(Ákemning әngimesi)

Ertede bizding elde qysy-jazy el kezip jýretin zaghip aqsaqal boldy. Iyghyna asyp alghan dorbasy men qalaqtay ghana qara dombyrasy bar osy bir su-qaranghy jannyng qolyndaghy jalghyz tayaqpen, tónirekti týgel shar­lap, soqtyqpaly-soqpaqsyz jerlerden qalaysha jol tauyp jýretinine qayran qalatynbyz. Biraq jaryqtyq elge syily edi. Barghan jerinde kýy tartyp, ne­bir anyz-әngimeler aityp, halyqty ruhany azyqqa qaryq qy­lyp ketetin. Osy tirligine bola el ony «Soqyr kezbe» atap ketken.

15-ten 16-gha qaraghan bozbala shaghym. Ákem kolhozdyng qoyyn baghatyn. Mausym aiynyng jangha da, malgha da jayly kýnderining birinde әdettegidey qoy baghyp jýr edim. Kenet, qarsy bettegi bókterge tayap qalghan otardyng aldy dýr etip ýrikti. «Dәu de bolsa, it qús shyghar» dep, solay bettey bergenimde, arghy jaghynan jayau adamnyng qarasy kórindi.

«Búl kim boldy eken?» dep oilap ýlgergenimshe, janymnan eki eli qalmaytyn, bitimi kesek dýregey tazym zor dauysymen au­zyn toltyra ýrip, ornynan óre týregeldi.

Itting dausyn estigen әlgi kisi kilt toqtay qaldy da, dauysyn sozynqyray “Assalaumaghaleykum, mal-jan aman bolsyn!” dep, sәl enkeyip izet bildirdi. El auzyndaghy “Soqyr kezbe” eken.

Ýlken kisi bolghan son, qasyna baryp, ózim de sәlem berdim. Bir-birimizdi búrynnan tanityn jandarday qauqyldasyp, amandyq-saulyq súrasyp jatyrmyz. Ákemdi tanityn bolyp shyqty. Syrtynan qansha estigenim bolmasa, búl kisini kórgenim osy.

Týs әleti bolyp qalghan, aqsaqal ekeumiz asyqpay otyryp týstendik. Sheshemning “kýn úzaq, qarnyng ashady” dep salyp bergen azyghy men torsyqqa qúighan qoi airany ekeumizge artyghymen jetti.

Shamasy, joldan sharshap ke­lip ishken tamaq ash ózegine týsip ketti me, Bayyrhan aqsaqal (azan shaqyryp qoyghan aty eken) azdan song astyna tósep bergen bós­tek­ke jantayghan qalpy kózi ilinip ketti.

“Mazasyn almayyn, әri bytyray bastaghan maldyng betin qa­yyrayyn” degen oimen atymdy jetektep, tómen qúldilap ket­tim.

Qaytyp oralsam, aqsaqal oya­nypty. Kórmese de, ainaladaghynyng barlyghyn kókirekpen-aq sezip, bayqap otyrghanday, sezimi sergek. Bet taqtayy әbden tozghan qolyndaghy qara dombyrasymen әldebir zarly kýidi kýniren­tip otyr eken. Mening kelgenimdi sezse de kýiin búzbayyn dedi me, iyegimen núsqap otyr degen ishara jasady. Búryn-sondy estimegen әlgi kýiding tómengi saghaghyn eki qayyryp baryp toqtaghan qariya, әldene esine týskendey “Uh-h” dep tereng kýrsindi.

Tórtkýl dýniyege núryn shashqan kýn jaryqtyq mazany alarday ystyq ta, salqyn da emes, tamyljyp-aq túr. Osy sәtte, әlginde ghana kýmbirlegen dombyra ýnimen bәsekege týskendey qúryq boyynday ghana qashyqtyqqa kóterilgen boztorghay qúiqyljyta jóneldi. “Jaratqan Allanyng sheberligi-ay!” desenshi, kip-kishkentay qanattaryn tynymsyz qaghyp, bir ornynan qozghalmay әn salyp túrghan tiytimdey qús “Endi bir sәt mening de ónerime tәnti bolyndar” degendey baryn sala sayraydy. Bir apta búrynghy jauynnan keyin qaly kilemdey qúlpyra týsken qyr gýlin, jaylap esken samal terbep qoyady.

