Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Din 16379 2 pikir 7 Jeltoqsan, 2015 saghat 09:00

BAZAR JYRAUGhA JYN JETEKTETKEN - ARMAN QUANYShBAEV

qazaq jastaryn qayda apara jatyr?

Biz múnyng aldynda QMDB-nyng ústanyp otyrghan baghyty – qazaqtyng dәstýrli dini emes, arab dәstýrshildigi ekendigi jóninde maqala jariyalaghan bolatynbyz. Búl maqalagha pikir bildirushilerding birshamasy qoldau bildirse, birshamasy qarsy shyqty. Osynyng ózi-aq qazirgi kýni diny tanymy jaghynan qazaq qoghamynyng jiktelip ýlgergendigin kórsetedi. Búl jiktelu kýn sayyn ózining ayasyn keneytpese, azayatyn týri kórinbeydi. Ol zandy da. Sebebi, QMDB uaghyzshylary tarapynan jýrgizilip jatqan uaghyzdar arab dәstýrshildigin ghana negizge alyp, arab dәstýrshildigi shenberine syimaytyn qazaqtyng dәstýrli diny tanym negizderi Islamgha jat elementter retinde kórsetilip, halyq sanasynda olargha qarsy teris kózqaras qalyptastyryluda. Múnyng uly jemsin qazaq halqy jaqyn bolashaqta sezine bastaytyn bolady. Qazaq halqynyng dәstýrli mәdeniyeti men ruhany múrasy reviziyagha týsirilip, jana mәdeniyet qalyptastyrylady. Búl qazaq halqyn tarihtan ketiruding tóte joly ekendigi aitpasa da týsinikti. Osyny sezip, bilip túryp, aitpasaq qazaq halqyna bizding tarpymyzdan jasalghan satqyndyq bolar edi.

Taqyryptyng negizgi bóligine ótpes búryn aldymen myna bir mәselege nazar audarsaq, artyq bolmas edi. Ol - uahhabiylik iydeologiyanyng qazaq qoghamyna baghyttalghan uaghyzdarynyng óni ainaldyrylyp, basqa formada berile bastauy desek artyq aitqandyq emes. Arab dәstýrshildiginin, turasyn aitqanda uahhabiylerding elimizge qarsy jýrgizilip kele jatqan diniy-ruhany ekspansiyanyng alghashqy kezeni men qazirgi kezendegi erekshelikterine qysqasha toqtalyp, qysqasha taldau jasau qajettigi tuyndap otyr. Óitkeni, uahhabbiylik iydeologiya alghashqy kezende qazaqtyng dәstýrli dini men ruhany mәdeniyetine ashyq qarsy shyghyp, ózderining qazaq bolmysymen kelise almaytynyn ashyq kórsetti. Búl halyqtyng kópshilik bóligining olargha degen senimsizdigi men qarsylyghyn tudyrmay qalghan joq. Ol kezendegi uahhabiylikting tuyn ústaghan Toirjan Ibragimov, Daryn Mubarov siyaqty t.b. uaghyzshylar belgili dәrejede tabysqa jetkenimen, halyqtyn, onyng ishinde jastardyng kópshiligin sondarynan ertip, olardyng sanasy men diny tanymyn ózgerte alghan joq bolatyn. Al, qazirgi kýni QMDB atynan uaghyz aityp, halyq aldyna shyghyp jýrgen A.Smanov, A.Quanyshbaev syndy uaghyzshylar bolsa, syrttay uahhabiylikti, salafiylikti synap, qazaq músylmandyghyn qorghaghan bolyp, ishtey qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymyna ayausyz soqqy berude. Alayda, olardyng tarapynan jýrgizilip jatqan uaghyzdar sol bayaghy uahhabiylik sarynda ekendigin, qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymyndaghy negizgi ústyndardyng halyq sanasynan shayyluyna yqpal etip jatqandyghyn sol uaghyzshylardyng sonyna ergen halyq әzirge seziner emes. Ásirese, әruaq, әulie dese, «Allagha serik» qosu degen týsinik jastardyng sanasynan myqtap oryn alghandyghyna kuә bolyp jýrmiz. Bir ghana osy «Allagha serik qosu» turaly tanymnyng qalyptasuy, qazaq halqynyng ruhani, mәdeny bolmysyn, diny tanymyn tolyghymen ózgertuge yqpal etip otyrghandyghyn kópshilik әli sezine qoyghan joq. Qazaq halqynyng Islamnyng bes paryzynan tys islamdyq diny tanymy osy «әuliye, әruaq» týsinigimen birlikte payda bolyp, týrki halyqtarynyng Islamdaghy erekshelikteri qalyptastyrylghan edi. Jәne «әruaq, әuliyege» qatysty qazaqtyng diny tanymyndaghy týsinikter Týrkistan jerinde sopylyq jol-Yasauy jolynyng qalyptasuymen birge payda bolyp, týrki júrtynyng sanasynan myqtap oryn alghan bolatyn. Búl mәselelerdi mýmkin búdan keyingi maqalalarda keninen taldap, týsindirermiz degen ýmittemin. Endigi kezekte jogharyda attaryn atap kórsetken QMDB uaghyzshylarynyng uaghyzdaryndaghy qazaqtyng dәstýrli diny tanymyna say kelmeytin pikirlerine taldau jasap kórelik.

