەرi قاراپ تۇرعاسىن ارقايسىسى دا كiرiپتارلىق تانىتىپ، «جىلقىڭدى ماعان قوس، قويىڭدى ماعان قوس، سيىرلارىڭ مەندە-اق بولسىن» دەپ تالاسىپ جاتاتىندار بۇل كۇندە تەرiس اينالعان. كەيبiر ۇياتى بارلارى  عانا كەلiسiمiن بەرەدi. وندا دا جازدا جايلاۋعا مال ايداسۋ كەزiندە، كۇزدە قورا-قوپسىسىن جوندەۋ ۋاقىتىندا قولعابىس تيگiزۋiڭ كەرەك. مۇنداي كەزدەردiڭ بارiندە شاما-شارقىمشا كومەك بەرiپ مەن جۇرەتiن ەدiم.

ال قىستىق جەم-ءشوپتi دايىنداۋ اسا قيىندىق تۋدىرمايدى. جازعى كانيكۋلعا شىعىسىمەن كولحوزدىڭ جۇمىسىنا كiرەمiن دە،  ماۋسىم ايىنداعى قوي قىرقىمىنان باستاپ، تامىز ايىنىڭ سوڭىنداعى ءشوپ شابىسىنا دەيiن ەڭبەك ەتەمiن. كۇز ايلارىندا كەيدە ساباقتان تىس ۋاقىتتا قىرمانداعى جۇمىستارعا دا ات سالىسامىن. سول ەڭبەگiمنiڭ اقىسىنا كۇزدە كولحوزدىڭ ەسەبiنەن تيەسiلi جەم-ءشوبiمدi الامىن. ال قىستىق وتىندى داۋلەت دوسىم ەكەۋمiز اينالاسى ون كۇننiڭ iشiندە ەكi ۇيگە جەتەتiندەي ەتiپ جيىپ الامىز.

مەنiڭ اقتاناۋىم – اكەمنiڭ اقتانكەرiندەي بايگە اتى بولماعانىمەن شارۋاعا ىڭعايلى، ناعىز قامىتتىڭ اتى. سونىسى دا دۇرىس بولدى. ءبارiبiر ول جۇيرiك بولعانىمەن ونى باپتاپ، بايگەدەن بايگەگە الىپ جۇرەتiندەي جايىم دا جوق مەنiڭ. جانە اكەمدiكiندەي سەرiلiك مiنەزدiڭ جۇرناعى دا جوق مەندە. مۇنداي جاعدايىممەن نەنiڭ ءانiن شىرقاپ، نەنi گيگوك قىلماقپىن؟ ودان دا وسى قامىتىنا شەگiپ، كۇنiمدi كورگەنiم مىڭ ارتىق ماعان.

جاۋىندى كۇندەرi شابىندىقتىڭ جۇمىسى توقتاعاندا، سول بوس كۇندەرiمiزدi پايدالانىپ قالۋ ءۇشiن اقتاناۋعا اربا جەگiپ، داۋلەت ەكەۋمiز وتىنعا شىعامىز. كەي كۇندەرi ەكi اربا دايىنداپ، بiرەۋiن داۋلەتتiكiنە، ەكiنشiسiن بiزدiڭ ۇيگە جەتكiزiپ الامىز. ءسويتiپ ءجۇرiپ-اق بiر قىسقا جەتەتiن وتىندى وپ-وڭاي جيىپ الامىز.

قورعانىمىزدان ايىرىلعانىمىزبەن قامسىز ەمەسپiز. قانشا قينالساق تا، بiرەۋدەن الدا، بiرەۋدەن كەيiن دەگەندەي ەل قاتارلى كۇنiمiزدi كورiپ جاتتىق. شەشەمنiڭ الاتىن ازعانتاي ايلىعى اس سۋىمىز بەن كيiم-كەشەگiمiزگە جەتiپ جاتتى. دەگەنمەن شەشەم ءوزiمiزدiڭ تۋعان اۋىلىمىزعا كوشۋiمiز كەرەك ەكەنiن ايتۋمەن بولدى.

ول جاققا كوشۋiمiزدiڭ جاقسى جاقتارى كوپ. اكەمنiڭ باۋىرلارى دا، ناعاشىلارىم دا سول اۋىلدا. مىنا اۋىلدا دا كوشتەن قالىپ جاتقان جوقپىز. دەگەنمەن، مەنiڭ دە مەكتەپ بiتiرەتiن كەزiم جاقىنداپ قالدى… وقۋ وقيمىن دەپ الماتى اسىپ جاتسام، شەشەم قاراۋسىز قالا ما دەپ قورقامىن. ال شەشەمە قارايلاپ، وقىماي قالسام، ەرتەڭگi كۇنiم نە بولماق دەپ تاعى دا قاۋiپ قىلامىن. ونىڭ ۇستىنە كىندىك قانىم تامعان تۋعان جەرىم. اقىرى ويلانا كەلە مەنiڭ بيىلعى وقۋ جىلىم اياقتالىسىمەن جىلجيمىز دەپ شەشتiك.