Shyntaqtap jatqan qariya bir tal gýl-shópting sabaghyn júlyp alyp, meyirlene iyiskedi. Sosyn kәdimgi janary bar adamgha úqsap, ainalany barlay otyryp:

– E..e..e, jaryqtyq ata-babalarym-ay! Osy bir qasiyetti dalagha qanyng men terindi tóge jýrip, úrpaghyna amanattap kettin-au. Qasiyetinnen ainalayyn tughan dalam, sen bolmasang mynau sheksiz jahannyng qay týkpirinde týrtinektep jýrer edim? Tәuba, tәuba! Abaysyzda sýrinip jyghylsam da, sening mynau kiyeli topyraghyng tósep qoy­ghan maqtaday ghoy, men beybaghyng ýshin, – dedi, estiler-estilmes­tey ghana, dausy jaryqshaqtanyp.

Men osy kezde ghana aqsaqaldyng didaryna zer salyp qaradym. Bet-әlpetinde sau-tamtyq joq, tyrtyq-tyrtyq. Ong jaq qúlaghynyng jarymyn bireu júl­malap-júlmalap júlyp alghanday. Eki kózining biri mýlde júmylyp, ekinshisi sәl-pәl syghyra­yyp túrghany bolmasa, әrige shýnire­yip ketken, úzaq qaraugha dәting shydamaydy eken. Mening tesile qaraghanymdy sezip qalghan súnghyla qart:

– E, balam, búl atang ne kór­medi deysin? Adam tiri jýrgen son, Alla taghala basyna ne salsa da kóruge, kónuge, shydaugha mәjbýr bolady eken, – dedi.

Men úrlyghy әshkere bop qalghan janday qysylyp, eki betim du ete qaldy. Sosyn balalyq pa, bolmasa boyymdy әldebir qyzyghushylyq biyledi me:

– Ata, siz jayly, sizding taghdyrynyz jayly әrkim, әrqalay aityp jýredi. Mening qylyghym óreskel bolar, degenmen renji­meseniz óziniz jayly әngimelep beresiz be? Eger eski kýnderdi esinizge týsiru siz ýshin auyr bolsa, qolqamdy qaytyp alayyn, – dedim batyldanynqyrap.

Aqsaqal eshtene estimegen janday ýnsizdikting túnghiyghyna shomyp, tyrs etpey otyryp qal­dy. Tipti qasynda orynsyz qolqa salyp otyrghan meni úmytyp ketkendey. Men súrauyn súrasam da, ishtey “apyr-ay, myna­uym әbestik boldy-au. Onsyz da ja­ny jaraly adamnyng kókiregin­degi eski jarasyn tyrnaghanday boldym ba?” dep qipaqtay bastadym.

Arada ornaghan ýnsizdikti anadayda jayylyp jýrgen kýreng bestining pysqyryghy búzdy. Aqsaqal bәrin kórip otyrghan adamday taghy da at pysqyrghan jaqqa moynyn búryp qarap qoydy da, mening ishki oiymdy oqyghan adamsha:

– Eshqanday әbestigi joq, shyraghym. Ózing bir jón biletin, sóz parqyn baghalay biletin balagha úqsaysyn. Men búryn-sondy ózim jayly da, suqaranghy bop qalghan kózim jayly da asa eshkimge tis jaryp kórmegen edim... – dedi de, әldeneni esine týsirgendey taghy da birazgha deyin ýn-týnsiz otyryp baryp, әngimesin bastap ketti.

– Mening әkem – ortasha ghana tirligi bar, qúralaydy kózge atqan mergen, býrkit ústap, at baptaghan asa sayatshyl adam bolypty. Birde myna Sayhan tauynyng biyik shyndarynyng birinen býrkitting úyabasaryn bayqap qalady. Sodan kók erkesine esi ketip, kýnderding kýni balapanyn alyp, baulymaq niyetpen býrkitting úyasyna týsedi.