Aldymen Arman Quanyshbaevtyng myna sopylyq turaly aitqan pikirlerine oy jýgirtip kórelik. Ol  ózining Yutubta jariyalanghan «Sopylar degen kimder?» – degen beyne roliyginde bylay deydi:  «Sopylar aqida men fiyhqtan shyghyp ketpeui kerek. Allanyng syzyp bergen jolynan shyghyp ketse, ol sopy emes.» Dúrys. Alayda, búl jerde Arman myrza bir mәseleni ashyp kórsetpegendigin aituymyzgha bolady. Ol mәsele – qaysy aqida jәne qay sharighat? Egerde, arab dәstýrshildigining sharighaty men aqidasy bolatyn bolsa, onda qazaq dalasyn mekendegen sopylardyng dýniyetanymy ol aqida men sharighatqa say kelmeytindigi anyq. Óitkeni, qazaq dalasynda Abu Hanifa mazhaby men aqidada Imam Maturidy jolyna basymdyq beriledi. Búl eki joldyng arasynda ýlken aiyrmashylyq barlyghyn joqqa shygharu mýmkin emes. Arab dәstýrshildigi negizinde Ahl al-hadis men ahl al-sunna baghyty jatsa, Abu Hanifa joly ahl-ar-Ray nemese halaftar baghyty dep ataldy. Ahl al-hadis baghyty dindi Islamnyng negizi bolyp tabylatyn Qúran men Payghambar sýnneti jәne sahabalar men tabiindardyng aitqandaryn negizge alyp, solardy ghana islamdyq tanymnyng negizi etti. Búlardyng tysynda qalghan jeke kózqaras pen aqyl dәlelderdi qoldanugha qarsy boldy. Dinde aqyldy qoldanugha qarsy shyqqan ghúlamalar ishinen kóshilikke aty tanys, maliky mazhabynyng negizin salushy Malik bin Annas (179/795 j.q.b.) ta boldy. Ol: «Dinge kalam joly arqyly úlaspaq bolghan adam zindikiylerge ainalady. Kalam búl ilim emes, jaman bir biydghat týsinik qalyptastyratyn jol»[1]-deydi. Demek, Imam Malikting aqyldy mýlde qabyl etpegenin kóremiz. Odan Qúran turaly súraghanda, «Sening týrli súraqtardy qongyna qaraghanda, sen Ámir bin Ubeydtting serikterinen shygharsyn. Alla oghan laghnet jaudyrsyn. Sebebi, búl biydghatty oilap shygharghan sol. Egerde kalam bir ilim bolsa, sahabalar men tabiinder ýkim men sharighatqa qatysty mәselelerde aitqandary siyaqty búl mәselelerdi de aitqan bolar edi. Sondyqtan kalam ilim emes, jalghan dýniye.»- deydi.[2] Imam Malikten az sonyra dýniyege kelgen Imam Múhammed ibn Idris ash-Shafy da Imam Malik ústanymynda boldy.[3] Onyng jolyn Ahmed ibn Hanbal jalghastyryp, ol da kalam ghylymyna, dinde aqyldy qoldanugha qarsy shyqty.[4] Búl islam dýniyesindegi aqyl men naqylgha kózqarastyng qalyptasuyna qaray jikteluge әkelgen basty sebepterding biri edi. Búl jol Islam dinin dogmagha ainaldyrdy. Islam ózining ishki ruhany quatynan ajyrap, syrtqy formagha mәn beretin jol retinde qalyptasty. Abu Hanifa bolsa, diny tanymdy qalyptastyruda aqyldy keninen qoldandy jәne Qúran ayattaryna sýiene otyryp, әr halyqtyng ózine ylayyqty tili, әdet-ghúryp, salt-dәstýri boluy zandy ekendigin, olardy eshqashan ózgertuge bolmaytynyn dәleldep berdi. Sonymen qatar, ol din men sharighatty, iman men amaldy eki bólip qarastyrdy.

