nemese Múhtar Shahanovtyn qajettilik qaghidasy

Tarih kóshinde san qily alasapyrandy basynan ótkizip, «myng ólip, myng tirilgen» qazaq últy qayratker úl-qyzdargha kende bolmaghan. Azattyqty ansap ketken ata-babalarymyzdyng armany oryndalyp, egemen el boldyq.   Tarihshy-ghalym Mәmbet Qoygeldi «Túrar Rysqúlov» derekti filiminde bergen súqbatynda: «HH ghasyrda qazaq halqy nesimen baqytty deseniz: ózining jeke basynyng mýddesi ýshin emes, halqynyng bolashaghy jolynda qyzmet jasaghan tarihy túlghalardyng kóp bolghandyghymen qazaq halqy baqytty», – degen edi.

1922 jyly 22-shi shildede 22 jastaghy Smaghúl Sәduaqasov  Ábdirahman Bәidildinge: «Qazaq qazaqty kimning aldynda jamandaydy? Áriyne bótenning aldynda jamandaydy. Múnda kelip úqqan bir nәrsem: qazaq Mәskeuge kelip ishki kiykiljing jóninde habar bermeui kerek. Ásirese, birin-biri jamandamasyn. Sóz tasymasyn. Mening payymdauymsha, olar biraz uaqyt ótken son, bizding jolymyzdyng dúrystyghyna kóz jetkizedi. Jýrekterinde tyrnaqtay taza et bolsa, olar erten-aq otarshyldargha qarsy túrady. Al múny jasamasa, ózining bes kýndik ómiri ýshin halqyn satudy jalghastyra beredi», – dep jazady. Elden ortalyqa barghan jas jigit Mәskeuding «bólip al da biyley ber» sayasatyna  qarsy uytyn osylay tarqatady. Búl: «Patsha zamanynda otar bolghan últtar, endi óz aldyna tәuelsiz memleket bolugha qúqyly» degen bolishevikterding baghdarlamasyna sengen Kenes ýkimetine qyzmet etken qazaq qayratkerleri men Alash ziyalylarynyng arasyndaghy teketires kezeni bolatyn. Artynan Kremliding qazaqty jong ýshin jýrgizip jatqan sayasatyn týsingen arystarymyz bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp birigip, últty qútqaru jolynda bastaryn bәigege tigip, kýres jolyna týskenin múraghatta jatqan qúpiya qújattar aighaqtaydy.       

Abai.kz saytynda jariyalanghan Maqsat Núrypbaevtyng  "MEN HALYQTAN KEShIRIM SÚRAYMYN" degen maqalasyna arqau bolghan 2013 jyldyng 23-qarashasynda Almaty qalasynda ótken Halyq ókilderining birinshi Qúryltayyna qatysqan 400-ge juyq adamnyng biri men edim. Atalghan maqalada avtor:  «Qúryltayda qazaq últtynyng mýddesin qorghau baghytynda júmys isteudi, últshyl kýshterding basyn biriktirudi maqsat tútqan Qazaq Últtyq Kenesi qúrylghan edi. Qazaq últtyq intelliygensiyasynyng kóptegen kórnekti ókilderi, sayasy túlghalar qatysqan búl jiynda Últtyq-demokratiyalyq memleket qalyptastyrudyng tújyrymdamasy da bekitilgen-di... jeldey esip, qúmday susyp, qústay úshqan eki jylda eshtene bitire almadyq. Jasyratyn nesi bar, eki jyl búryn mening qoghamdyq, sayasy kýreste tәjiriybem joq edi. Kóp jyl memlekettik qyzmette istep, kóptegen jobalardy Ýkimetting qaulysymen, ministrding búiryghymen, memleketting aqshasymen úiymdastyryp ýirengendikten qoghamdyq jobalardyn, isterding qalay úiymdastyrylatynynan habarym az boldy.  Barshamyz senip, arqa sýiep, artynan ergen Múhtar Shahanovtyng ózi Últtyq Kenesting ýlken sayasy kýshke ainaluyna mýddeli bolmady», – deydi. Ejelgi Shyghys danalyghynda: «Maqsatqa jetkizetin ýsh jol bar. Birinshi tәjiriybe joly – eng úzaq jol, ekinshi ózgege senu joly – eng jenil jol, ýshinshi oilau joly – eng dúrys jol» deydi. At jalyn tartyp mingisi kelgen azamattyng ózi moyyndaghanday «Dayyn asqa tik qasyq» bolyp eng onay joldy tandaghany ókinishti. Múndayda atam qazaq: «Balyq aulay almasan, sudy ylaylama» deushi edi.