Býrkitting úyasyna týsu – erik­kenning ermegi emes, balam. Onyng ózindik әdis-aylasy, qulyq-súm­dyghy men mashaqaty, qauip-qateri tolyp jatyr. Bir sәtke mýlt ket­sen, sýieging sonau qúz­dyng etegine jetkenshe kýlge ainalady. Onday qaterge epti­ligi iyne­ning kózinen ótetin, әri qaruly, әri ójet, jigitting jigiti ghana basyn tige alady.

Ákemning sonday mashaqatpen alghan balapany asa alymdy, naghyz qandybalaq bolyp shyghady. Aynalasy eki-ýsh jylda sol mandaghy týlkiden týlki, qasqyrdan-qasqyr qoymapty.

Ákemning býrkiti jayly әngime el ishine anyz bop taray bastaydy. Jolyqqan jerde qolqalaushylar da, qyzygha, qyzghana qa­rau­shylar da kóbeyedi. Aqyry búl әngime sol ónirge aty shyqqan Esimbek degen baygha da jetip, bir kýni bay qasyna nókerin ertip әkeme kelipti. Ol kezde әkemning otyzdaghy orda búzar shaghy.

Esimbek – óz zamanynyng asa auqatty adamy bolsa da, ózge baylar sekildi ozbyrlyghy joq, manayyndaghy jetim-jesirlerge de qoly ashyq, jýirik at baptap, sayatshylyq dese ishken asyn jerge qoyatyn seriligi bar jan eken.

Ákemning arnap soyghan malyna batasyn jasap, dastarqan basynda kýy tyndap, әngimelesip otyrghan Esimbek sózding orayy kelgende:

– Áy, Naghymbay! Sen maghan qaraghanda әldeqayda jas emes­sing be? Ári býrkitting balapanyn aluda tәjiriybeng bar. Búiyrtsa, keler jyly taghy birin alarsyn. Men saghan eki qúlyndy biye, bes-on saulyq bereyin, sen anau “Qyzyl kózindi” maghan qi, – dep qolqa salady.

Ákem әuelde balapanynan baulyghan qyranyn bergisi kelmey, biraz búltalaqqa salsa kerek. Biraq qazaqta “joqtyq ne jegizbeydi, toqtyq ne degizbey­di” degen sóz bar ghoy. Ári qay zamanda bolsyn kýshtining arty diyirmen tartatyny belgili. Esim­bekting shamyrqansa “berseng qolynnan, bermeseng jolynnan” dep, belden bir-aq basaryn da jәne oghan esh qayran qyla almasyn da sezgen qoly qysqa әkem aqyry “bala-shaghanyng qamy ýshin” dep kóngen kórinedi.

Qolyna qyrannyng qyranyn qondyrghan Esimbek әkeme riza bop attanady. Sosyn uәdesinde túryp, kóp úzamay aiyrbasqa ataghan maldaryn jetkizdirtip beripti.

Sodan әkem keler jyly erte bastan dayyndalyp, sәtin sal­ghanda ótkendegi qyrannyng taghy bir balapanyn alady. Jaryqtyq tektiligi sonsha, búl joly da jal­ghyz júmyrtqa basyp shygharypty. Alayda búl joly úyabasar men atalyq qyran eki jaqtap shabuylgha shyghyp, shyng basynda jýrgen әkemdi jazym ete jazdapty. Áyteuir qolyndaghy qamshysymen jantalasa qorghana jýrip aman qalghan kórinedi.

– Sondaghy úyabasardyng úyasyna tayap kep, tayap kep shanqyldaghan ýni men qantalaghan kózi әli kýnge deyin esimnen ketpeydi – deushi edi jaryqtyq.