Al, aqida mәselesinde qazaq dalasy Imam Maturidy aqidasynda bolghandyghyna eshqanday kýmәn keltiruge bolmaydy. Búghan dәleldi Arman myrza «jyndardyng jetegine ilestirip qoyghan Bazar jyrau siyaqty aqyn-jyraulardyng shygharmalarynan jýzdep, myndap keltiruge bolady. Mysaly, Imam Maturidy «Aqylgha salyp oilanar bolsaq, ghalamdy joq  bolyp ketu ýshin jaralghan dep oilau hikmet túrghysynan dúrys emes. Aqyly-esi dúrys adam ózining minez-qúlqy, is-әreketimen hikmet jolynan alystauy ol adam ýshin dúrys jaghday emes. Demek, aqyldyng bir bólshegin qalyptastyrghan ghalamdy hikmetten tys, negizsiz nemese jón-josyqsyz jaralghan  dep aitudyng ózi artyq. Dәleldegen bir aighaq – әlemning joq bolu ýshin emes, ýzdiksiz ómir sýrui ýshin jaratylghandyghyn kórseter.»[5]- deydi. Demek, aqyl osy jaratylystyng qúramdas bóligi jәne osy jaratylghan әlemdi joq boludan saqtap qala alatyn basty qúral. Óitkeni, «Álemning negizi týrli tabighattar men bir-birine qarsy jaratylystardan qúralghandyqtan, olardyng birlesuge tiyistilerin bir jerge toptastyryp, aiyrylugha tiyistilerin ajyratuda aqyldy basshylyqqa alghan jaratylys iyesi bar: Ol hikmet iyelerinin  «kishi әlem» dep ataghan jaratylys iyesi – adam balasy.»[6]  Búl jerde Maturidiyding әlemning jaratyluynda adam balasynyng orny qanday bolghandyghyn aiqyndap kórsetip túrghanyn kóremiz. Adam balasy әlemning jaratylysynda erekshe, ózge tabighy jaratylystargha yqpalyn jýrgizip, basqara alatyn, aqyl iyesi retinde ózge jaratylystardan erekshelenetinin kórsetedi. Al, osy tanym qazaq halqy sanasynyng tereninen oryn alghan jәne qazaq halqynyng oishyldary enbekterinde keninen jyrlanghan taqyryp desek artyq aitqandyq emes. Mysaly, Abay atamyzdyng myna ólenindegi joldar búghan tolyq dәlel bola alady: «Áuelde bir suyz múz aqyl-zerek,

Jylytqan túla boydy ystyq jýrek,

Toqtalylyq, talapty shydamdylyq-

Búl qayratttan shyghady, bilseng kerek.[7] 

Al, Shәkәrim qajy bolsa, Abaydyng búl oiyn odan ary terendete týsedi. Ol bylay deydi: «Aqyl degen ólsheusiz bir jaryq núr,

                    Sol núrdy tәn qamy ýshin jan júmsap jýr.

                    Taghdyrdyng qiyn, syrly siqyrymen

                    Jan tәnge, aqyl jangha matauly túr.»[8] 

Demek, aqyl adam balasynyng bar is-qimylynyng basty basqarushysy. Aqylsyz adam balasy eshnәrseni iske asyra almaydy. Jәne basqaruy mýmkin de emes. Óitkeni, adamdy ózge jaratylystan ajyratyp túrghan da osy aqyl. Sondyqtan da, qazaq dalasyndaghy sopylardyng tanymy men әreketterining arab dәstýrshildigimen say kelmeui zandy. Búl mәselede Arman myrza qazaq dalasyndaghy sopylardyng arab dәstýrshildigi ayasyna syimauy zandylyq ekendigin týsine bermeytinin kóruimizge bolady. Ol ózining qazaqtyng dәstýrli diny tanymy negizderinen habarsyzdyghyn basqa taqyryptar turaly sóilegende kórsetip qoyady. Endi sol pikirlerine sóz berip kórelik.

itubta jariyalanghan «Sharighat, tariqatqa týsinik» atty uaghyzynda bylay deydi: «Tariqat bilimmen kelmeydi. Amalmen keledi. Tariqat jolyna týsken adamda bilim bolmaydy. Onda daghdy qalyptasady. Tariqattyng payda boluy bilim almaghandarmen baylanysty. Bilim almaghandar tariqat jolyna barady.» Egerde biz Arman myrzanyng búl aitqandaryn basshylyqqa alatyn bolsaq, onda qazaq halqynyng әuelden bilimsiz, nadan halyq bolghandyghyn moyyndamasqa amal joq. Óitkeni, qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymy osy tariqat joly shenberinde qalyptasyp, ózining ruhaniy-mәdeny múrasyn osy negizde qalyptastyryp, bizderge múra etken. Arman myrzanyng osy tújyrymyn qabyldar bolsaq, onda býginnen bastap, bilimdi, mәdeniyetti dengeyge kóterilu ýshin arab dәstýrshildigin býginnen bastap qabyldap, basqa sapadaghy halyqqa ainaluymyz kerek bolady. Olay eteyin desek, Arab әlemi týgelimen býlinip, otqa oranyp jatyr. Olay bolsa, ne istemek kerek? Búl jerde aldymmen «sharighat degenimiz ne?», «tariqat degenimiz ne? súraqtargha jauap berip, qazaqtyng aldymen qanday halyq ekendigin tanyp alghanymyz abzal. Ol ýshin jogharyda qoyylghan súraqtargha jauap berip kórelik.