ەگەر كوشiپ جاتساق، مەن وقۋشىلىق ومiرiمدەگi قالعان ەكi جىلىمدى وزiممەن ءتورت جىل بiرگە وقىعان سىنىپتاستارىممەن وتكiزەمiن. الiپپەنi بiرگە اشىپ، ۇلكەن ومiرگە قول ۇستاسىپ، بiرگە اياق باسقان دوستارىما ورالامىن. ول جاقتا مەنiڭ بەرiك دەگەن جان دوسىم بار. باسقا دا جولداستارىم بارشىلىق. ەندi بالالىقتىڭ سوڭعى جىلدارىندا سول ەسكi دوستارىممەن بiرگە بولعانىم ماعان دا ۇنايدى. ول جاقتان كوشكەلi بەرگi بەس جىلدىڭ جۇزiندە بiردi-ەكiلi بارعان كەزدەرiم دە جوق ەمەس. بiراق بارلىعىمەن قاۋقىلداي كەزدەسiپ، بiرگە جۇرمەگەسiن ماۋقىڭ دا باسىلمايدى ەمەس پە. ساعىنىپ-اق قالعام. وسى جىلدار iشiندە جاڭا ورتا، جاڭا دوستارىما دا باۋىر باسىپ قالعام. و باستا سىنىپتاعى ءتارتiپتi وقۋشىلار ساناتىنداعى ەلجان، ەرسiندەرمەن دوس بولعىم كەلگەنiمەن، بۇزىقتاۋ بولسا دا وسى داۋلەتپەن جاقىن بولىپ كەتتiم. كiم بiلسiن، iشi قانداي بولسا سىرتىنا دا سولاي جارقىراپ كورiنiپ جۇرەتiن ادالدىعى مەن اڭعالدىعىن جاقسى كورگەن شىعارمىن. ايتپاقشى، مەنiمەن دوس بولعالى بەرi ول دا كوپ-كورiم تۇزەلiپ قالعان. ساباعى كەرەمەتتەي العا جىلجىپ كەتپەسە دە ءالiپتi تاياق دەپ تانىپ، كادiمگiدەي كوشكە iلەسiپ قالعان. ال تارتiبiنە كەلسەك اڭگiمە مۇلدە بولەك. بۇرىنعىداي اركiمگە ءجونسiز سوقتىعا بەرەتiن مiنەزiن دە قويعان. تiپتi مەنiمەن iلەسiپ بارىپ، اۋداندىق سپورتتىق جارىستا قازاقشا كۇرەستەن ءۇشiنشi ورىنعا يە بولىپ، مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ قولىنان ماقتاۋ قاعازىن الدى.

سويتكەن داۋلەتiم ەندi مەنiڭ كەتەتiنiمدi ەستiسە نە كۇيدە بولار ەكەن؟

***

مامىر ايىنىڭ ورتا شەنiندە مەكتەبiمiزگە كولحوزدىڭ بريگاديرi كەلدi. نە ءۇشiن كەلگەنiن ءبارiمiز بiلiپ وتىرمىز. كiم قوي قىرقىمعا، كiم ءشوپ شابىسقا جازىلادى، سونى تiزiمدەۋ ءۇشiن كەلiپ تۇرعان بەتi. قولىنا جۋرنالدى الىپ، تiزiم بويىنشا شاقىرىپ الىپ،  جازا باستادى. وسى ۋاقىتقا دەيiن كوشەتiنiمiز تۋراسىندا ەشكiمگە تiس جارىپ ايتپاعان ەدiم. ونىڭ ۇستiنە شەشەم دە ناقتى كوشەتiن كۇنiمiز انىقتالعانعا دەيiن ەشكiمگە ۇندەمەي قويا تۇرايىق دەگەن. سەبەبiن بiلگiم كەلiپ سۇراعاندا:

–الدىن الا دابىرالامايىق، – دەگەن. نەگiزگi سەبەبi سول – شەشەم ماعان ايتارىن ايتقانمەن ءوزi دە ەكi ويلى بولىپ ءجۇردi-اۋ دەيمiن. ەكi ويلى بولاتىنى – شەشەي دە مۇنداعى ەلمەن ارقا-جارقا ارالاسىپ كەتكەن ەدi. ونىڭ ۇستiنە ومiرلiك قوساعىنىڭ سۇيەگi دە وسى توپىراقتا جاتىر ەمەس پە. ەندi نە دە بولسا سول جاسىرىپ جۇرگەن قۇپيامىزدى اشىپ، بiر شەشiمگە كەلەتiن كۇن تۋعان سياقتى.

