Kenes Odaghynda ósken úrpaq ýshin birinshi qantar Jana jyl merekesi sanalyp, sanamyzdy ulap tastady. Múny jyl ótken sayyn qatty sezinip kelemiz. Ásirese auyldargha eng kóp taraytyn «Habar», «Qazaqstan» telearnalary qaqaghan qystyng ortasynda toylanatyn «jana jyldy» tól meyramyna ainaldyryp aldy. Kenes Odaghy joyylsa da, odan qalghan jaman әdetter men dәstýrler qyr sonymyzdan qalmay keledi.

Oghan birinshi kezekte kinәli – eldik iydeologiyanyng jútandyghy. Ekinshiden, qazirgi bizding teledidar, radio, gazet-jurnaldardyng kópshilik bas redaktorlary «kemeldengen Kenes Odaghynyn» tәlim-tәrbiyesi men bilimin alghan jurnalister men jazushylar. Onyng ýstine tәuelsizdikten keyingi jyldarda jana zamangha say bilimdi jurnalistik úrpaq qalyptaspady. Al tәuelsiz elge tәn tanymdy, dәstýr men sanany qalyptastyrugha yqpal etushi basty kýshting biregeyi – BAQ ekeni barshagha ayan.

Osy orayda biraz tanymdyq mәsele qozghay ketuding artyqtyghy bolmas. Birinshiden, әlem halyqtary men memleketterining 90 payyzy 1 qantardy Jana jyl dep moyyndamaydy. Mәselen, barshagha mәlim – parsy, arab jәne týrki júrtynyng jana jyly – Nauryzda. 1,5 milliardqa juyq músylman ay kýntizbesin qoldanady. Sondyqtan da músylmandardyng Jana jyly jyl sayyn on bir kýnge algha jyljidy. Mysaly, Iranda (búrynghy parsy eli) Jana jyldy 21 nauryzda toylaydy.

Sonymen birge 3 milliardqa juyq budda dinindegilerding jana jyly – aqpan aiynda. Ýndister túratyn mekenderine qaray Jana jyldy әrtýrli qarsy alady. Soltýstik Indiya túrghyndary ózderin qyzghysh, qyzyl, siyakók, aq týsti әshekeylermen bezendiredi. Al Ontýstik Indiyada әielder arnauly ýlken tabaqqa tәtti taghamdar, gýl shoqtary men shaghyn syilyqtar salyp, dayyndalady. Jana jyldyng alghashqy tanynda balalar kózderin júmyp, ózderin analary arnauly syitabaqqa aparuyn kýtedi. Batys Indiyada Jana jyl qazan aiynyng sonynda toylanady. Qiyr Shyghys, Vietnamda Jana jyl «Tet» dep atalady. Ony 21 qantar men 19 aqpan aralyghynda qarsy alady. Qytaylyqtar da 17 qantar men 19 aqpan aralyghynda jana ay tughan kezde Jana jyldy qarsy alady.

Hristian dinindegi katolik tarmaghynyng bir milliardqa juyq halqy jana jyldy 25 jeltoqsanda toylaydy. Býkil Europa, Ontýstik jәne Soltýstik Amerika, Avstraliya, Afrika qúrlyqtary (soltýstiginen basqa) Issus Hristostyng dýniyege kelgen 25 jeltoqsan tughan kýninde «Rojdestvony» qarsy alyp, ol kýndi Jana jyl dep toylap keledi. Biyl 25 jeltoqsanda Issus Hristos qúdayy 2015 jasqa toldy.

Sonda birinshi qantardy kimder toylaydy? Bizding zamanymyzdyng tórtinshi ghasyrynda biylik basyndaghylar talasynan Hristian dini katolik jәne pravoslav bolyp ekige bólindi. Slavyan tektes taypalar: orys, ukraiyn, belorus, serb, bolgar, t.b. pravoslav tarmaghyn ústanyp qaldy da, europalyq elder katolik tarmaghyn ústanyp, ekeuara jaulasyp, katolikterding meyramyn pravoslavtar moyyndamay, óz betterinshe Jana jyl meyramyn shyghardy. Mәselen, pravoslavtar «rojdestvony» eske almas ýshin, 1700 jyly I Petr Jana jyl dep toylanyp kele jatqan 25 jeltoqsandy – birinshi qantargha auystyrghan jarlyq shyghardy. Kenes Odaghy ornaghansha orystar «rojdestvo» men «jana jyldyn» ortasynda jýrse, dinsizdikke úshyraghan Kenes Odaghy 1936 jyly 1 qantardy memlekettik meyram retinde ornyqtyrdy.

Qazirgi tanda «jana jyldy» Baltyq jaghalauy elderi – Latviya, Litva, Estoniya mýldem toylamaydy. Kenes Odaghynan qalghan on eki memleketten basqalar 1 qantardy tek jyldyng auysuy dep qabyldap, 31 jeltoqsan men 1 qantar júmys kýnderi bolyp sanalady.

Al Ukraina «Ayaz atadan» bas tartyp, ony basqa órkeniyetti elder siyaqty «Santa Klaus» dep atady. Tabighat jaratylysyna, uaqyttyng auysuyna say eshqanday logikagha jatpaytyn, qystyng kýni qyrauda toylaytyn tek orystyng ghana «jana jylyna» qazaq nege «jabysyp» qaldy? «Orystyq» Jana jylgha bola, milliondaghan shyrsha qyrqylyp, ekologiyagha, tabighatqa ghalamat kesir keledi. Milliondaghan otbasy sol kýnderi qyruar qarjyny araq-sharapqa júmsaydy. Sebebi pravoslavtyq hristiandardyng jana jylyn araq-sharapsyz qarsy alu mýmkin emes. Ejelden araqqúmarlar orys pravoslavtary ýshin búl «taptyrmas» meyram bolsa, tegi tәnirden taraghan músylman qazaq ýshin – haram, danghaza dýrmek. Statistikalyq derekter boyynsha, eng kóp adam ólimi osy kýnderi bolady eken.

Al araq-sharapsyz, nauryz kójemen, agharghanmen toylanatyn 22 nauryzdaghy Jana jylda kóktem kelip, uaqyt jasarady. Yaghni, kóktemmen birge Jana jyl keledi. Uildegen boran men aqqar-kókmúz qúrsanghan 1 qantarda qaydaghy Jana jyl? Qazaqtyng arasynda sóz mәteli bolyp qalghan «qantarda... qaydaghy balapan» degen sóz osydan qalsa kerek. Endeshe týkke túrghysyz ózgening meyramyn qashangha deyin toylay beremiz?

Toghaybay NÚRMÚRATÚLY

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» №45-46 (316-317) ot 24 dekabrya 2015 g.