Sharighat sózin qazaq tiline tikeley audaratyn bolsaq, «zan» degen maghynagha sayady. Tolyghyraq aitar bolsaq, sharighat dinning belgili bir qogham ýshin belgilep bergen zandylyqtar jýiesi. Osy jýie qoghamnyng diny tanymy negizderin de, qoghamdyq qatynastardy retteu joldaryn da, ruhani, mәdeny bolmysynyng shenberin de aiqyndap beredi. Búl negizinen arab dәstýrshildigine tәn ekendigin eskertkenimiz jón. Sebebi, arab qoghamynda din men sharighat arasy ajyratylmaghan. Sonymen birge, iman men amal da bir dep eseptelinedi. Birtútas qarastyrylady. Al, tariqat joly bolsa, basqa dengey, basqa tanym jýiesi. Tariqat materialdyq dýniyeni qarastyrmaydy. Tek, ruh-jan mәselesin qarastyrady. Qoja Ahmet Yasauy ózining «Mirat al-Qulub» atty enbeginde «Sharighat syrt aghzalarmen amal etu bolsa, tariqat – «qalb-jýrekpen», yaghny kónilmen amal etu degen sóz, al haqiqat degeniniz – syrmen (jýrekting týbindegi substansiya, kónil) amal etu bolyp tabylady, - deydi. Syrt aghzalarmen amal etu men jýrekpen amal etu arasynda qanday aiyrmashylyq bar? Múny týsine alatyn Arman myrzanyng shamasy joq. Eger týsine alghanda «Tariqat jolyna týsken adamda bilim bolmaydy.»- dep aitpaghan bolar edi. Qoja Ahmet Yasauy adam ruhynyng jeti qabattan túratynyn aitady. Yasauy ilimin filosofiyalyq túrghydan zerttegen Dosay Kenjetay Yasauiyding «kemel adam» tújyrymdasyna taldau jasay otyryp: «Ózin ózi tanu» ústanymy ózining ishki әlemining jeti qyryn anyqtap, terendep tanu arqyly adamnyng Allagha ashyluyn maqsat etse, «Ólmes búryn ól» ústanymy – adamnyng moralidyq-etikalyq jәne sopylyq ruhaniy-tәjiriybelik talaptar shenberinde tәrbiyelenip, Allanyng sipattarymen somdaluyna negizdelgen. Búl eki ústanym birin-biri tolyqtyryp túratyn teoriyalyq jәne tәjiriybelik qyrlar emes, ekeui birtútas. Yasauy iliminde osy tútastyqtyng mәni «yaqiyn», yaghny absoluttik tanym kategoriyasy arqyly ashylghan[9],» - deydi jәne búl absoluttik tanymnyng jeti satydan túratynyn aitady. Olar: ism-ul-yaqiyn, rasm-ul yaqiyn, ‘ilm-ul yaqiyn, ‘ayn-ul yaqiyn, haqq-ul yaqiyn, haqiqat-ul haqq-il yaqiyn, Allah-ul haqq-l yaqiyn.[10] Búl qabattardyng әrqaysysy on myng perdeden túratynyn, barlyghy jetpis myng perde barlyghyn, sol jetpis myng perdeden ótken adamnyng әuliyelik dәrejege kóterilitinin Yasauy babamyz ózining «Paqyr-nama» atty shygharmasynda jazghan bolatyn. Osy tanymdyq qabattardy qazirgi kýni kvanttyq fizikanyng súiyq denelerdi zertteytin salasy adam ruhynyn(janynyn) da qabattary ekendigin dәleldep otyr. Sol jeti nәzik qabattan túratyn adam janyn bylay ataydy: 1.Efirli dene. 2. Astralidi dene. 3.Mentalidi dene. 4. Kauzalidi dene. 5. Intuitivti dene. 6. Aspan denesi. 7. Tәj dene.[11]  Osy nәzik jeti qabattan túratyn denelerding adamnyng jany men tәni ajyraghannan keyingi qozghalysyn bylaysha sipattaydy. Efirli dene – adam qaytys bolghan kýnnen keyin toghyzynshy kýni óledi. Astralidi dene – adam qaytys bolghan song qyrqynshy kýni óledi. Mentalidy dene adam qaytys bolghannan keyin toqsanynshy kýni óledi[12]. Egerde biz osy kvanttyq fizika ghylymynyng ashqan janalyqtaryn qazaq halqynyng qaytys bolghan kisini jóneltuge qatysty әdet-ghúryptarymen salystyra qaraytyn bolsaq, onda ekeuining arasynda tikeley sabaqtastyq barlyghyn kóruimizge bolady. Qaytys bolghan kisining jetisi beriledi, qyrqy beriledi, odan keyin jýzi beriledi, jyly beriledi. Demek, qazaq halqynyng әdet-ghúryptary qaytys bolghan kisining ruhynyng qozghalysyn negizge alyp, olardyng qozghalysyna baylanysty ruhtyng әr qabatymen qoshtasu rәsmin ótkizedi. Múnyng ózi qazaq halqynyng ruh-әruahqa qatysty salt-dәstýrlerining qiyaldan shygharylmaghandyghyn, diny negizi barlyghyn jәne islam dini negizderimen sabaqtastyqta qalyptasqandyghyn kórsetedi. Búlargha qosa qazirgi kýni qoldanysta bar, biraq sebebi belgisiz qanshama qazaqtyng әdet-ghúryptary bar. Mysaly, jana tuylghan nәresteni qyrqynan shygharu, beysenbi, júma sayyn әruaqtargha arnalyp jeti nan berilui, taghy sonday ghúryptardyng da osy ruhtyng qozghalysyna baylanysty qalyptasqan aituymyzgha bolady. Búl Yasauy negizin salghan tariqat jolynyng ayasy tym ken, tanymy teren, ghylymy negizi bolghandyghynan, eki dýniyening isinen qatar habary bolghandyghyn kórsetedi. Búl mysaldar qazaq halqynyng diny dýniyetanymy men islamdyq salt-dәstýrleri tek sharighat shenberimen shektelmeytinin, tariqat joly arqyly da qalyptasqandyghyn kórsetedi. Sol sebepti, sharighat shenberinde ghana bilim alyp, halyq aldyna shyghyp jýrgen imamdardyng qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymy men әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerining týpki mәnin týsine almauy zandy qúbylys.  Osy tariqat joly arqyly qalyptasqan qaytqan kisining jetisin, qyrqyn, jýzin, jylyn beru siyaqty qazaq halqynyng diny dәstýrlerin Arman myrzanyng qabylday almaytynyn, búlardyng sharighatqa say kelmeytinin, biraq as beruge kelisetinin jәne QMDB-da osy pәtuany ústanatynyn aitady. Basqasha aitqanda, arab dәstýrshildigine say kelmeytin qazaqtyng salt-dәstýri sharighattan tys boluy kerek degenge sayady. Al, búl dәstýrlerding astarynda tereng diny tanym jatqanymen Arman myrzanyng isi joq jәne óresi de jetpeydi. Múny sol Arman myrzanyng «Sopylardyng sonynan ersek bolady ma? – degen Yutubta jariyalanghan uaghyzynan da kóruge bolady. Ol bylay deydi: «Bir sopy tórtinshi qatqa baryp, namaz oqyp keledi eken. Búl sandyraq». Dúrys. Alayda, múny aitushy óz pirinin, ústazynyng ilim dәrejesin tolyq jetkizip aita almaghandyghyn kóruimizge bolady. Mәsele, ruhany tәjiriybeni jetildiru arqyly ústazdyn-adamnyng kókirek kózining ashylu dengeyin kórsetip otyrghandyghy dep týsinsek bolady. Qoja Ahmet Yasauy babamyz ózining «Paqyr-nama» atty shygharmasynda «Eger sopy (ózining ruhany tәjiriybesi arqyly) ain al-yaqiyn, haqqu-l yaqin dengeyine kóteriletin bolsa, onda ol adam jeti qat jerding asty men jeti qat kókti kóre alatyn dengeyge kóteriledi,»-deydi. Al qazaq dalasynda múnday dengeyge jetken әuliyeler az bolmaghandyghyna tarih kuә. Mysaly, el auzynda ghasyrlar boyy aitylyp, saqtalyp kele jatqan Mónke biyding myna sózderi búl aitylghandardyng aiqyn mysaly bola alady:

