قازاق جاستارىن قايدا اپارا جاتىر؟

ءبىز مۇنىڭ الدىندا قمدب-نىڭ ۇستانىپ وتىرعان باعىتى – قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى ەمەس، اراب داستۇرشىلدىگى ەكەندىگى جونىندە ماقالا جاريالاعان بولاتىنبىز. بۇل ماقالاعا پىكىر بىلدىرۋشىلەردىڭ ءبىرشاماسى قولداۋ بىلدىرسە، ءبىرشاماسى قارسى شىقتى. وسىنىڭ ءوزى-اق قازىرگى كۇنى ءدىني تانىمى جاعىنان قازاق قوعامىنىڭ جىكتەلىپ ۇلگەرگەندىگىن كورسەتەدى. بۇل جىكتەلۋ كۇن سايىن ءوزىنىڭ اياسىن كەڭەيتپەسە، ازاياتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ول زاڭدى دا. سەبەبى، قمدب ۋاعىزشىلارى تاراپىنان جۇرگىزىلىپ جاتقان ۋاعىزدار اراب داستۇرشىلدىگىن عانا نەگىزگە الىپ، اراب داستۇرشىلدىگى شەڭبەرىنە سىيمايتىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزدەرى يسلامعا جات ەلەمەنتتەر رەتىندە كورسەتىلىپ، حالىق ساناسىندا ولارعا قارسى تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرىلۋدا. مۇنىڭ ۋلى جەمسىن قازاق حالقى جاقىن بولاشاقتا سەزىنە باستايتىن بولادى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن رۋحاني مۇراسى رەۆيزياعا ءتۇسىرىلىپ، جاڭا مادەنيەت قالىپتاستىرىلادى. بۇل قازاق حالقىن تاريحتان كەتىرۋدىڭ توتە جولى ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسىنى سەزىپ، ءبىلىپ تۇرىپ، ايتپاساق قازاق حالقىنا ءبىزدىڭ تارپىمىزدان جاسالعان ساتقىندىق بولار ەدى.

تاقىرىپتىڭ نەگىزگى بولىگىنە وتپەس بۇرىن الدىمەن مىنا ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارساق، ارتىق بولماس ەدى. ول - ۋاححابيلىك يدەولوگيانىڭ قازاق قوعامىنا باعىتتالعان ۋاعىزدارىنىڭ ءوڭى اينالدىرىلىپ، باسقا فورمادا بەرىلە باستاۋى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ، تۋراسىن ايتقاندا ۋاححابيلەردىڭ ەلىمىزگە قارسى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان ءدىني-رۋحاني ەكسپانسيانىڭ العاشقى كەزەڭى مەن قازىرگى كەزەڭدەگى ەرەكشەلىكتەرىنە قىسقاشا توقتالىپ، قىسقاشا تالداۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر. ويتكەنى، ۋاححاببيلىك يدەولوگيا العاشقى كەزەڭدە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن رۋحاني مادەنيەتىنە اشىق قارسى شىعىپ، وزدەرىنىڭ قازاق بولمىسىمەن كەلىسە المايتىنىن اشىق كورسەتتى. بۇل حالىقتىڭ كوپشىلىك بولىگىنىڭ ولارعا دەگەن سەنىمسىزدىگى مەن قارسىلىعىن تۋدىرماي قالعان جوق. ول كەزەڭدەگى ۋاححابيلىكتىڭ تۋىن ۇستاعان تويرجان يبراگيموۆ، دارىن مۋباروۆ سياقتى ت.ب. ۋاعىزشىلار بەلگىلى دارەجەدە تابىسقا جەتكەنىمەن، حالىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە جاستاردىڭ كوپشىلىگىن سوڭدارىنان ەرتىپ، ولاردىڭ ساناسى مەن ءدىني تانىمىن وزگەرتە العان جوق بولاتىن. ال، قازىرگى كۇنى قمدب اتىنان ۋاعىز ايتىپ، حالىق الدىنا شىعىپ جۇرگەن ا.سمانوۆ، ا.قۋانىشباەۆ سىندى ۋاعىزشىلار بولسا، سىرتتاي ۋاححابيلىكتى، سالافيلىكتى سىناپ، قازاق مۇسىلماندىعىن قورعاعان بولىپ، ىشتەي قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا اياۋسىز سوققى بەرۋدە. الايدا، ولاردىڭ تاراپىنان جۇرگىزىلىپ جاتقان ۋاعىزدار سول باياعى ۋاححابيلىك سارىندا ەكەندىگىن، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنداعى نەگىزگى ۇستىنداردىڭ حالىق ساناسىنان شايىلۋىنا ىقپال ەتىپ جاتقاندىعىن سول ۋاعىزشىلاردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق ازىرگە سەزىنەر ەمەس. اسىرەسە، ارۋاق، اۋليە دەسە، «اللاعا سەرىك» قوسۋ دەگەن تۇسىنىك جاستاردىڭ ساناسىنان مىقتاپ ورىن العاندىعىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. ءبىر عانا وسى «اللاعا سەرىك قوسۋ» تۋرالى تانىمنىڭ قالىپتاسۋى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىن، ءدىني تانىمىن تولىعىمەن وزگەرتۋگە ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعىن كوپشىلىك ءالى سەزىنە قويعان جوق. قازاق حالقىنىڭ يسلامنىڭ بەس پارىزىنان تىس يسلامدىق ءدىني تانىمى وسى «اۋليە، ارۋاق» تۇسىنىگىمەن بىرلىكتە پايدا بولىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ يسلامداعى ەرەكشەلىكتەرى قالىپتاستىرىلعان ەدى. جانە «ارۋاق، اۋليەگە» قاتىستى قازاقتىڭ ءدىني تانىمىنداعى تۇسىنىكتەر تۇركىستان جەرىندە سوپىلىق جول-ياساۋي جولىنىڭ قالىپتاسۋىمەن بىرگە پايدا بولىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ ساناسىنان مىقتاپ ورىن العان بولاتىن. بۇل ماسەلەلەردى مۇمكىن بۇدان كەيىنگى ماقالالاردا كەڭىنەن تالداپ، تۇسىندىرەرمىز دەگەن ۇمىتتەمىن. ەندىگى كەزەكتە جوعارىدا اتتارىن اتاپ كورسەتكەن قمدب ۋاعىزشىلارىنىڭ ۋاعىزدارىنداعى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا ساي كەلمەيتىن پىكىرلەرىنە تالداۋ جاساپ كورەلىك.