ءالiپبي بويىنشا جۋرنالدا ابدراحمانوۆ پەن اسىلبەكوۆتان كەيiن اجيەۆ ماحامبەت بولىپ مەن تۇرمىن. ابدراحمانوۆ شوپكە جازىلدى. اسىلبەكوۆ قوي قىرقىمعا تiزiمدەلدi. وسى ەكەۋiنەن كەيiن بiردەن باعلانوۆقا كوشتi. مەن تۇسiنبەي قالدىم. Iشتەي «ەەە، بiزدiڭ كوشەتiنiمiزدi ەستiگەن ەكەن» دەپ ويلادىم. بiراق كiمنەن ەستۋi مۇمكiن. بۇل جايتتى شەشەم ەكەۋمiز عانا بiلەتiن سياقتى ەدiك. شەشەم ايتتى ما ەكەن؟ ايتسا، نە ءۇشiن ايتۋى كەرەك؟ مۇمكiن كولiك سۇرادى ما ەكەن؟ ءسويتiپ باسىم قاتىپ وتىرعاندا مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ قوعامدىق جۇمىستار جونiندەگi ورىنباسارى:

– اجيەۆتى ۇمىتىپ كەتتiڭiز عوي، – دەدi.

سول كەزدە كوزiلدiرiگiنiڭ توبەسiنەن ماعان بiر قاراپ العان بريگادير:

– اجيەۆتەن نەسiن سۇرايمىن. بiلەمiز عوي، ماحامبەتتiڭ جايىن. بۇل باتىر جىلداعىداي قىرقىمعا دا، ءشوپ شابىسقا دا جازىلاتىن شىعار دەپ الدىن الا تiزiمدەپ قويعانمىن، – دەدi.

– جوق، اعا، مەن بيىل ەكەۋiنە دە جازىلمايمىن، – دەدiم.

– نەگە؟

– بiز بيىل… ءوزiمiزدiڭ اۋىل… كوشسەك پە دەپ ەدiك، – دەدiم ءۇزiپ-جۇلىپ. جانە وسى سوزدەردi ايتىپ تۇرعاندا داۋلەتكە كوزiم ءتۇستi. سۇرلانىپ كەتiپتi.

– ءجا، وندا جارايدى. سىزىپ تاستايىن. بايقا، بiراق كوشپەي قالىپ، قىستا ءشوپسiز مالدارىڭ قىرىلىپ جۇرمەسiن.

– انىق كوشەمiز، – دەدiم.

بريگادير تiزiمدi ءارi قاراي جالعاستىرعانىمەن ءبارiنiڭ نازارى مەندە ەدi. تiپتi ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى دا، سىنىپ جەتەكشiمiز دە الدەنە ايتقىسى كەلەتiندەي وتىردى. تەك مىنا بريگاديردiڭ جۇمىسىنا كەدەرگi كەلتiرمەيiك دەپ قانا وتىرعانداي. وقۋشىلار تۇگەل تiزiمدەلiپ بولعاسىن بريگادير مەن ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى شىعىپ كەتتi دە، سىنىپ جەتەكشiمiز بەن دوستارىم – ءبارi مەنi سۇراقتىڭ استىنا الدى. كەيبiرەۋi ۇگiتتەدi. ءبارiنiڭ ايتاتىنى بiر ءسوز. «ەكi جىل عانا قالدى عوي. مەكتەپ بiتiرگەنشە شىدا».

– قاپ، مىنا داۋلەت ادام بولىپ قالىپ ەدi. ەندi مەكتەپ بiتiرگiزiپ كەتسەڭ جاقسى بولار ەدi, – دەپ ازiلدەدi سىنىپ جەتەكشiمiز ايكۇمiس اپاي.

سول كەزدە قۋ تiلدi سىنىپتاستارىمىزدىڭ بiرi داۋلەتتiڭ قولىن الىپ:

– قۇتتى بولسىن، – دەدi.

ءوزi جاقىن سانايتىن دوسىنان تiرiدەي  ايىرىلايىن دەپ تۇرعان داۋكەڭ ونىڭ نەنi قۇتتى بولسىن دەگەنiن ۇقپاي، نە ايتىپ تۇرسىڭ دەگەندەي ونىڭ بەتiنە باجىرايا قارادى. اناۋ بولسا;

– بەس جىل بۇرىن ايىرىلىپ قالعان شەنiڭ قۇتتى بولسىن! ماحامبەت كەتسە قايتادان اتامان بولاسىڭ عوي، – دەدi.