Qúramaly, qorghandy ýiing  bolady,
Aynymaly, tókpeli biying bolady.
Halyqqa bir tiyn paydasy joq
Ay sayyn bas qosqan jiyn bolady.
Ishine shyntaq ainalmaytyn
Ejirey degen úlyng bolady.
Aqyl aitsang auyryp qalatyn
Bedirey degen qyzyng bolady.
Aldynnan kes-kestep ótetin,
Kekirey degen kelining bolady.
Ishkening sary su bolady,
Berseng iyting ishpeydi,
Biraq adam oghan qúmar bolady,
Qinalghanda shapaghaty joq jaqynyng bolady.
It pen mysyqtay yryldasqan,
Erkek pen qatynyng bolady.
Ertenine senbeytin kýning bolady,
Betinnen alyp týsetin ining bolady.
Alashúbar tiling bolady,
Dýdәmaldau dining bolady,
Áyeling bazarshy bolady,
Erkeging qazanshy bolady,
Jylqy júldyz bolady,
Qoy qúndyz bolady,
Kebir – jerge teneledi,
Áyel – erge teneledi,
Kól – tenizge teneledi.
Siyr – ógizge teneledi.
Aqyrzaman adamy –
Saghynyp tamaq jemeydi,
Ashyny – ashy demeydi,
Tapqanyn olja deydi,
«Alham» bilgenin molda deydi.
Bir-birine qaryz bermeydi,
Shaqyrmasa, kórshi kórshige kirmeydi.
Sarylyp kelip tosady,
Qúny joq qaghazdy suday shashady.
Zamanaqyr bolar da, jer taqyr bolar,
Halqy paqyr bolar.
Balalar jetim bolar,
Áyelder jesir bolar,
«Á» dese «mә» deytin kesir bolar.
Bas qosylghan jerlerde,
Áyel jaghy den bolar,
Jaman-jaqsy aitsa da,
Óziniki jón bolar.
Oray salyp bastaryn,
Jalpyldatyp shashtaryn,
Taqymdary jaltyldap,
Emshekteri salpyldap,
Úyat jaghy kem bolar,
Sóitken zaman kez bolar,
Týzelui qiyn bolar.- deydi.

