(Qily-qily pikirlerden tamyr alghan tolghau)

N.: «Obshaya pokornosti daet vam povod schitati, chto vse u nas odnoobrazno. Vy oshibaetesi: net drugoy strany, gde bylo by takoe raznoobrazie narodnostey, nravov, religiy y duhovnogo razvitiya, kak v Rossii. Eto raznoobrazie taitsya v glubiyne, ediynenie je yavlyaetsya poverhnostnym y toliko kajushimsya. Vy vidiyte zdesi vblizy nas dvadsati ofiyserov, iz nih toliko dvoe pervyh - russkiye, troe sleduiyshih - primirivshiyesya s namy polyaki, chasti ostalinyh nemsy. Daje hany privozyat mne svoih synovey, chtoby ya ih vospityval sredy moih kadet...
Astolif de KUSTIYN
(iz dialoga Kustina s Nikolaem I. Rossiya v 1839 g.,
v kn: «Rossiya pervoy poloviny HIH v. glazamy inostransev».)

(Qily-qily pikirlerden tamyr alghan tolghau)

N.: «Obshaya pokornosti daet vam povod schitati, chto vse u nas odnoobrazno. Vy oshibaetesi: net drugoy strany, gde bylo by takoe raznoobrazie narodnostey, nravov, religiy y duhovnogo razvitiya, kak v Rossii. Eto raznoobrazie taitsya v glubiyne, ediynenie je yavlyaetsya poverhnostnym y toliko kajushimsya. Vy vidiyte zdesi vblizy nas dvadsati ofiyserov, iz nih toliko dvoe pervyh - russkiye, troe sleduiyshih - primirivshiyesya s namy polyaki, chasti ostalinyh nemsy. Daje hany privozyat mne svoih synovey, chtoby ya ih vospityval sredy moih kadet...
Astolif de KUSTIYN
(iz dialoga Kustina s Nikolaem I. Rossiya v 1839 g.,
v kn: «Rossiya pervoy poloviny HIH v. glazamy inostransev».)

Edinstvennym mestom, gde tatary... mogly nayty priit y drujelubiye, byly russkie knyajestva, s kotorymy revniyteley drevney tradisiy (mnogie iz nih rodilisi ot smeshannyh brakov)... Tak poyavilisi na rusiy... Aksakov, Alyabiev, Apraksiyn, Arakcheev, Arseniev, Ahmatov, Babichev, Balashov, Baranov, Basmanov, Baturiyn, Beketov, Berdyaev, Bibikov, Bilibasov, Bichuriyn, Boborykiyn, Bulgakov, Buniyn, Bursev, Buturliyn, Buhariyn, Veliyaminov, Gogoli, Godunov, Gorchakov, Gorshkov, Derjaviyn, Epanchiyn, Ermolaev, Izmaylov, Kantemirov, Karamazov, Karamziyn, Kiyreevskiy, Korsakov, Kochubey, Kropotkiyn, Kurakiyn, Kurbatov, Milukov, Michuriyn, Rahmaninov, Saltykov, Stroganov, Tagansev, Talyziyn, Taneev, Tatiyshev, Timashev, Timiryazev, Tretiyakov, Turgenev, Turchaninov, Tutchev, Uvarov, Urusov, Ushakov, Hanykov, Chaadaev, Shahovskoy, Sheremetiev, Shishkov, Yusupov...
Lev GUMIYLEV
(«Chernaya legenda», Moskva, «Ayriys-Press», 2003 g.)