– Ákem búl balapandy da babyna keltirip baptap, baghyp-qagha bastaydy. Negizi býrkit, júmyrtqasyn qys aiynda shay­qaydy. Bir qyzyghy, sol jyldyng aqpan aiynda qyrannyng balapanymen qatar men de dýniyege kelippin. Ákem at shaptyryp toy jasamasa da, manayyndaghy tu­ys-tughan, jaqyn-jekjatqa shil­dehana toyynan dәm tatyryp, maghan azan shaqyrtyp, at qoyghyzady. Ózi qalyptasqan daghdysy boyynsha qyranyn baulyp, anyn aulap degendey, qonyr tirshiligin keshe beredi...

Kýnderding kýninde búryn-son­dy el estip-kórmegen oqys oqigha bolypty.

Osylay dep tereng kýrsingen aqsaqal, taghy da birshama ýnsiz qaldy. Sosyn boyyn týzenkirep alyp, ýzilgen әngimesin jalghastyrdy.

– Jaz aiy bolsa kerek. Kýn ekindiden aughan shaqta “Oybay, әketti, әketti!” dep baj ete qalghan әiel adamnyng ashy dausy on shaqty ýili shaghyn auyldy ayaghynan tik túrghyzady. Itter abalap, júrt shulap, әlginde ghana jaybaraqat jatqan auyl әp-sәtte azan-qazan bolyp, shat-shәlekeyi shyghady. Abyroy bolghanda, әkem sol kýni ghana joldan kelgen eken.

Shulaghan el auyldyng irgesinen aghyp jatatyn shaghyn ózenning jaghasynda esinen tanyp jatqan anamnyng basyn kóterip, betine su shashyp, esin jighyzady. Ne bolghanyn ózi de úqpay, tili baylanyp qalghan qayran anam, eki kózi sharasynan shygha aspangha qaray beripti.

“Búl sonau kókten ne izdep jatyr?” dep antarylghan kópshi­lik te kókke kóz jýgirtse, kóz jeter biyiktikte auyldyng ýstin ainala úshyp jýrgen býrkitti bayqaydy. Bauyrynda qarayyp birdene kórinetin sekildi. Osy sәtte sonau kókten shyrqyray jylaghan jas sәbiydin, yaghny alty aigha endi ghana tolghan mening dausym estiledi.

Esi shyqqan el “astapyralla, apyr-ay, endi ne bolar eken? Ana biyikten balany tastap ji­berse qaytemiz?” dep әlgi jerde, qoldarynan keler qayrandary joq, túrghan jerlerinde sendey soghylysypty.

Aydyn-kýnning amanynda alaqanday auyldy alatayday býl­dirgen kók taghysy kedey auylyn taghy birneshe mәrte ainalypty da, shyn-qúzdary kóz úshynda múnartyp jatqan Sayhan tauyn betke alyp úzay beripti...

Osy sәtte, әuelde ne bop, ne qoyghanyn týsinbey, abdyrap qalghan әkem, jalma-jan atyna qaray jýgiripti. Ol shoshaladan shapshandatyp kerek-jaraghyn alyp, beldeudegi bәige jiyre­nine mine sala, balasyn býrkit әketken baghytqa túra shabady. Esi shyghyp, esengirep qalghan el shulap-shúrqyrap qala beredi.

Osyghan deyin eki mәrte balapanyn aldyrghan býrkitting úyasyna jetkenshe әjeptәuir jer. “Dәu de bolsa, búl kók taghysynyng maghan qaytarghan kegi bolar. Atana nәlet, beykýnә sәbiyimdi úyasyna aparyp parshalap tastamasa jarady. Tym bolmaghanda balamnyng sýiegin alyp qaytarmyn” dep óz-ózine jiger bergen әkem, býrkit úya salghan janama jartastyng týbine kelgende qas qaraya bastaydy.

Sodan ózining búrynnan qoldanyp jýrgen tәsili boyynsha taudyng tu syrtynan ainalyp otyryp, týnning bir uaghynda “óldim-taldym” dep, býrkit úyasynyng dәl ýstinen shyghady. Kózge týrtse kórgisiz qara týnekte tau-tasqa órmeleu onay ma? Sóitse de, qol-ayaghyn tasqa tildirip, ýsti-basynyng dal-dúly shyqqan әkem bir mejege jetedi.