Mónke biyding osydan shamamen 350 jyl shamasynda aitylghan búl sózderining mәni men mazmúnyn bizding zamandastarymyz tolyq týsinedi degen oidamyn. Bizding zamanymyzdyng beynesin sonshalyqty dәldikpen boljau kimning qolynan keledi? Tek, ruhany dengeyi joghary ruhany qabatardyng belgili dengeyine kóterilgen әuliyeler ghana múnday boljamdardy aita alatyn. Solar ghana Úly Allanyng erkindegi «Lauh al-Mahfuzdaghy» - «Taghdyr taqtasyndaghy» jazulardy kórip, oqy alatyn. Arman myrza bolsa, búlardy bilimsiz, nadan kóredi. Olay bolsa, kim nadan? Kózi ashyq halayyq ózderi baghasyn berer degen ýmittemin.

Arman myrzanyng Yutubta jariyalanghan «Áuliyler men babalar jolynda» atty uaghyzynda «Babalardan qalghan dәstýrlerdi ózgertuimizge bolady. Oghan bizding haqymyz bar» - degen pәtua beredi. Arman myrzanyng búl pәtuasynan alysty kózdegen maqsatyn kóruimizge bolady. Eger halyq ózining ata-babalarynan qalghan salt-dәstýrdi ózgerter bolsa, onda búl halyq jer betinde halyq retinde qala alady ma? Búl salt-dәstýrler qalay jәne qashan qalyptasty? Olardy kim qalyptastyrdy degen súraqqa bas auyrtyp jatqysy kelmeydi. Ol múnysymen Qúran ayattaryna tikeley qarsy shyghyp otyrghandyghyn bayqamaytyn siyaqty. Abu Hanifa ózining shәkirtine bergen jauabynda búl mәsele turaly bylay deydi: «Eshbir payghambar ózinen búrynghy payghambardyng dinin joqqa shygharu kerek dep aitpady. Sebebi, din bir edi. Biraq, әr payghambar óz sharighatyna shaqyratyn. Ózinen búrynghy Elshining sharighatyn qabyl etpeytin. Alla Taghala ol ýshin: «Ey, muminder, әr birine bir sharighat, bir jol berdik. Alla qalasa, senderding barlyghyndy bir ýmmet jasar edi.» (Maida, 5/48)

Alla Taghalanyng olardyng barlyghyna bergeni bir – din, Tauhid bolatyn. Olardyng barlyghyna óz dinderine bekem boluyn, jikteluge týspeulerin әmir etti. Jәne bylay dedi: «Dinderine bekem bolyndar. Nuhqa tapsyrghan dindi saghan da uahy etkenimizdi, Ibrahimge, Músagha jәne Isagha bergenderimizdi Alla saghan da din etip berdi.»(Shura, 42/13).