Kýni býginge deyin qúpiyasy tolyq ashylmay kele jatqan mәsele bar. Orystanghan basqa últ ókilderi nege bir kezde ózi nemese ata-babasy, әje, anasy qúramynda bolghan negizgi últtyq týp-tamyryna onyng dinine múryn shýiire qaraydy? Basqany basqa deyik, tipti orystyng úly aqyny bolyp sanalatyn Anna Ahmatovanyng arghy tegi tatar últyna, yaghny músylman dinine baryp tireletini belgili. Sóite túra, aqynnyng óz týpki últyna qúrmetpen qarauy bylay túrsyn, kerisinshe, sanasynda babalarynyng diny qúndylyghyna teris pikir qalyptastyrghany men ýshin júmbaq. Anna Ahmatovanyng ómiri turaly ýsh tom kýndelik jazghan Lidiya Chukovskaya aqynmen 1960 jylghy 29-qazandaghy әngimesinde bylay deydi: «Ne pomnu, po kakomu povodu rechi zashla ob islame.
- Ya nikogda ne lubila islam, - skazala Anna Andreevna, - y k Koranu ravnodushna...»
(Zapisky ob Anne Ahmatovoy, tom vtoroy, Moskva, «Soglasiye», 1997 g.)
Bir ghajaby, orystanghan ózge últ ókilderining bәri derlik ózining bayyrghy ata-tegin, dinin eske alugha jәne olargha qúrmetpen qaraugha qúlyqsyz. Orystanghan qyrghyzdar da dәl osynday minezge iye...
Ómirbek TILLEBAEV,
qyrghyz aqyny
(Avtorgha joldanghan hattan ýzindi)

«Izvestno, chto obrusevshie inorodsy vsegda peresalivait po chasty istinno russkogo nastroeniya».
V.IY.LENIYN
(«K voprosu o nasionalinostyah ily ob Avtonomizasiiy», 43 tom)

Sovet ókili Jangeldin (Álibi. M.Sh.) eski hukimet zamanynda qazaq shapanyn kabiynet kiyimine, islam dinin hristian dinine aiyrbastap, Jangeldini Stepnovqa ainaldyryp, missioner bolyp edi. Biraq ol ózining ókil atalarynyng ýmitin bosqa shyghardy...
Álihan BÓKEYHANOV
(Shygharmalar, Almaty,
«Qazaqstan» baspasy, 1994 j.)

Eger halyq basqynshy tilding aldynda tize býger bolsa, onda onyng ana tili joyylady. Búl dәleldengen zandylyq. Bizding aldymyzda eki jol bar. Birinshisi, týk bitirmey, qol qusyryp qarap otyru. Ekinshisi, jogharydaghy sózdi is jýzine ainaldyru.
Devid KRISTAL
(«Til ajaly» atty kitaptan, audarghan M.Júmatay,
«Ana tili», 20 qantar, 2005 j.)

Eger «telehabarlardyng kem degende jartysy qazaq tilinde boluy kerek» degen mening úsynysym últshyldyq bolsa, onda elimizding egemendigi jayly әngimeni jyly jauyp qon kerek. Últymyzdyng mýddesi ýshin kýres últshyldyq pa eken?!
Altynbek SÁRSENBAEV
(«Shyndyqty aitpau - ýlken mәdeniyetsizdik».
«Týrkistan», 16 nauryz, 2006 j.)

Kazahskiy yazyk - eto yazyk zastoliya, pesen y aitysov. On byl u nas na kuhne, tam y ostanetsya. Tak zachem nadevati na vysohshee derevo prazdnichnye bukety. Tam doljen viyseti venok...
Vladimir NUSIPHANOV
(«Izvestiya-Kazahstan», 15 oktyabrya 2002 g.)

...Kezinde joghary qyzmetterde bolghan ata-anam men qazaq tilin ekinshi oryngha ysyrghan zamanym meni osylay tәrbiyeledi...
Senesiz be, men qazir qazaqsha sóiley almaytynyma tipti qysylmaymyn da. Memleket qajet etpegen tilde men nege sóileuim kerek eken?
Iliyas ALShYNOV
(«Kalbiyt» tiling kimge qajet?»,
«Altyn orda», №15, 2005 j.)

...vystupleniya neskolikih pisateley, vkluchaya Muhtara Shahanova, prosto ubily svoey tupoy psevdopatriotichnostiu y neizbyvno nizkim poletom mysli. Predmetom ih stenaniy, kak netrudno bylo dogadatisya, okazalsya kazahskiy yazyk...
Teliman MEDEU-ULY
(«Son s otkrytymy glazamy ily bred tarlannogo soznaniya»,
«Sentralinaya Aziya, Kazahstan», 18 yanvarya 2005 g.)