***

شiلiڭگiر شiلدەنiڭ كۇنi ەدi. انە كوشەمiز، مiنە كوشەمiز دەپ ءجۇرiپ ءارتۇرلi شارۋالارمەن بiراز كەشەۋiلدەپ قالعانبىز. بۇگiن تۇسكە جۋىق ازعانتاي دۇنيە مۇلiكتi كولحوزدىڭ بەرگەن ماشيناسىنا تيەپ الىپ، شەشەم جولعا شىعىپ كەتتi. شىعارىپ سالۋشىلار كوپ بولدى. اركiم قال-قادiرiنشە ىرىمىن جاساپ، ارنارسەسiن ۇسىنىپ جاتتى. ۇلكەن بiر قويدى سويىپ، اۋىلدان شىعا بەرiس جەردە قۇران وقىتىپ، اۋىل ادامدارىنا اس بەردiك.

ءوزiمiزدiڭ تۋعان اۋىلىمىز اقباستاۋدان اكەمنىڭ جۇمان دەگەن iنiسi كەلگەن. سول اعام ەكەۋمiز ەكi اتپەن ءتورت تۇلiك مالىمىزدى ايداپ كەتپەكپiز. الدىمىزدا ءتورت ءجۇز شاقىرىمعا جۋىق جول جاتىر. ءتورت قونا، بەس قونا جەتەرمiز. اقتاباندى «ماشيناعا باسىپ اكەت» دەگەنiمدە «مال قايىرعانىڭا كەرەك بولار،  اسىقپاي جۇرەسiڭدەر عوي، iلەسiپ وتىرار» دەپ قالدىرىپ كەتتi.

مەنiمەن مال ايداسىپ بارامىن دەپ، اتىن دا دايىنداپ، ءوزi دە دايىندالىپ جۇرگەن داۋلەت دوسىم قىرسىق قىلعاندا بiز كوشەردەن ءۇش كۇن بۇرىن اتتان قۇلاپ، اياعىن سىندىرىپ العان. بالداعىنا سۇيەنiپ كەلiپ قوشتاستى. ونشا كوڭiل كۇيi بولمادى. بويىن وكiنiش پەن قيماستىق كەرنەپ تۇرعانىن بiلدiم. اۋىر ۇنسiزدiكتi بۇزعىم كەلiپ:

– ءاي، يساتايىم-اي، سول كۇنi اتقا مiنبەي قويا تۇرعانىڭدا عوي مەنi كوشiرiسەر ەدiڭ، – دەدiم.

مەنiڭ اتىم ماحامبەت بولعاسىن سىنىپتاستارىمىز ونى ازiلدەپ يساتاي دەيتiن.

جاساۋراعان كوزiن كۇلiمسiرەتiپ:

– امان بولساق كەزدەسەمiز عوي، ماحا. جولىڭ بولسىن! – دەپ قالا بەردi.

بiز اۋىلدان اقىرىنداپ ۇزاي بەردiك. جىلقىلاردى اعام الدىنا  سالىپ، كوشتi باستاپ بارادى. سيىر مەن قويعا – مەن يەمiن. اقتاباننىڭ كومەگi زور بولدى. قيا باسىپ، قيىس كەتكەنi بولسا اقىلدى يتiم قايىرىپ اكەلەدi.

قىرىق شاقىرىمداي ءجۇرiپ قاراڭعى قويۋلانعان كەزدە بiر اۋىلدىڭ تۇسىنداعى الدەقانداي قويشىنىڭ كۇزەۋiنە ايالدادىق. قويشىلار جايلاۋعا شىعىپ كەتكەندiكتەن، جول بويىنداعى قوي تولدەتەتiن كوكتەۋلەر مەن ەل جايلاۋدان تۇسكەسiن قىستاۋعا دەيiن وتىراتىن وسىنداي كۇزەۋلەردiڭ ءبارi دە بوس. بiز توقتاعان كۇزەۋ دە سونداي بiر قويشىنىڭ ەسكi جۇرتى ەكەن. مالداردى اسىقپاي جايا-مايا ايداعاندىقتان، بارلىعى دا توق. بiرiن قالدىرماي قاشا قوراعا قاماپ تاستادىق تا، ءوزiمiز بوس تۇرعان ۇيگە كiرiپ، سابان توسەپ، جانتايا كەتتiك. جول ازىعىمىزدى اعام ەكەۋمiز ەكi قورجىنعا ءبولiپ سالىپ العانبىز. جول بويىندا قايبiر قازان كوتەرiپ، وڭدى اۋقات  iشپەكسiڭ. كومبە نانعا سارى مايدى جاعىپ جiبەرiپ، جەپ-جەپ الامىز دا، ارتىنان ايرانىمىز بەن قاتىق-كوجەمiزدi iشiپ الامىز. ال ات ۇستiندە وتىرعاندا جۇدىرىقتاي قۇرتتى ەكi ءبولiپ، اۋىزعا سالىپ الىپ، ءسولiن قاناعات تۇتامىز. شولدەپ بارا جاتساق، اشىمالدان بiرەر ۇرتتاپ الساق جەتiپ جاتىر.

