قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋ ءۇشىن، كەيبىر تاقىرىپتىڭ تىگىسىن جاتقىزۋ ءۇشىن كوپ جاعدايدا ايتارى بار، اۋزى دۋالى اقساقالدارعا جۇگىنەمىز. بۇل جولى دا سول داستۇرمەن جازۋشى-دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆكە حابارلاستىق. قالامگەر ءبىراز تاقىرىپتىڭ باسىن قايىردى. جان-دۇنيەسىن مازالايتىن جايتتەردى كوبىرەك قوزعادى. كەسەك-كەسەك ويلارىنىڭ ءبىر پاراسىن وقىرمانعا ۇسىنامىز.

الاياقتى ءوزىمىز وسىردىك

اباي زامانىنان بەرگى قازاق وزگەردى مە؟ ماعان وسى ساۋال ءجيى قويىلادى. ءبارى وزگەردى. كيگەن كيىمىمىز، تۇراتىن ءۇيىمىز جاڭاردى. بىراق جان-دۇنيەمىز، رۋحىمىز قۇلدىراپ كەتتى. اقشا ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. قاراپايىم حالىقتىڭ ءوزى كىسىلىكتەن، ۇيات-نامىستان بىرتە-بىرتە ايىرىلىپ جاتقان سياقتى. الداپ-ارباۋ كوپ. بازاردان بىردەمە ساتىپ الساڭىز دا، الدانىپ قالاسىز. كۇن كورۋدىڭ جولىندا جاستارىمىز الاياق بولىپ العان. قازاقتىڭ وقۋ قۋعان ەمەس، كۇزەتشى جىگىتتەرى قاپتاپ كەتتى. كەيدە ويلايمىن، قازاقتىڭ جانىن كۇزەتشىلىك ساقتاپ وتىر ما دەپ. جۇمىسسىز جىگىتتەرىمىزدىڭ ءبارى – كۇزەتشى. قىزدارىمىز اسحانا-مەيرامحانانىڭ ەدەنىن جۋىپ، داياشى بولىپ ءجۇر. ۆوكزالعا بارا قالساڭ، جىگىتتەر كولىگىڭنىڭ استىنا تۇسە جازدايدى. قولىڭداعى جۇگىڭدى تارتىپ الىپ كەتەدى. ەندى قايتەدى، اقشا كەرەك؟ كۇنى كەشە عانا جول ءجۇرىپ كەلدىم. كولىگىم ۆوكزالدىڭ الدىنا توقتاعاندا-اق بىرنەشە جىگىت قولىمداعى جۇككە جابىستى. پويىزعا جەتكىزىپ بەرگەن سوڭ «قانشا الاسىڭ؟» دەيمىن عوي. بەتى بۇلك ەتپەي 5000 تەڭگە سۇراپ تۇر. «اينالايىندار-اۋ، سەندەر ءبىر تيىن بولسا دا اقشا تاپسىن» – دەسەم، مىنا سۇراپ تۇرعانىڭ ارتىق قوي» – دەدىم. الگى جىگىت «ەندى قايتەمىز، اقشا تابۋ كەرەك؟ مۇنداعى ءومىر تالاس-تارتىس. تۇرعان ورنىمىزعا، كوتەرگەن جۇگىمىزگە قاراي «جوعارى» جاققا اقشا بەرىپ وتىرامىز. قاراپ تۇرىپ ولەمىز بە، اقشا تابۋ كەرەك» – دەيدى. ءۋاجى ورىندى. قيسىنسىز دەي المايسىز… قىسقاسى، ادامداردى الداپ-ارباۋعا، بەزبۇيرەكتىككە، اۋىزداعىنى تارتىپ الاتىن جاۋىزدىققا ورتانىڭ ءوزى يتەرمەلەپ، ءماجبۇرلى تۇردە ۇيرەتىپ وتىر.ءبىز سوعىس جىلدارىنىڭ ۇرپاعىمىز. بىراق سول قيىن-قىستاۋ، اش-جالاڭاش جىلداردىڭ وزىندە ادامدار بۇگىنگىدەي ەمەس ەدى. ءبارى جوققا قاناعات، بارعا سابىرمەن قاراپ، ار-ۇياتتى بيىك قوياتىن، كىسى اقىسىن جەمەيتىن-ءدى. حالىق بويىنداعى وسىنداي مىنەزدى كورگەندە كەيدە ءبىز «بوستاندىقتى وسى ءۇشىن العان با ەدىك» – دەپ كەيمىن. ءتىپتى قازىر قازاقتى تاربيەلەپ وتىرعان اقساقالدار دا جوق.