Sol kezde biraz últshyl azamattar: «Euraziyalyq odaqqa mýshe bolyp, tәuelsizdikten aiyrylayyn dep jatyrmyz. Reseyding bodandyghynda bolghan kezde qazaqtyng tartpaghan azaby, kórmegen qorlyghy joq edi ghoy. Odan da bar kýshimizdi halyqty sol odaqqa qarsy biriktirguge júmyldyrayyq» degen. Biraq Maqsat Núrypbaev, Ghabiyden Jakey t.b. belsendiler  «ýy ishinen ýy tigip» ózderi de bayybyna bara bermeytin «Últtyq-demokratiyalyq memleket qalyptastyrudyng tújyrymdamasy» boyynsha júmys jasaugha Shahanovty  kóndirgen edi. Búl ózi ýy órtenip jatqanda, irgede aghyp jatqan ózennen shelekpen su tasyp sóndiruding ornyna, ishki bólmening edenin sypyryp jatqanmen para-par tirlik bolatyn. Ayta ketu kerek,  ózderining jeke ústanymy bar kóptegen oily, últshyl azamattar qaralatyn mәselemen kelispegendikten Qúryltaygha qatyspaghan eken. Úiymastyrushylardyng «qúryltay» dep ataghan jiynyna jinalghandardyng 96 payyzy Shahanov ýshin kelgen.

Maqsattyn: «Kenes qúramyndaghy 40 adam Almaty qalasynda qalyp, mening Astanada boluym da ýlken ziyanyn tiygizdi» – degeni de úyattau boldy.  «Jer- sharualargha, zavod, fabrika, júmysshylargha» dep úrandatqan proletariattyng kósemi V.IY.Lenin kýrkede otyryp-aq qaghaz ben qalamnyng arqasynda  tobyrdy dýley kýshke ainaldyryp,  dýniyeni tónkerip tastaghan joq pa edi? Jaratushygha qarsy shyghyp, dindi joyghan teris pighylynyng kesirinen qúrghan qoghamynyng ghúmyry úzaq bolmady ghoy.

Býgingidey baylanystyng kez-kelgen týrining damyghan zamanynda  Almaty men Astananyng qashyqtyghyn syltauratqanyna qaraghanda, Kenestin  41 mýshesi, bir kórpening astynda jatsa da eshtene bitirmes edi. Sebebi imandy bolghyr Ger-aghannyng býgingi qazaqtar jayly  aytqanynday olardyn: «Oylary – bir basqa, sóileuleri – bir basqa, isteri – mýldem bólek» bolghan. Kezekti bas qosqan jinalystan keyin orynbasarlary Shahanovpen birge týsken suretterin birden internetke jariyalaytyn. Óitkeni ol kezde «Týrkitildes halyqtar arasyndaghy eng ýzdik әlem aqynymen» suretke týsu olargha ýlken mәrtebe bolumen qatar, ózderin jarnamalaytyn sәti onynan tughan mýmkindik edi.  Biraq,        

«Qiyn emes abaqtygha japqany,                                                                    

Qinamaydy dargha asqany, atqany.                                                                          

Maghan auyr osylardyng bәrinen,                                                                   

Óz aulymnyng itteri ýrip, qapqany, – degendey Múhtar Shahanov eki jyldan keyin Ahmet Baytúrsynovtyng kebin kiyetinin qaydan bilsin? Múndayda: «Sabyr et, Múha» degennen basqa ne aitugha bolady?

Elbasynyng kezekti joldauynan keyin «dambal» sózi hitke ainaldy. Erterekte matanyng tapshy kezinde  juyp qoyghan ish kiyimin úrlap bara jatqan auyldasyn kórgen keyuana: «Ózine jaman bolatyn boldy, ózine jaman bolatyn boldy-au» dey beripti. Ony estigen kórshisi: «Bayghús-au, ózing lypasyz qalyp túryp, úryny ayaghanyng ne?» degenine dambal iyesi: «Maghan әbýiirimdi jabatyn bir-eki kez bóz tabylar, búl  bayghúsqa dambal úrlady degen at jamylatyn boldy-au» dep qamyghypty. Al endi daghdarysty jeleu etip, júrttyng lypasyna (últtyq qor, zeynetaqy, t.b.) jarmasqanyna qaraghanda, myna Ýkimetting Allanyng aldynda da, halyqtyng aldynda da jauap beretin kýnderi alys emes siyaqty. Kiyimdi «keshek» dep, dýniyeni «boq» dep baghalap, er-azamattyng namysyna kýzetshi bolghan analarymyzdyng qúrsaghynda jatyp, tektilikting nәrinen qorek alghan sәbiylerden últtyng qamyn jep, qorghany bolghan batyr-baghlandar shyqqan. Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde kózsiz batyrlyqtyng ýlgisin kórsetken qazaqtardyng minezinen  seskengen  Kenes Odaghynyng iydeologtary últtyq ruhymyz bastau alatyn tarihymyzdy tanytpaugha bar kýshterin saldy.