Yaghny Alla Taghalanyng dinin ózgertu turaly sóz qozghaudyng ózi artyq. Din eshqashan ózgermedi, basqa halge keltirilmedi jәne ózgertilmedi. Sharighattar bolsa, ózgerdi. Sebebi, qanshama zat keybir adamdar ýshin adal bolsa, Alla Taghala olardy basqa adamdar ýshin aram etti. Sansyz zattar bar, olardy qoldanu ýshin adamdargha әmir etti. Al, baghzy adamdargha olardy qoldanugha tyiym saldy. Demek, sharighattar kóp jәne bir-birinen aiyrmashylyqtary bar. Sharighatty oryndau paryz. Múnymen bara-bar mәsele – Allanyng әmir etkenin, barlyq ýkimderin oryndau, qabyl etpegenderinen bas tartu, Allanyng qalauyna say keledi. Alla Taghalanyng әmir etkenderin tәrik etip, tyiym salghan nәrselerin jasaghan adam Alla Taghalanyng dinin tәrik etken bolar edi jәne kәpir bolar edi. Alla mýminderge paryz amaldaryn tek dindi qabyl etkennen keyin ghana paryz etti. Sebebi, din bireu bolghandyqtan búrynghy dindi joqqa shygharugha bolmaydy. Al, sharighat bolsa, әrtýrli. Ár payghambardyng óz sharighaty bar. Alayda, búl sharighat mәselesinde de erekshelikterding boluyn tabighy mәsele ekendigin kórsetti. «Senderden әrbir últ ýshin (jeke) sharighat jәne jol jasap qoydyq. Eger Alla qalasa edi, barlyghyndy bir ýmmet jasar edi»[ Maida,5/48.] degen Qúran ayatynda Alla Taghalanyng әr últqa ózine layyq sharighat jәne jol bergeni kórsetilgen, ózinen búryn kelgen dinnen qalghan sharighat ýkimderin de joqqa shygharugha bolmaytynyn da naqtylap berdi. Jalpy búl mәsele «Hujrat» sýresinde de «Ey, adamdar, rasynda biz senderdi bir erkek (Adam) jәne bir әielden (Hauadan) jarattyq jәne de bir-birlerinmen tanysularyng ýshin senderdi halyqtar men ru-taypalar etip qoydyq» [Hujrat,49/13], degen ayatta osy mәseleni naqtylau bar. Demek, Islamda jana dindi qabyldaghan halyqtyng búrynghy dininen qalghan әdet-ghúryp, salt-dәstýrlerinen tolyghymen bas tartuynyng qajeti joq. Ár halyqtyn  túrghan jerine, tabighat erekshelikterine oray Jaratushy әrbir halyqtyng ózine ylayyqty sharighatyn qalyptastyrady. Tilin, әdet-ghúryp, salt-dәstýrin berdi. Búlardyng barlyghy әr halyqqa Jaratushynyng Ózi ólshep-piship bergen nyghmetteri bolatyn. Ol nyghmetterden bas tartu Allanyng әmirine qarsy shyghu bolar edi. Olay bolsa, biz olardan Arman myrza aitty eken dep qalay bas tartpaqpyz?!

Arman myrzanyng qazaq halqynyng dәstýrli diny tanymy men ruhaniy-mәdeny bolmysyna shabuyly múnymen shektelmeydi. Sol qazaqtyng diny tanymy men ruhaniy-mәdeny bolmysyn songhy ýsh ghasyr boyyna syrtqy diniy-ruhany ekspansiyadan qorghaghan aqyn-jyraularyn jyndardyng jetegine ertip, olardyng jyndardyng jeteginde jýrgender retinde sipattaydy. Ol Yutubta jariyalanghan Bazar jyrau babamyz Islam sharttaryn búzdy ma?- aty uaghyzynda: «Jyndar týrli sәtterde adamdardyng ómirine aralasady. Aqyn adamdardyng sonynan Ghauyn degen jyn erip jýredi,»- deydi. Búl sózine dәlel retinde Bazar jyraudyng bala kezinde qoy baghyp jýrgen kezinde týsine bir kisining enip, «Sening nesibeng tayaqtan bolady»-degen sózin keltiredi. Sol jyn edi degendi aitady. Sodan bastap, ol aqyn bolyp, ataghy elge jayyldy deydi. Egerde biz Arman myrzanyng búl aitqandaryn qabyl alyp, moyynúsynatyn bolsaq, onda býkil qazaqtyng aqyn-jyraularynyng shygharmalarynan bas tartyp, olardy órtegennen basqa jol qalmaydy. Qoja Ahmet Yasauiyding «Diuany Hikmetinen» bastap, Abay, Shәkәrim siyaqty úlylardyng barlyghynan qalghan ruhaniy-mәdeny múradan bas tartyp, arab dәstýrshildigin qabyldaugha dayyn bolamyz. Olardyng ruhany múrasy saqtalatyn bolsa, onda qazaq mәdeniyeti qayta bas kóterui yqtimal. Búl jerde Arman myrzanyng maqsaty qazaq halqynyng ghasyrlar boyy qalyptasqan, ruhaniy-mәdeny ózeginen ajyratyp, qazaqty ruhysyz tobyrgha aitnaldyru bolghandyghyna kýmәn joq. Áytpese, sol aqyn jyraulardyng ruhany múrasy qazaq halqynyng ruhany tútastyghynyng basty arqauy ekendigin týsinbedi deu mýmkin emes. Qazaq dalasynyng qay shetinen bolmasyn shyqqan aqyn-jyraulardyng dinge, týrki júrtynyng ruhany ortalyghy sanalatyn Týrkistangha mahabbaty sheksiz bolghandyghyn, óz shygharmalary arqyly halyq jýregine osy mahabbatty úyalatqanyn kóruimizge bolady. Búl kiyeli mekendi jyrshy-jyraulary jyryna arqau etti. Sonau Manghystaudaghy Sәttighúl jyrau óz shygharmasynda bylay deydi:                    Ánbialardyng aqyry,

                                                     Haq Rasuly Múhammed,

                                                     Abzaly asyl núr ótken.