كادردىڭ قادىرى

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە ءبارىن كادر شەشەتىن. مەن سول كەزدەگى جۇيەنى اڭساي باستادىم. بۇدان «يسابەكوۆ كەڭەس ۇكىمەتىن اڭساپ وتىر» دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. ول كەزدە كادر تاعايىنداۋ ماسەلەسى ءبىر ىزگە تۇسكەن، جۇيەلى ەدى. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى بولاتىن ادام اۋىلدان باستاپ قانشاما ساتىدان وتەتىن ەدى. قازىر ولاي ەمەس. ماتەماتيك تەمىرجولدى باسقارادى. ول ەسەبىن شىعارىپ، بالا وقىتىپ، عىلىم قۋىپ جۇرمەي مە؟ جۋرناليست-ستسەناريست مەملەكەتتىك ۇلكەن قىزمەت اتقارادى. ول جۇمىس ىستەي الا ما، جوق پا، ول جاعىنا باس قاتىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ەلدى جەمقورلىق جايلادى. سول جەمقورلارعا تاڭقالامىن. بۇگىن تۇرمەگە وتىرسا، ەرتەڭ تەمىر توردان شىعىپ، قايتادان جىلىكتىڭ مايلى باسىنا جايعاسادى. ۇرلىق پەن قىلمىسقا جازا قولدانباۋ – سول ۇرلىق پەن قىلمىسقا جول بەرۋ دەگەن ءسوز.

قۇنسىز اقشا

تەڭگەمىز سابان اقشاعا اينالىپ بارادى. دوللار حالىقارالىق ۆاليۋتا. تەڭگەمىزدى باسقا مەملەكەت تانىمايدى. ولار بىزبەن دوللارمەن ەسەپتەسەدى. شەتەل تەڭگە تۇگىلى، ءرۋبلدىڭ ءوزىن «دەرەۆياننىي اقشا» دەيدى. دوللارمەن بىرگە بارلىق زاتتىڭ باعاسى كوتەرىلىپ جاتىر. ازىق-تۇلىك، جانارماي، جىلۋ، سۋ – كۇن سايىن قىمباتتاۋدا. مۇنىڭ زاردابىن قالا جۇرتىنان بۇرىن اۋىل حالقى تارتىپ وتىر. كەشە عانا اۋىلدان كەلدىم. 27-30 مىڭ تەڭگەگە جۇمىس ىستەيدى. بۇگىنگىدەي قىمباتشىلىق كەزدە، ول اقشا جىرتىققا جاماۋ بولا ما؟ بىراق امال جوق. جۇمىسسىز قالماۋ ءۇشىن ازعا كونەدى.

قىمباتشىلىق قىسپاعى

ادەيى سالىستىرىپ كوردىم، قىرعىزستانداعى بەنزين بىزدەن ارزان. نان دا ەكى ەسە ارزان. بۇعان نە ءۋاج ايتۋ كەرەك؟ قىرعىز بيدايدى دا، مۇنايدى دا شەتەلدەن الادى. ال ءبىز استىق پەن مۇنايدى رەسەيدەن الىپ جاتقان جوقپىز عوي. كەرىسىنشە، شەتەلگە ساتىپ جاتىرمىز. ءۇيدىڭ باعاسى دا ۋداي قىمبات. ءبىزدىڭ ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ باعاسىنا شەتەلدەن بەس بولمەلى ءۇي الۋعا بولادى. ال ولاردىڭ جاعدايى بىزدەن كوش ىلگەرى. «وتاندىق ءونىم» دەيمىز. بىراق قىمبات. نە شىعارساق تا، بىزدىكىنىڭ باعاسى قىمبات. تراكتور شىعاردىق. شەتەلدىكىنەن قىمبات. كولىك قۇراستىردىق. شەتەلدەن كەلگەن ماشينادان ساپاسى تومەن، باعاسى ارتىق. كيىم-كەشەگىمىز دە سولاي. ءتىپتى اۋە بيلەتتىڭ باعاسى ميعا سىيمايدى. شەتەلگە شىعاتىندار تاشكەنت، بىشكەك، ىستامبۇل ارقىلى ۇشادى.

