Qoghamdaghy ózekti mәselelerding aq-qarasyn anyqtau ýshin, keybir taqyryptyng tigisin jatqyzu ýshin kóp jaghdayda aitary bar, auzy dualy aqsaqaldargha jýginemiz. Búl joly da sol dәstýrmen jazushy-dramaturg Dulat Isabekovke habarlastyq. Qalamger biraz taqyryptyng basyn qayyrdy. Jan-dýniyesin mazalaytyn jәitterdi kóbirek qozghady. Kesek-kesek oilarynyng bir parasyn oqyrmangha úsynamyz.

Alayaqty ózimiz ósirdik

Abay zamanynan bergi qazaq ózgerdi me? Maghan osy saual jii qoyylady. Bәri ózgerdi. Kiygen kiyimimiz, túratyn ýiimiz janardy. Biraq jan-dýniyemiz, ruhymyz qúldyrap ketti. Aqsha birinshi oryngha shyqty. Qarapayym halyqtyng ózi kisilikten, úyat-namystan birte-birte aiyrylyp jatqan siyaqty. Aldap-arbau kóp. Bazardan birdeme satyp alsanyz da, aldanyp qalasyz. Kýn kóruding jolynda jastarymyz alayaq bolyp alghan. Qazaqtyng oqu qughan emes, kýzetshi jigitteri qaptap ketti. Keyde oilaymyn, qazaqtyng janyn kýzetshilik saqtap otyr ma dep. Júmyssyz jigitterimizding bәri – kýzetshi. Qyzdarymyz ashana-meyramhananyng edenin juyp, dayashy bolyp jýr. Vokzalgha bara qalsan, jigitter kóliginning astyna týse jazdaydy. Qolyndaghy jýgindi tartyp alyp ketedi. Endi qaytedi, aqsha kerek? Kýni keshe ghana jol jýrip keldim. Kóligim vokzaldyng aldyna toqtaghanda-aq birneshe jigit qolymdaghy jýkke jabysty. Poyyzgha jetkizip bergen song «Qansha alasyn?» deymin ghoy. Beti býlk etpey 5000 tenge súrap túr. «Aynalayyndar-au, sender bir tiyn bolsa da aqsha tapsyn» – desem, myna súrap túrghanyng artyq qoy» – dedim. Álgi jigit «Endi qaytemiz, aqsha tabu kerek? Múndaghy ómir talas-tartys. Túrghan ornymyzgha, kótergen jýgimizge qaray «joghary» jaqqa aqsha berip otyramyz. Qarap túryp ólemiz be, aqsha tabu kerek» – deydi. Uәji oryndy. Qisynsyz dey almaysyz… Qysqasy, adamdardy aldap-arbaugha, bezbýirektikke, auyzdaghyny tartyp alatyn jauyzdyqqa ortanyng ózi iytermelep, mәjbýrli týrde ýiretip otyr.Biz soghys jyldarynyng úrpaghymyz. Biraq sol qiyn-qystau, ash-jalanash jyldardyng ózinde adamdar býgingidey emes edi. Bәri joqqa qanaghat, bargha sabyrmen qarap, ar-úyatty biyik qoyatyn, kisi aqysyn jemeytin-di. Halyq boyyndaghy osynday minezdi kórgende keyde biz «bostandyqty osy ýshin alghan ba edik» – dep keyiymin. Tipti qazir qazaqty tәrbiyelep otyrghan aqsaqaldar da joq.

Kadrdyng qadiri

Kenes ýkimetining kezinde bәrin kadr sheshetin. Men sol kezdegi jýieni ansay bastadym. Búdan «Isabekov kenes ýkimetin ansap otyr» degen oy tumauy kerek. Ol kezde kadr taghayyndau mәselesi bir izge týsken, jýieli edi. Mysaly, auyl sharuashylyghy ministri bolatyn adam auyldan bastap qanshama satydan ótetin edi. Qazir olay emes. Matematik temirjoldy basqarady. Ol esebin shygharyp, bala oqytyp, ghylym quyp jýrmey me? Jurnalist-ssenarist memlekettik ýlken qyzmet atqarady. Ol júmys istey ala ma, joq pa, ol jaghyna bas qatyryp jatqan eshkim joq. Eldi jemqorlyq jaylady. Sol jemqorlargha tanqalamyn. Býgin týrmege otyrsa, erteng temir tordan shyghyp, qaytadan jilikting mayly basyna jayghasady. Úrlyq pen qylmysqa jaza qoldanbau – sol úrlyq pen qylmysqa jol beru degen sóz.

Qúnsyz aqsha

Tengemiz saban aqshagha ainalyp barady. Dollar halyqaralyq valuta. Tengemizdi basqa memleket tanymaydy. Olar bizben dollarmen eseptesedi. Shetel tenge týgili, rubliding ózin «derevyannyy aqsha» deydi. Dollarmen birge barlyq zattyng baghasy kóterilip jatyr. Azyq-týlik, janarmay, jylu, su – kýn sayyn qymbattauda. Múnyng zardabyn qala júrtynan búryn auyl halqy tartyp otyr. Keshe ghana auyldan keldim. 27-30 myng tengege júmys isteydi. Býgingidey qymbatshylyq kezde, ol aqsha jyrtyqqa jamau bola ma? Biraq amal joq. Júmyssyz qalmau ýshin azgha kónedi.