Endigi sharua múnan da qiyn, qiynnan búryn asa qaterli. Óitkeni býrkitting úyasy әkem otyrghan shyng basynan tómen qaray qúryq boyynday eken. Oghan týsu ýshin tannyng atuyn kýtpese bolmaydy. Belge baylaghan arqan tasqa qajalyp, ýzilip ketu qaupi de joq emes.

Amaly qúryp, әbden silesi qatqan әkem bayghús әr oidyng basyn bir shalyp otyryp, jartasqa sýiengen qalpy qalghyp ketse kerek. Kenet, býrkitting úyasynan “shar” etken sәby ýnin estip, óz qúlaghyna ózi senbey qalady. Birde tyna qalyp, endi birde qoldy-ayaqqa túrmay shyrqyraghan bala ýni múqym Sauyr, Sayhan taularynyng shyn-qúzdaryn janghyrtypty.

Áldeqashan óldige sanap, kýderin ýzip qoyghan sәbiyining ýnin dәl janynan estip, aza boyy, qaza bolghan әkem tannyng atuyn kýtpesten, nar tәuekelge basyp, úyagha týspekti oilaydy. Búl joly qyrannyng emes, úyada, ólim men ómirding arasynda jatqan óz balapanyn alu ýshin...

Belindegi arqannyng bir úshyn shyng basyndaghy dini juan shynardyng týbine, al ekinshi basyn beline myqtap baylap alyp, bir Allagha syiynyp, biletin dúghasyn oqyp әreketke kóshedi. Búl ua­qytta jazdyng qysqa tany da qúlaniyektene bastapty.

Úyasyna týsip kele jatqan adamdy kórgen býrkit úshyp ketedi. Ákem úyagha týsip, bet- auzynda sau-tamtyq joq, qan-josa bolyp qansyrap, ýzilip keterdey bolyp әzer-әzer demalyp, esinen tanyp jatqan balapanyn bauyryna basyp, otyra qalyp enkildep úza-aq jylapty...

Qazaq “su isherligi bar”   dey­di, mening myna dýniyeden tatar dәmim bar eken. Áytpese býrkit qalaqtay ghana balany qandy shengelimen syghymday salsa nemese sonau kókten tastap jiber­se, sol jerde-aq jantәsilim etpeymin be? Degenmen shenge­lin salghan jerdegi alty qabyrgham synyp ketipti.

Býrkit alyp ketken alty ailyq balasyn bir tәulikten song tiridey ýiine alyp kelgen әkemning qaysarlyghy men tabandylyghyna júrt qayran qalghan kórinedi.

Osy oqighadan song әkem býrkit baulyghandy sap tyiyp, endigi jerde andyp jýrip, qy­randy atyp óltirmekti oilaydy. Biraq týisigi әldeneni sez­dirdi me, bolmasa kegin qaytarghasyn qayyrsyz mekennen basqa jaqqa ketudi jón sanady ma, úyabasar búl mannan qaytyp kórinbepti.

Sodan beri arada attay 62 jyl ótse de, oiymnan “býrkit nege meni birden óltire salmady? Álde ishten shyqqan balapanyn qanaty qatpay jatyp qayta-qayta qoldy ete bergen “qaskóige” sanaly týrde qaytar­ghan kegi me? Bolmasa adamzat balasyna kerek bala, qús ekesh qúsqa da kerek ekeninen sabaq alsyn dedi me eken?” degen súraqtar sanamnan bir sәt shyghyp kórgen      emes, – dep Bayyrhan aqsaqal әngime­sin ayaqtady.

Zaghip aqsaqaldyng әngime­sin men ghana emes, ainaladaghy tirshilik atauly úiyp tyndaghanday, bir sәt óli tynyshtyq ornady. Managhy bir әzirde dombyramen bәsekelesip qúiqyljyta әn salghan boztorghay da kórinbeydi.

Men ne derimdi bilmey, aldymda otyrghan adamnyng basynan ótken oqigha emes, әldebir eski zamannyng ertegisin estigen­dey men-zeng kýide otyryp qaldym.

Serik QÚSANBAEV

Óskemen qalasy. 

Abai.kz