Negizin «amerikandyq últtan» alatyn «qazaqstandyq últ» iydeyasy bizge mýlde kelmeydi... Óitkeni «qazaqstandyq últ» birte-birte bizding san ghasyrlyq ata-baba ruhymen baylanysymyzdy, tilimizdi, ruhany qúndylyqtarymyzdy joyyp, jana kosmopolittik bolashaq qalyptastyratyny eshkimge qúpiya syr emes...
(«Últtardy joigha aparatyn qadam»
(Qazaqstan Respublikasynyng Preziydentine,
Parlamentine jәne Ýkimetine),
«Qazaq әdebiyeti», 16 qantar, 2009 j.)

...dlya menya zvuchit diko, chto moy potomky ne budut kazahami. Eto mojet ne ponyati toliko russkiy chelovek, kak ty, Sergey Duvanov, kak slishkom rafinirovannyy intelliygent. Vy predstavlyaete, y tak u kazahov ne ostalosi nichego ot prirodnyh bogatstv svoey strany: kazahskoy Magnitkoy zavladel indus Mittal - «mister Tvister»; jeleznorudnymy zalejamy - evrey Mashkevich, byvshiy nishiy uchiytelishka iz Bishkeka; medi zahvatil korees Kiym, nashenskiy sovok; eshe kakiye-to uzbeki, ushlye shadiyevy y prochie zahvatily na halyavu narodnoe dostoyaniye.
Itogo ostalosi vsego-to u cheloveka neotemlemoe, darovannoe otsom y materiu nazvanie «kazah»...
Pozor nam, kazaham, esly pozvolim utverditisya zakonu ob otmene nasiiy...
S.E.ESJANOV,
veteran truda
(«Kazahy ne vyrosly iz «korotkih shtaniyshek?», «Tasjarghan», 4 nauryz, 2009 j.)

Bizdi qúrtatyn - kreoldar, yaghni, shalaqazaqtar. Onday presedent bar ma? Bar. Anau Latyn Amerikasy ana tilinsiz otyr. Mysaly, irlandyqtar egemendigin aldy da, tilinen aiyryldy. Onday qauip joq emes. Búl jerdegi eng negizgi qauip - rusofilderden.
Ázimbay GhALIY
(«Qazaqstandyq últ» - qauipti iydeya»,
«Jas qazaq», 26 jeltoqsan, 2008 j.)

Ponimai, chto razgovory o gosudarstvennom yazyke nevolino zastavlyait volnovatisya nashih russkoyazychnyh kazahstansev.
Eto y yazyk, na kotorom ludy vseh nasionalinostey iymeiyt pravo poluchati neobhodimui informasii v gosuchrejdeniyah. K sojalenii, na dveryah mnogih iz nih visyat tablichky toliko na kazahskom yazyke, sozdavaya bolishie neudobstva dlya russkoyazychnyh posetiyteley. V byloe vremya narod s prisushey emu pryamotoy nazyval podobnye veshy prostym y ponyatnym slovom - «golovotyapstvo»...
Naposledok ya hotel by obratiti ih vnimanie na zakluchiytelinuiy chasti rechy preziydenta N.Nazarbaeva na posledney sessiy Assambley naroda Kazahstana v chasti, posvyashennoy razvitii kazahskogo yazyka: «Hochu segodnya takje podcherknuti, chto pora prekratiti vsyakie provokasionnye razgovory na yazykovui temu. Esly kogo-to deystviytelino volnuet sudiba kazahskogo yazyka - pusti vkladyvaet denigy y realizuet konkretnye proekty».
Ne o vas ly iydet rechi, myrzalar?
Rustam YuSUPOV
Velikiy y moguchiy... kazahskiy yazyk
«Svoboda slova» 19 marta 2009 goda