بارعا قاناعات قىلعان اعام استانىپ بولعاسىن، ورنىنان تۇرىپ مالداردى بiر قاراپ كەلەيiن دەپ شىعىپ كەتتi. مەن بۇگiن جول بويى iشكەن سۋسىنىمىزدىڭ بوس قالعان ىدىسىنا مالتا ەزە باستادىم. ەرتەڭگi جولدىڭ قامى عوي. الاڭ كوڭiلمەن جاتقان ادامدا قايبiر ۇيقى بولسىن. ەكەۋمiز ەكi بۇرىشقا جانتايىپ جاتا كەتتiك. ەڭ بولماسا بەل جازىپ الماقپىز. ەرتەڭ تاعى تاڭ اتپاستان اتقا قونامىز. تاعى دا نەشەمە ساعىت بويىنا ات ۇستiنە وتىرامىز.

كوز شىرىمىن الىپ جەرگە جارىق تۇسiسiمەن قايتادان جولعا شىقتىق. كەشە ءتۇس قايتا شىققاندiكi شىعار، جولىمىز ونشا ونبەدi. بۇگiن بiراز جەرگە جەتسەك دەپ مولشەرلەدiك. بiراز جەر جۇرگەسiن اعام:

– جۇرە جەگەن ءشوپتiڭ بەرەكەسi بولمايدى. كۇن ىسىماي تۇرىپ كiشكەنە جايىپ الايىق، – دەپ اعام مالداردى وتى قالىڭداۋ شالعىنعا قويا بەردi.

ءوزiمiز دە تاڭعى اس ەسەبiندەگi قۇرت-مايىمىزدى ورتامىزعا الىپ قاۋجاپ وتىرمىز. نەگە ەكەنىن قايدام، اقتابان مەنىڭ تىزەمە باسىن قويىپ،  كوزىن جۇمىپ الىپ مەيىرلەنىپ جاتتى. قۇيرىعىمەن جەردى جايلاپ قانا ەركەلەتىپ ساباپ قويادى. مىنا قىلىعىنا تاڭ قالدىم.

اعاما دا وعاش كورىنسە كەرەك، تاڭدانعان كەيىپپەن:

– مىناعان نە كورىندى؟  ءولىپ قالىپ جۇرمەسىن، – دەدى.

– كوكە، نەگە ولاي دەدىڭىز؟

– كىم ءبىلسىن، ءبىرتۇرلى قوشتاسىپ جاتقانداي عوي.

مەنىڭ دە ءىشىم قىلپ ەتە قالدى. بۇل نە ىستەسە دە بەكەرگە ىستەمەيدى. بىراق ولەتىندەي ەمەس، جاي-كۇيى كەلىسىپ-اق تۇر. مۇمكىن الدامشى سەزىم شىعار دەپ ءوزىمدى-ءوزىم جۇباتتىم.

وسىدان قوزعالىپ كەتسەك الدىمىزدا بيiك توبە جاتىر. سول توبەدەن اسساق، ارعى جاعى تاعى دا ميداي جازىق. كەشە ءتۇس قايتا شىققاسىن، جولىمىز ونبەدى. سونىڭ ەسەسىن بۇگىن قايىرۋىمىز كەرەك.

كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەندە ءبىز باتىس جاققا قاراي بەت تۇزەدىك. ءىلبىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. جولدىڭ ءونۋى قيىن. ايتەۋىر تۇسكە جۋىقتاعاندا كوز ۇشىنداعى توبەنىڭ دە باسىنا شىقتىق-اۋ. جۋساندى توبەگە كەلگەندە ءجۇرىسىمىز ءتىپتى باياۋلاي ءتۇستى. ونسىز دا جەردەن باستارىن الا الماي جۋساپ كەلە جاتقان مالدار مىنا جۋساندى توبەگە شىققاندا، ءتىپتى، تۇرالاپ قالدى. قۇددى ءبىر تۇمسىقتارى جەرگە جەلىمدەلىپ قالعانداي. بىرەر ساعات ايالداپ، تويىندى-اۋ دەگەندە قايتادان قوزعالا باستادىق. توبەنىڭ ءدال شوقىسىنان اۋار جەرگە جەتكەندە اقتابان تۇرا قالدى. مەنىڭ «كا-كا» دەگەنىمە ەرەر ءتۇرى كورىنبەيدى. اتىمنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ جانىنا شاۋىپ باردىم. جەرگە ءتۇسىپ جانىنا وتىردىم دا، باسىنان باستاپ ارقاسىنا دەيىن سيپادىم. ءسۇيسىنىپ قاراپ تۇرمىن. كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتكەندە ايران-اسىر بولدىم. وي، سۇمدىق! اقتاباننىڭ جانارىندا جاس تۇر. ءيا، كادىمگى جاس. ءموپ-ءمولدىر. ءوز كوزىممەن كورمەسەم، بىرەۋ ايتسا سەنبەس ەدىم. ءيا، ءيتىم شىنىمەن جىلاپ تۇر.

نە ىستەۋ كەرەك؟ امال، جوق اتىما ءمىندىم دە قويلارعا قاراي شابا جونەلدىم. شابا جونەلگەن بويى «اقتابان، فاس!» دەپ ايتاقتاعان ءتۇر تانىتتىم. ەرەر مە ەكەن دەگەن دامە عوي. جوق، سول بويى شوقيىپ وتىرا بەردى. ءبىز بىرتىندەپ ۇزاي بەردىك، ول بولسا سول وتىرعان قالپىنان تانبادى. ەڭ قىزىعى قوشتاسقان ءتۇر تانىتىپ، الدىڭعى وڭ اياعىن كوتەرىپ الىپ، سىلتەپ-سىلتەپ قويادى. ءبىز ابدەن ۇزاعاندا بارىپ، كەرى بۇرىلعان كۇيى جۇگىرە جونەلدى.

بىزگە ەرگىسى كەلمەگەن شىعار. ەگەر ەرگىسى كەلمەسە، و باستا-اق سو بويى اۋىلدا قالا بەرمەدى مە؟ مۇمكىن وسى جەرگە دەيىن شىعارىپ سالعىسى كەلگەن بولار. ءيا، ءبىز كوشكەن اۋىل مەن قونار اۋىلدىڭ ورتاسىن ءبولىپ تۇرعان وسى توبە ەدى. وسى جەردە مەجەلەگەن دە بولۋى مۇمكىن.

جۇمان اعام:

– قاپ، اتتەگەن-اي… تەكتى يت ەدى. جىبەرمەۋىمىز كەرەك ەدى. مۇمكىن ارتىنان قۋىپ جەتىپ، ارقانعا بايلاپ الىپ كەتەيىك، – دەدى.

مەن «كەرەك ەمەس» دەدىم. ويتكەنى، ول بەكەر ىستەگەن جوق. بىرىنشىدەن، جەتكىزبەيدى دە، ۇستاتپايدى دا. ەكىنشىدەن، ول ءبارىبىر يت بولىپ جارىتپايدى. ءومىر بويى ءوز ەركىمەن بىلگەنىن ىستەپ كەلگەن ءيتتى بايلاپ يت قىلامىن دەۋ بەكەرشىلىك. سونشا جەرگە جەتكىزگەن كۇننىڭ وزىندە، بۇل كەتەمىن دەسە كەتە سالادى. ودان دا وسى سۇيكىمىمىز جوعالماي تۇرعاندا ەركىنە قويا بەرەيىك دەپ شەشتىم.

ءسويتىپ ويلاماعان جەردەن كوشىمىزدى اقتابانسىز جالعاۋىمىزعا تۋرا كەلدى.

***

قانشا دەگەنمەن اعايىننىڭ اتى اعايىن، تۋىستىڭ اتى تۋىس قوي. ءبىزدى اۋىلىمىزدىڭ ادامدارى كۇندىك جەردەن ىقىلاس، پەيىلمەن قارسى الىپ الدى. ەكى-ءۇش اتتىلى ادام قورجىن تولا اسىلعان ەتىمەن، قىمىزىمەن كۇتىپ الدى. اراسىندا مەنىڭ بەرىك دوسىم دا بار. ساعىنىسىپ كورىستىك، قۇشاقتاسىپ تابىستىق.

ارنايى كەلگەن اعالارىمىز مالعا يەلىك قىلعان سوڭ، ءبىز بەرىك ەكەۋمىز ەركىن جۇردىك. وتكەن-كەتكەندى اڭگىمە قىلدىق.

– كەلەتىنىڭدى بىلگەم، – دەيدى.