تەلەديدار – ورتاقول انشىلەردىڭ قۇلى

بۇرىن الماتىدا مادەني ورتا قالىپتاسىپ، كەمەلىنە كەلگەن بولاتىن. حالىقتىڭ تالعامى بيىك ەدى. قازىر كەرىسىنشە. ماسەلەن، قايرات نۇرتاس دەگەن جاس ءانشى شىقتى. ەگەر ول شاقىرۋ بەرسە، كونتسەرتىنە بارام با، بارمايمىن با، ويلاناتىن ەدىم. ويتكەنى، قازاقتا ودان دا مىقتى، كاسىبي ءانشى، جاقسى داۋىس يەلەرى بار. كەشەگى روزا باعلانوۆا، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، ەرمەك سەركەباەۆتار قانداي ەدى، شىركىن؟! ال قازىر ورتاقول انشىلەردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ-اق تۇر. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى جارنامادان. جارناما اقشاسى بار، ورتاقول ونەرپازداردى جاپپاي كورسەتەدى. سولاردى اسپەتتەيدى. اۋىلداعى ەلدىڭ اڭگىمەسى دە سولار. «اناۋ ءانشىنىڭ ەكى ايەلى بار ەكەن». «اناۋ ءبىر ءانشى بالەنشەنىڭ توقالى ەكەن» دەپ وتىراتىن بولىپتى. بۇرىنعى ەل مەن جەردىڭ شەجىرەسىن شەرتەتىن اقساقالداردىڭ اڭگىمەسى جوق. ەل – تەلەديداردىڭ قۇلى، تەلەديدار – ورتاقول انشىلەردىڭ قۇلى بوپ كەتتى.

مادەني تالعام تومەندەدى

حالىق تەاترعا تالعامسىز بارادى. ارزان قويىلىمعا ءۇيىر. تەاترعا تازارايىن، رۋحاني تولايىن دەپ ەمەس، قىدىرۋ ءۇشىن باراتىنداي. ادامدى ويلاندىراتىن، سالماقتى، سۇيەكتى سپەكتاكلدى ەشكىم تاماشالامايدى. بارعىسى دا، ويلانعىسى دا كەلمەيدى. بۇرىنعى كورەرمەندەر تەاترعا باراردا ءۇش نارسەنى ءبىلىپ باراتىن. ءبىرىنشى – اۆتورعا، ەكىنشى – رەجيسسەرگە، ءۇشىنشى – ارتىسكە بولا باراتىن ەدى. قازىرگى كورەرمەنگە ءبارىبىر. بۇگىنگى كورەرمەن جەڭىل ازىلگە، ويسىز كۇلكىگە، ارزان ساتيراعا قۇمار. مادەني تالعام دەڭگەيى وتە تومەن. اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «بەتتەرىندە ميى جوق ادامداردى» كورەمىن. ۇلكەن تەاترلاردىڭ وزىندە جەڭىل، ارزان سپەكتاكل ءجيى قويىلادى. مىسالى، «تاڭسۇلۋ»، «يمپەرياداعى كەش» سياقتى. ونى ءتىپتى دراماتۋرگيا دەپ ايتۋعا دا بولمايدى. ءومىرى تەاترعا بارماعاندار پەسا جازاتىن زامان بولدى عوي.

69 مىڭ تەڭگە قالاماقى

مەن شىعارماشىلىق ساپارمەن شەتەلدە كوپ بولامىن. ءبارى – عىلىمى مەن ءبىلىمى تەحنيكاسى مەن تەحنولوگياسى دامىعان ەلدەر. سولاي بولا تۇرا، ولار كىتاپتى جاقسى وقيدى. عالامتورعا قاراعاندا، قاعاز ادەبيەتتىڭ ادامعا بەرەرى مول ەكەنىن ەۋروپا دا، شىعىستاعى دامىعان ەلدەر دە تۇسىنگەن. سوندىقتان كىتاپقۇمار. ال بىزدە وقىرمان تۇگىلى ادەبيەتتى ءناسيحاتتاۋ جوق. پۋتين «ادەبيەتتى قولداۋ جىلىن» جاريالاپ جاتىر. رەسەيدەن ءبارىن كوشىرىپ الۋشى ەدىك، وسىعان كەلگەندە كەجەمىز كەرى تارتىپ قالىپتى… بيىل اڭگىمەلەر جيناعىم شىقتى. قالاماقىڭىز دەپ 69 مىڭ تەڭگە بەردى. المايىن دەگەم، تاستاپ كەتىپتى. ادامدى بۇدان ارتىق قورلاۋعا بولا ما؟ كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە كىتاپ تۇگىلى، گازەت-جۋرنالعا شىققان اڭگىمەڭە، راديو-تەلەارنادان بەرگەن سۇحباتىڭا قالاماقى بەرىلەتىن. قازىر ونىڭ ءبىرى دە جوق. بۇرىن قالامگەرگە جىلىنا ءۇش-ءتورت رەت جولداما بەرىلەتىن. اقىن-جازۋشىعا ارنالعان دەمالىس ورىندارىنا بارىپ، كىتابىمىزدى جازىپ قايتاتىنبىز. قازىر ونىڭ ءبىرى دە جوق. «قايتسەڭ دە جاز. بىراق قالاماقى بەرمەيمىز» دەگەن قاساڭ پيعىل. ودان كەيىن قالاي جازاسىڭ؟..

جازىپ العان
جاراس كەمەلجان

 «جاس قازاق» گازەتى