Ardaqty Múhtar agha, respublikamyzdaghy 17 ministrlikti, nemese Preziydent әkimshiligi men Ýkimet basshylyghyn mysalgha alalyq: Olarda qyzmet atqaratyndardyng 80-90 payyzy qazaq últynyng ókili ekeni belgili. Biraq sol qazaqtardyng 70-80 payyzy, key ministrlikterde 90 payyzy óz ana tilinde oqyp, jaza almaydy. Sizderding memlekettik tildi óz ornyna qoyamyz dep aramter bop jýrgenderinizge ayaushylyqpen qaraugha tura keledi. Juyrda memlekettik tildi damytu jónindegi Preziydenttik qordyng diyrektory Berik Ábdighaliyev búryn ózining últjandy adamdardyng qatarynda bolghanyn tars úmytyp, qyzmetining ynghayyna oray «qazaqstandyq últty» madaqtap shygha kelui bәrimizdi qayran qaldyrdy. Sol jigitting júrtty aldausyratqan maqalasyna sýiensek, til damytudy (jogharghy basshylyqqa tiyispey) tek tómennen bastauymyz kerek eken. Bizdinshe, búl mәseleni jogharydan, Preziydent әkimshiligi men Ýkimetten bastamay is onalmaytyny aiqyn. Olarda jýrip jatatyn sansyz jiyndardyng kýni býginge deyin, tym qúrysa, bireui bastan-ayaq memlekettik tilde ótip pe? Býkil el, býkil tómengi basshylyq solargha elikteydi, solardan tәlim alady.
Mening aldymda «Qazaq әdebiyetinin» 2005 jylghy 31-shi sany jatyr. Onda bylay delingen:
«...Ministrlik Aqmola oblysynyng Ádilet departamentining qyzmetin teksergen bolatyn. Ádilet departamenti apparatynda qazir 46 qyzmetker júmys isteydi. Olardyng 34-i jergilikti últ ókilderi bola túra, 3-eui ghana qazaq tilinde is jýrgizip, qújat әzirley alady...»
Mening týsinigimshe, jogharydaghy ministrlikterding arasynda auyl ómirine eng jaqyn, bylaysha aitqanda, qazaqy ministrlik Auyl sharuashylyghy ministrligi boluy kerek edi. Juyrda internetten oqydym. Ministrlikting su resurstary komiytetinde 34 adam júmys istese, sonyng 33-i qazaq últynan. Komiytette is-qaghazdarynyng 80 payyzgha juyghy tek orys tilinde jýrgiziledi eken...
Kez kelgen ministrlikte, Astana men Almatyda (Qyzylordadan ózge qalalardyng mekemelerinde) osyghan úqsas jaghday qalyptasqan.
Basqasyn bylay qoyghanda, Ýkimetting ózinde sausaqpen sanarlyqtay adam ghana tughan ana tilinde oqyp, jaza alady. Biraq búl biylik ordasynyng 80-85 payyzy qazaq últynyng ókili desek te, kópshiligi óziniz aitqanday MGhQ (Mordiyasy ghana qazaqtar). Masqara emes pe? Óz ana tilin jetik mengergen bilikti qazaqtar qashangha deyin shettetiledi? Egemendi el atanghanymyzben orystandyru sayasatynyng toqtar kezi bola ma? Biylik «amerikandyq últ» siyaqty «qazaqstandyq últqa» enuimizdi, yaghny qazaq últynyng joyyluyn nege jan-tәnimen qoldap otyr? Orystanghan qandastarymyzdyng kópshiligi «qazaqstandyq últtan» óz últyn qorghaudyng ornyna nege ony jaqtap shyqty? Óziniz jii jazyp jýrgendey, ýlken biylik basyndaghylardyng birde-bireui balasyn, qyzyn, nemeresin qazaq tildi balabaqsha men mektepke bermeuinde jәne beti býlk etpey óz últyn jargha qaray iyteruinde qanday syr, qanday zandylyq bar?
Jankeldi ShYMShYQOV,
ekonomika ghylymdarynyng kandidaty, professor
Astana qalasy.
(Avtorgha joldanghan hattan ýzindi)

Kim ózining tilin, últyn, basqa tilge, basqa últqa
Ayyrbastap jiberse eger, satqyndyq pa ol, jastyq pa?
Álde zaman zorlyghy ma, meyli, solay bolghanmen,
Basqa tilde kórilgen týs, basqa tilmen alghan dem,
Ne sebepti toghyspaydy negizgi últtyq talghammen,
Nege olardyng súrqy bóten, danqy shyrqau janghanmen?

Mysalgha alsaq, qazirgi orys halqynyng zor bólegi,
Taza orysqa úqsas qyzmet etkenimen óreli,
Qily taghdyr joldarynan ótip myng san búralghan,
Tili, dili, dini bólek últtardan qúralghan.