– ە-ە-ە، كەلمەيتىندەي قىتاي اسىپ كەتپەپ ەدىك قوي. قىتاي اسقاندار دا كەلىپ جاتىر. ونىڭ جانىندا ءتورت ءجۇز شاقىرىم دەگەن نە ءتايىرى، – دەپ ازىلدەدىم.

– قالاي، ول جاقتا دا ءتاۋىر دوس تاپتىڭ با؟

– ەندى، سونشاما جىل بەكەر جۇرمەگەن شىعارمىن.

– جان دوستىققا شىدايتىنى بار ما ەكەن؟

– بار ەكەن.

– مەنى ۇمىتىرىپ جىبەرگەن شىعار.

– ءاي، ساعان جەتۋ قايدا؟ ءوزىڭ شە، مەن كەتكەسىن كىممەن سەرتتەستىڭ؟

– ەشكىممەن سەرتتەسە قويعام جوق. ايتەۋىر، جانات پەن جاقسىلىققا جاقىنداۋمىن.

– «سۋايتتىعى بار» دەپ جاقسىلىقتى ونشا جاقتىرماۋشى ەدىڭ…

– ونىسىن قويعان. سەن بىلمەيسىڭ عوي، ول دەگەن قازىر مىناۋ دەگەن جىگىت بولدى. جىگىتتىككە كەلگەندە ودان وزارى جوق. ءوزىڭ دە كورەسىڭ، بارعاسىن.

ءبىز كەلەدى دەگەندى ەستىگەندە-اق، اۋىل جۇرتى ءۇي-جايىمىز بەن قورا-قوپسىمىزدى رەتكە كەلتىرىپ قويعان ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءۇش كۇن بۇرىن جەتكەن شەشەمىز دە اياۋلى قارا شاڭىراعىمىزدىڭ شىرايىن كەلتىرىپ قويىپتى. مەن كەلگەن كۇنى كورشى-قولاڭ مەن اعايىن-تۋىستىڭ باسىن قوسىپ قۇدايى تاماق بەردىك.

ونىڭ ەرتەسىندە بالالىقتىڭ قىزىعىن بىرگە باستاعان دوستارىم كەلدى. جازعى دەمالىس كەزى بولعاسىن كوبىسى اۋىلدان تىسقارى كەتكەن ەكەن. ال اۋىلدا بارلارى تۇگەل جينالدى. ءبارى دە قۋانىپ ءجۇر. ەسكى كۇندەردەگى ەستەلىكتەردى ءسوز قىلدىق. ولار جاڭالىقتارىمەن ءبولىستى. ءبارى تەگىس امان ەكەن. ءبىر عانا وكىنىشتىسى، سىنىبىمىزدا ىلعي سوڭعى پارتادا وتىراتىن ۇزىن بويلى مارات اتتى دوسىمىز جۇرەك تالماسىنان ارعى دۇنيەلىك بولىپ كەتىپتى. ءبىز ونىڭ باسىنا بارىپ، دۇعا باعىشتاپ، توپىراق سالىپ قايتتىق.

قىزىق، سىنىپتاستارىمنىڭ كەيبىرى ادام تانىماستاي وزگەرىپتى دە، ال، كەيبىرى كەرىسىنشە مۇلدە وزگەرمەگەن. بار-جوعى بەس جىلدىڭ ىشىندە. سول كۇنى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىرعان جولداستارىم كەتكەسىن مەن جاتىپ الىپ كوپ ويلاندىم. ءيا، بەس جىل دەگەن دە بىلاي كاراساڭ قاس-قاعىم ءسات. ال، وسى بەس جىلدا نە بولمايدى؟ مىسالعا مەن ءوز ءومىرىمدى عانا الىپ قاراسام، كوپ نارسە ءوتتى باسىمنان.

***

تاريح ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات قانا بولىپ سانالاتىن وسى بەس جىل مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ۇلكەن ءبىر بولشەگى ەكەن. بەس جىلدا مەنىڭ تاپقانىم از ەمەس، جوعالتقانىم دا جوق ەمەس. قايعىسى بار، قۋانىشى بار، ءبىر وكىنىش، ءبىر ءۇمىتى بار مەنىڭ تالايلى تاعدىرىمنىڭ ءبىر تاراۋى عوي. اياۋلى تاراۋى…