Qymbatshylyq qyspaghy

Ádeyi salystyryp kórdim, Qyrghyzstandaghy benzin bizden arzan. Nan da eki ese arzan. Búghan ne uәj aitu kerek? Qyrghyz bidaydy da, múnaydy da shetelden alady. Al biz astyq pen múnaydy Reseyden alyp jatqan joqpyz ghoy. Kerisinshe, shetelge satyp jatyrmyz. Ýiding baghasy da uday qymbat. Bizding ýsh bólmeli pәterding baghasyna shetelden bes bólmeli ýy alugha bolady. Al olardyng jaghdayy bizden kósh ilgeri. «Otandyq ónim» deymiz. Biraq qymbat. Ne shygharsaq ta, bizdikining baghasy qymbat. Traktor shyghardyq. Sheteldikinen qymbat. Kólik qúrastyrdyq. Shetelden kelgen mashinadan sapasy tómen, baghasy artyq. Kiyim-keshegimiz de solay. Tipti әue biyletting baghasy migha syimaydy. Shetelge shyghatyndar Tәshkent, Bishkek, Ystambúl arqyly úshady.

Teledidar – ortaqol әnshilerding qúly

Búryn Almatyda mәdeny orta qalyptasyp, kemeline kelgen bolatyn. Halyqtyng talghamy biyik edi. Qazir kerisinshe. Mәselen, Qayrat Núrtas degen jas әnshi shyqty. Eger ol shaqyru berse, konsertine baram ba, barmaymyn ba, oilanatyn edim. Óitkeni, qazaqta odan da myqty, kәsiby әnshi, jaqsy dauys iyeleri bar. Keshegi Roza Baghlanova, Biybigýl Tólegenova, Ermek Serkebaevtar qanday edi, shirkin?! Al qazir ortaqol әnshilerding dәureni jýrip-aq túr. Nege? Onyng sebebi jarnamadan. Jarnama aqshasy bar, ortaqol ónerpazdardy jappay kórsetedi. Solardy әspetteydi. Auyldaghy elding әngimesi de solar. «Anau әnshining eki әieli bar eken». «Anau bir әnshi bәlenshening toqaly eken» dep otyratyn bolypty. Búrynghy el men jerding shejiresin shertetin aqsaqaldardyng әngimesi joq. El – teledidardyng qúly, teledidar – ortaqol әnshilerding qúly bop ketti.

Mәdeny talgham tómendedi

Halyq teatrgha talghamsyz barady. Arzan qoyylymgha ýiir. Teatrgha tazarayyn, ruhany tolayyn dep emes, qydyru ýshin baratynday. Adamdy oilandyratyn, salmaqty, sýiekti spektaklidi eshkim tamashalamaydy. Barghysy da, oilanghysy da kelmeydi. Búrynghy kórermender teatrgha bararda ýsh nәrseni bilip baratyn. Birinshi – avtorgha, ekinshi – rejisserge, ýshinshi – әrtiske bola baratyn edi. Qazirgi kórermenge bәribir. Býgingi kórermen jenil әzilge, oisyz kýlkige, arzan satiragha qúmar. Mәdeny talgham dengeyi óte tómen. Asqar Sýleymenovting sózimen aitqanda, «Betterinde miy joq adamdardy» kóremin. Ýlken teatrlardyng ózinde jenil, arzan spektakli jii qoyylady. Mysaly, «Tansúlu», «Imperiyadaghy kesh» siyaqty. Ony tipti dramaturgiya dep aitugha da bolmaydy. Ómiri teatrgha barmaghandar piesa jazatyn zaman boldy ghoy.

69 myng tenge qalamaqy

Men shygharmashylyq saparmen shetelde kóp bolamyn. Bәri – ghylymy men bilimi tehnikasy men tehnologiyasy damyghan elder. Solay bola túra, olar kitapty jaqsy oqidy. Ghalamtorgha qaraghanda, qaghaz әdebiyetting adamgha bereri mol ekenin Europa da, shyghystaghy damyghan elder de týsingen. Sondyqtan kitapqúmar. Al bizde oqyrman týgili әdebiyetti nәsihattau joq. Putin «Ádebiyetti qoldau jylyn» jariyalap jatyr. Reseyden bәrin kóshirip alushy edik, osyghan kelgende kejemiz keri tartyp qalypty… Biyl әngimeler jinaghym shyqty. Qalamaqynyz dep 69 myng tenge berdi. Almayyn degem, tastap ketipti. Adamdy búdan artyq qorlaugha bola ma? Kenes ýkimeti kezinde kitap týgili, gazet-jurnalgha shyqqan әngimene, radio-telearnadan bergen súhbatyna qalamaqy beriletin. Qazir onyng biri de joq. Búryn qalamgerge jylyna ýsh-tórt ret joldama beriletin. Aqyn-jazushygha arnalghan demalys oryndaryna baryp, kitabymyzdy jazyp qaytatynbyz. Qazir onyng biri de joq. «Qaytseng de jaz. Biraq qalamaqy bermeymiz» degen qasang pighyl. Odan keyin qalay jazasyn?..

Jazyp alghan
Jaras Kemeljan

 «Jas qazaq» gazeti