1959 jyly Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng baspasynan shyqqan qazaq tilining týsindirme sózdiginde: «Batyr (zat esim). Elding jauyna qarsy kýresken epostardyn, jyrlardyng geroyy, qaharmany» dey kelip, kelesidey mysaldar keltiredi. Batyrdyng Mao-Sze-Dun bilem atyn, Bastaghan jenisterge Qytay halqyn (K. Ázirbaev), Voroshilov batyrym, artyq kórmen esh jandy, El sýigen sendey erimnen. (J.Jabaev). Qaranyzshy: sózding tórkinin tanytatyn Bas oqulyqqa qulyq-súmdyqtan ada, auzyn ashsa jýregi qosa kórinetin aqyn atalarymyzdyng ózge últtyng adamdaryn dәriptegen jyrlaryn basqan. Býldirshinderdi bala baqshadan bastap óz әkesin sottatyp jibergen Pavlik Morozov boludy nasihattasa, eresekterdi maqtap keudelerine orden, medalidar taghyp, aldaryna araq qoyyp,  ashy sugha ýiir etken. Ruhany qúndylyqtarymyzdy taban asty qylyp, ata-babadan amanat bolyp qalghan  jerimizge «ie bolyndar» dep, lek-legimen basqa últ ókilderin kóshirip әkelip, qazaqtargha baghatyn malynyng sanyna deyin anyqtap bergen.   Osynday últ taghdyry qyl ýstinde túrghan zamanda aqyn-jazushylar,  qayratkerler, ziyaly qauym ókilderi qazaq últynyng oshaghyn taptap sóndirmek bolghan zúlym sayasatqa qarsy, ózderine tóngen qauip-qaterge qaramay jankeshtilikpen kýresti. Osy myltyqsyz maydangha qatysqan  ólermen toptyng ishinde Múhtar Shahanov ta jýrdi. Sol kezende de Qazaq halqy osynday úldarynyng joyylyp ketpey, aman qalghandyghymen baqytty edi.

Ótken ghasyrdyng 60-shy jyldarynda mektep tabaldyryghyn attap, 70-shi jyldarda uniyversiytette oqyghan qyzyghy mol student shaghymyzda Múhannyng jazghan ólenderi men shygharghan әnderi – eldi, jerdi, últty sýnge tәrbiyeledi. Shahanovtyng poeziya  әlemi naghyz súlulyqqa ghashyq bolugha, aldamshy dýniyelerden qashyq bolugha   ýiretti. Aqyn Israil Saparbay aitqanday: «Jaqsysy atylghan zaman, Jamany satylghan zamanda» da, Shahanov óz biyiginde qaldy. Bәrin tizbelemey-aq, kezinde «qazaqstandyq últ qalyptastyru» bastamasyn toqtatqandardyng basynda Múhtar Shahanovtyng túrghanyn aitsa da jetkilikti. Lev Tolstoy: «Adam bólshek san siyaqty. Onyng bólimi ózi turaly oilaghany, alymy sol adam turaly ózgelerding oilaghany. Bólimning mәni kóp bolghan sayyn shyghatyn nәtiyje azaya beredi» dep tújyrym shygharady. Adamnyng qoghamdaghy alatyn orny men baghasyn ómir sýrgen  ortasy beredi.  Avar halqynyng aqyny Rasul Gamzatov: «Múhtar Shahanov –ózining adasqaq dýley dәuirining belsendi ar-ojdany. Ony biylik túghyryndaghylar baghalay qoyar ma eken? Biraq men osynday azamattyng ózime jaqyn dos ekenin maqtan etemin» dese; japon jazushysy Daysaku Ikeda: «Ruhany baylyqty moyyndamay, tek qana jalang bilimge den qoyghan qazirgi «kompiuterbasty jarty adamdardyn» payda boluy jayly Shahanov konsepsiyasy bizdi, japondyqtardy qayran qaldyrdy. Men onyng halqyn osynday tegeurindi perzent tudyra alghandyghymen qúttyqtaghym keledi», – depti.       Últqa qyzmet etken túlgha jayly pikir aitatyn kez-kelgen adam aldymen «men kimmin, últ ýshin qanday is bitirdim?» dep ózining shamasyn anyqtap, ornyn bilip alghan jón. Jogharydaghy S.Sәduaqasovtyng hatynan alynghan:  «Qazaq qazaqty dattap kimge jaqpaq? Eger biylik ýshin janyn satsa, ondaylardyng jazasyn Qúday bersin. Eger olar ókimet biyligin uysyna alu men yqpalyn arttyru ýshin kýresse, degenderine jetsin», – degen  ýzindi  93 jyl búryn núrypbaevtargha arnap jazylghanday. Bir aqyldy adam: «Árbir pende ótken ómirin eske týsirip, ketken qatelikterding sebebin tabugha tyrysqany jón. Óz kinәsin týsinse, moynyna alyp, Qúdaydan keshirim súrasyn. Múnyng bәri ózining niyetin tazartu ýshin, bireuge kesir jasamau men ziyan tilemeu arqyly jasalsyn» depti. Múhannyng qúrdasy jazushy Dulat Isabekov: «Poeziyanyng qas sheberi, ómirding qas batyry bolghanmen, minezi ala-qúla. Al Múhtardyng 1986 jylghy oqighagha baylanysty jasaghan enbegi-eshkimning qolynan kelmeytin batyrlyq. Myltyqtyng únghysy ózine tirelip túrsa da, taysalmay naghyz batyrlyq is kórsetti. Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng batyry Aleksandr Matrosovtyng jalanash keudesin pulemet oghyna tósegen erligi esinizde bolar, Múhtardyng da erlikterin soghan balar edim» deydi. Aghamyz Matrosovtyng ornyna sonday erlikti aldynghylardyng biri bolyp jasaghan qazaq – Boran Nysanbaevty qoyghanda ghoy, shirkin. Qaytemiz, Sher-aghang aitpaqshy: «Biri kem dýniye».