وسى جىلدارداعى مەنىڭ ەڭ اۋىر قايعىم اكەمنەن ايىرىلۋىم بولدى. اسقارتاۋىمنىڭ قۇلاعان كۇنى – مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ قارالى كۇن. جالعىز تىرەۋىمنەن ايىرىلعان ساتتەن باستاپ ارقا سۇيەر ەشكىمىمنىڭ جوق ەكەنىن ۇعىنىپ، بەلىمدى بەكەم بۋدىم. كىندىك قانىم تامعان جەرىم –  تۋعان اۋىلىمنان وڭى مەن سولىن تانىمايتىن كىپ-كىشكەنتاي بالا بولىپ اتتانىپ، ەسەيىپ ورالدىم. اكەسىنىڭ موينىنا ءمىنىپ كەتكەن ەركە بالا ەدىم، ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىرعا يە بولىپ، اتقا ءمىنىپ كەلدىم. بۇرىندارى اكەمىزدىڭ ارقاسىندا كوپ نارسەگە ءمان بەرە بەرمەيتىن شەشەم دە اسا سابىرلى، ساليقالى ايەل بولدى بۇل كۇندە. ايايمىن. قىرىقتان اسپاي جاتىپ جەسىرلىك كورگەن انام بايعۇستىڭ ماڭدايىنان ءاجىم، سامايىنان اق شاش كورۋ مەنىڭ جانىمدى اۋىرتىپ، جۇرەگىمدى سىزداتادى. ەندىگى ومىرىندە جاماندىق كورمەسە ەكەن دەپ تىلەيمىن. جانە سول جولدا بارىنشا تالماي ەڭبەكتەنگىم كەلەدى. ونىڭ جۇزىنەن شاتتىق ءىزىن كورۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش. شەشەمنىڭ قۋانعانى – مەنىڭ شاتتانعانىم عوي. ءيا، مەن شەشەمدى قۋانتۋ ارقىلى عانا قۋانا الامىن. مۇمكىن، باقىت دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى ءبىر ادامدى باقىتتى ەتە الۋ شىعار. ەگەر انام مىنا بەس كۇن جالعاننان جىلاماي وتسە وندا مەن باقىتتىمىن. مەنەن باسقا كىمى بار ونىڭ؟ قىزىق، نەگە مەن جالعىز بولدىم ەكەن؟ وسى كۇنگە دەيىن جاۋابىن تاپپاعان سۇراعىم وسى. سۇراۋعا باتپايمىن. تىرشىلىگىندە اكەمنەن دە سۇراماعان ەكەم.

اقتابان…

ءيا، اقتاباندى مەن ءومىر بويى ۇمىتپايتىن شىعارمىن. قانشا جىل عۇمىر كەشسەم، سونشا جىل جادىمدا جۇرەر. بالالىق شاعىمداعى ەڭ قيماس قىمباتتىلارىمنىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىن. سوناۋ جايلاۋداعى العاش كورگەن كەزىمنەن باستاپ ءار ءساتى كوز الدىمدا بولعانىمەن، مەن ونى ويلاعان سايىن سوڭعى كەيپى عانا ەلەستەي بەرەدى.

ناق ءبىر ادام قۇساپ شىعارىپ سالىپ، قوشتاسقانىن ايتام دا. الدىڭعى وڭ اياعىن كوتەرىپ، جاۋدىرەپ قالا بەرىپ ەدى-اۋ. نەگە ەرمەگەنى مەن ءۇشىن جۇمباق. دولبارلاپ ءارتۇرلى نارسەنى ويلايمىن. ءارتۇرلى بولجامدار جاسايمىن. بىراق، ناقتى جاۋابىن بىلمەيمىن.

***

P.S. وتكەن كۇندەردىڭ كەيبىر ۇزىك سۋرەتتەرى وسى. الداعى ۋاقىتتا  نە كورەتىنىم اللاعا عانا ايان. ءتاڭىرىمىز تارىمىزدى قاي جەرگە شاشسا، سول جەردەن تەرىپ جەرمىز. «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعار». ءوز باسىم «جالعىزدىڭ جارى قۇداي» دەگەنگە سەنەمىن. «شەشە، سەن باقىتتىسىڭ…» دەپ ايتا السام جارادىم. بىراق، وعان دەيىن كو-ءو-ءو-ءوپ كۇن بار.

P.S. تۇندە اقتابان تۇسىمە ەندى. سول باياعى ءوزى قالىپ كەتكەن توبەنىڭ باسىندا ءبىر اياعىن كوتەرىپ الىپ شوقيىپ وتىر ەكەن… جانارىندا جاس بار. ءيا، جىلاپ وتىر. ەگەر ءسىز ءيتتىڭ دە جىلاي الاتىنىنا سەنبەسەڭىز، وندا جىلاي المايتىن ادامدار بار دەگەنگە دە سەنبەيسىز. مەن جىلاپ وياندىم. مەنىڭ دە جانارىمدا جاس بار ەدى…

(سوڭى)

Abai.kz