Alghashynda últy atoylap túrghanymen týrinde,
Olar nege namystanghan sóileuge ana tilinde?
Qosaqtalyp alghannan song ózge últqa qúlypsyz,
Sekildengen tughan últy keyingi últtan súryqsyz,
Eki-ýsh úrpaq ótpesten-aq týrin uaqyt jalmaghan,
Aqyrynda óz últynan, tipti júrnaq qalmaghan...

Ghasyrlardan ghasyrlargha shashqan múnly janghyryq
Jatyr múnda bir kezderi Lenin aitqan zandylyq:
«Jaghynudyng jolyn oilap olar orys halqyna»,
Talay batpan zalal qosqan tughan últtyq parqyna.

Lenin jәne búl qauipting qúlpyn ashpaq oimenen,
Últyn satqan Stalindi mysalgha ala sóilegen...
Ýsh jýz jyldyq orystanu bostan-bosqa samghay ma?
Últtan qashqan qazaqtardyng kóbi osynday jaghdayda.

Tua sala orys tilin sanasyna sindirgen,
Qazaq az ba osy tilde shyn quanghan, shyn kýlgen,
Óz asylyn basqa últtyng býrkitine ildirgen?..
Ýlken tilde basqynshylyq kýsh jataryn kim bilgen?!

Biylik jaqtan qanat qaghyp últsyzdyq dastany,
Búl kýnderi qazaqtyng teng jarymynan astamy
Oqyp, jaza almaghan song ata-baba tilinde,
Baba tilge degen qúrmet kýrt shegingen ýninde.

Qay tilmenen kózin ashsa, sol til me onyng anasy,
Oi-talghamyn kim mengerse, sol bolmaq pa panasy?
Sәby shaqtan jaulanghan song tili, ruhy, sanasy,
Óz tiline jau bop shyqty talay qazaq balasy.

Orys tildi gazetterden minez ashyp aduyn,
Keybireui jasap jatyr óz últyna shabuyl.
«Qazaqstandyq últ» atanghan últty joy jospary,
Kosmopolit qandastardy jana jolgha bastady.

Ana tilin ýirenem dep endi әure bolmaydy,
Birden әlem azamaty aidynynda samghaydy.
Olar ras, syrt kózderdi iskerlikpen bauraghan,
Biylikti de, negizinen, ÚTMM*-lar jaulaghan.
_____________________________
* ÚTMM - últyn, tilin mensinbeytin mәngýrtter

Kim últqa tas laqtyrsa, sol biylikke únay ma?
Últyn sýimeu, qarsy shyghu emes pe búl Qúdaygha?
Endi bizding kónbis qazaq ongha, solgha oiqastap,
Óz halqynyng ishten shyqqan jaularymen shayqaspaq.

Qaysar shyndyq algha shyqty: eger biylik últqa
Jauyghuyn toqtatpasa, syltau izdep synyqqa,
Onda mәngýrt qazaqtar da kijinuin qoymaydy,
Sebebi olar biylikpen bir kenistikte oilaydy.

Biylik órge ozdyrdy da qyzmet qamyn, bas qamyn,
Tipti taza qazaqty da satyp ala bastady.
Ekijýzdi minezimen olar eldi lastady,
«Qazaqstandyq últ» - keremet» degen úran tastady.

Múny qoldap key jaghympaz gazetter de sayrady,
Júrt shatasyp, ong qol parqyn sol qol kýshi baylady...
Ýlken qauip, qúityrqy isting maqsat, narqyn ashpasan,
Últty dopsha teuip oinau bolmap edi eshqashan...

«Qazaqstandyq últta» bar últ orystana astaspaq,
Sóitip, olar óz tilimen, óz dilimen qoshtaspaq.
Kýlli әlemge ýlgi etilmek búl jenisting jarqyly,
Bazbireuler alghys almaq últty jyghu arqyly.

Ruhyn tartys toqtysy etken qaptap ketti kókparlar,
Búl zorlyqty kórgen sayyn namysyndy ot sharlar.
Qyzmetining ynghayymen últ mýddesin satqandar,
Senderge de esep berer kýn keledi, toqtandar.

Mәsele aiqyn: «QAZAQSTANDYQ ÚLTTY» JAQTAP JOL BERU -
OL, ÁRIYNE, ÚLTTY JOYaM DEGENDERGE QOL BERU!