Qazaq: «Batyr – anqau, er – kýdik» deydi. Kemshiliksiz pende joq.  Sirә, Shahanovtyng basty kemshiligi – qasyndaghylargha kýdiksiz senetin, kirshiksiz kónilinde bolar.

Keyingi kezde әr týrli sayttar Shahanov turaly jón-josyqsyz pikirler jariyalaghysh bolyp ketti. Sondyqtan da bolar Múhannyng ruhtas inisi, Arqanyng arqaly aqyny Serik Aqsúnqarúly «Anyz adam» jurnalyna bergen súqbatynda: «Qynjyltatyny, qazaq tilining mәselesinde aldymyzgha Múhtar Shahanovty ghana salyp qoydyq. Qazaq songhy kezde ol kisige óleng jazdyrmay qoydy. Qazaqtyng tili tek Shahanovqa emes, bәrimizge kerek qoy. Agha ózining tarihy missiyasyn oryndady. Endi azdap óleng jazsa eken deymin» dep janashyrlyq tanytypty. Ekinshi bir bauyry satirik Kópen Ámirbek:  «... Múhan-babalarymyzdyng isin jalghastyryp kele jatqan baqytty úrpaqtyng biri. Qasiyetti hadiste «Baqyt degen – jýrekting tynyshtyghy» delingen. Búl túrghydan alsaq, Múhannyng jýreginde tynyshtyq joq. Óitkeni tughan eli baqytty bolmay, Shahanov ózin baqyttymyn dep eseptemeydi», – deydi. Zamanymyzdyng zanghar jazushysy Shynghys Aytmatovtyng kelesidey pikiri Múhannyng shyqqan biyigine berilgen shynayy bagha: «Ol – janasha oilau dýniyesining óreni. Mening payymdauymsha, múnday mәn-mazmúngha ie aqyn býginge deyin kýlli Aziya әdebiyetinde bolghan joq. Naq osynday zanghar dengeydegi aqyn HH ghasyr men HHI ghasyr aralyghynda boy kórsetu kerek edi. Ol aqynnyng Múhtar Shahanov ekeni dausyz».  

«Tóbeler kóp, al biyikter sanauly,

Únatady el sondyqtan biyikke kóp qaraudy.                     

Shymshyqtar kóp, al súnqarlar sanauly,                                  

Sanauly olar, sondyqtan jalpy júrtqa qalauly», – dep adamgershilikting bolmysyna bagha beretin osynday jyrlarynan Shahanovtyng kýndelikti kýibeng tirshilikten, pendeshilikten joghary túratyn asqaq ruhty  túlghasyn, súnqarlar meken etken asqar shyndardyn  úlylyghynan quat alghan ór minezin kóremiz.  Endeshe býgingi qazaq halqy osynday aqyndarynyng bar ekendigimen baqytty.

Ramazan QÚRMANBAEV­, «Asharshylyq qúrbandary» QB tóraghasy

Abai.kz