                                                      Artynan kelip kóp imam,

                                                    Sharighat jolyn kýzetken.

                                                   Piradar pirding basshysy

                                                   Qoja Ahmet Yasauiy,

                                                   Týrkistanda bú da ótken.

                                                   Tuyna júrtty týnetken,

                                                   Keremetin asyryp,

                                                   Jeti ólikti tiriltip,

                                                  Músylmangha qayyr dúgha etken.

Onyng jerlesi Sýgir Begendik úly bolsa:

                                        Ayyrlyp ata qonys Manghystaudan,

                                       Qan saulap qabyrghamnan qaqyradym.

                                       Ornaghan Týrkistanda Áziret Súltan,

                                      Taryqsam atyndy aityp, ahyladym, - deydi.

 Arqanyng qazaghy Balmaghambet Balqybayúly bylay deydi:

                                   Qoja Ahmet Yasauiy

                                  Silsalasy silslam,

                                  Atyn bilgen bar ghalam.

                                 Hilafalyq qylyp ol zatqa,

                                Sóz aitpaydy bir kalam.

Al, Dulat Babatayúly bolsa,

                                Qasiyetti Qaratau,

                                Asa almaghan senen jau, - dep, Týrkistandy arqa tútady. Qazaq qinalsa da, qayghyrsa da, quansa da esinen әuliyesi Qoja Ahmet Yasauy men ol jatqan  kiyeli meken Týrkistandy eshqashan esinen shygharghan emes. Múnday mysaldardy qazaq aqyn-jyraulary shygharmalarynan jýzdep, myndap kezdestiruge bolady. Osylarday ruhany múradan bas tartqan qazaq jastary ertengi kýni ózining kim ekendigin sezine alady ma?! Joq! Búl jerde Arman myrzanyng qazaq ruhaniatynyng eng basty ózegine shabuyl jasaghanyn aitpasqa bolmaydy. 

Endigi kezekte Arman myrzanyng ózi qay aghymnyng ókili ekendigine toqtalmasaq bolmaydy. Ol birinshiden, arab dәstýrshildigining ókili. Onyng maqala jelisinde aitqan sózderine taldau jasay otyryp, kórsettik. Sonymen birge, uahhabiylik-salafiylik aghym ókili. Ózi men pәlen aghym ókilimin dep jarnamalamaghanymen uahhabiylik-salafiylik ókili ekenin Yutubta jariyalanghan «Ibn Bazdyng pәtuasy» atty uaghyzynda moyyndaydy: «Abd al-Uahhab bizding shayhymyz. Olardyng shayhy emes. Ol «Men Hanbaly mazhabynanmyn» degen. Ibn Taymiya da mazhabty joqqa shygharghan joq. Ibn Baz mujtahid ghalym bolmaghandyqtan, «biz pәtua komiytetin qúrdyq,»- deydi. Ibn Taymiya «ózi mudjtahid bolsa, óz jolymen jýrsin. Bolmasa, mazhab jolymen jýrsin,»- deydi. Búl aitylghandargha komentariy jasap, taldaudyng qajeti joq shyghar. Tek, búl jerde bir súraq tuyndaydy. Biz sonda memleket bolyp, «diny ekstremizmge, uahhabiylik iydeologiyagha qarsy kýresip jatyrmyz»- dep, nesine dauryghyp jýrmiz? QMDB atynan uaghyz aityp jýrgen Arman Quanyshbaev siyaqty uaghyzshylar qazaqtyng dәstýrli din men diny tanymy negizderine balta shauyp, memlekettik organdar tarapynan jýrgizilip jatqan býkil júmystyng nәtiyjesin joqqa shygharyp jatsa. Ózimizdi ózimiz nesine aldaymyz?! Búl QMDB-nyng ústanghan baghytynyng bergi bet perdesi Hanafy mazhaby, shyn sipaty arab dәstýrshildigi, onyng ishki mazmúny uahhabiylik-salafiylik aghym ekendigin  kórsetedi. Nelikten biz sony kóre almaymyz? Osyghan basym jetpey-aq qoydy.

 

 

 

 

 


[1] Hülya Alper. İmam Matürıdı’de Akıl-Vahiy İlişkisi. İz yayınçılık, İstanbul, 2013. S. 33

[2] Sonda.

[3] Sonda, 34.

[4] Sonda, 39 b.

[5] Imam Maturidi. Kitabu‘t-Tauhiyd., 40-41 bb.

[6] Sonda, 41 b.

[7] Abay Qúnanbaev.

[8] Shәkәrim. Imanym. –Almaty: «Arys» baspasy, 2000. 23 b.

[9] D.Kenjetay. Qoja Ahmet Yasauy dýniyetanymy., 235.

[10] Sonda, 236.

[11] Ashirov A. Ekologiya soznaniya. –Týrkistan: «Túran», 2007. 25-27 bb

[12] Sonda.

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz

 

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2391