الدىمەن ارمان قۋانىشباەۆتىڭ مىنا سوپىلىق تۋرالى ايتقان پىكىرلەرىنە وي جۇگىرتىپ كورەلىك. ول  ءوزىنىڭ يۋتۋبتا جاريالانعان «سوپىلار دەگەن كىمدەر؟» – دەگەن بەينە روليگىندە بىلاي دەيدى:  «سوپىلار اقيدا مەن فيحقتان شىعىپ كەتپەۋى كەرەك. اللانىڭ سىزىپ بەرگەن جولىنان شىعىپ كەتسە، ول سوپى ەمەس.» دۇرىس. الايدا، بۇل جەردە ارمان مىرزا ءبىر ماسەلەنى اشىپ كورسەتپەگەندىگىن ايتۋىمىزعا بولادى. ول ماسەلە – قايسى اقيدا جانە قاي شاريعات؟ ەگەردە، اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ شاريعاتى مەن اقيداسى بولاتىن بولسا، وندا قازاق دالاسىن مەكەندەگەن سوپىلاردىڭ دۇنيەتانىمى ول اقيدا مەن شاريعاتقا ساي كەلمەيتىندىگى انىق. ويتكەنى، قازاق دالاسىندا ابۋ حانيفا مازحابى مەن اقيدادا يمام ماتۋريدي جولىنا باسىمدىق بەرىلەدى. بۇل ەكى جولدىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بارلىعىن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. اراب داستۇرشىلدىگى نەگىزىندە احل ال-حاديس مەن احل ال-سۋننا باعىتى جاتسا، ابۋ حانيفا جولى احل-ار-راي نەمەسە حالافتار باعىتى دەپ اتالدى. احل ال-حاديس باعىتى ءدىندى يسلامنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن قۇران مەن پايعامبار سۇننەتى جانە ساحابالار مەن تابينداردىڭ ايتقاندارىن نەگىزگە الىپ، سولاردى عانا يسلامدىق تانىمنىڭ نەگىزى ەتتى. بۇلاردىڭ تىسىندا قالعان جەكە كوزقاراس پەن اقىل دالەلدەردى قولدانۋعا قارسى بولدى. دىندە اقىلدى قولدانۋعا قارسى شىققان عۇلامالار ىشىنەن كوشىلىككە اتى تانىس، ماليكي مازحابىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ماليك بين انناس (179/795 ج.ق.ب.) تا بولدى. ول: «دىنگە كالام جولى ارقىلى ۇلاسپاق بولعان ادام زينديكيلەرگە اينالادى. كالام بۇل ءىلىم ەمەس، جامان ءبىر بيدعات تۇسىنىك قالىپتاستىراتىن جول»[1]-دەيدى. دەمەك، يمام ماليكتىڭ اقىلدى مۇلدە قابىل ەتپەگەنىن كورەمىز. ودان قۇران تۋرالى سۇراعاندا، «سەنىڭ ءتۇرلى سۇراقتاردى قويۋىڭا قاراعاندا، سەن ءامىر بين ۋبەيدتتىڭ سەرىكتەرىنەن شىعارسىڭ. اللا وعان لاعنەت جاۋدىرسىن. سەبەبى، بۇل بيدعاتتى ويلاپ شىعارعان سول. ەگەردە كالام ءبىر ءىلىم بولسا، ساحابالار مەن تابيندەر ۇكىم مەن شاريعاتقا قاتىستى ماسەلەلەردە ايتقاندارى سياقتى بۇل ماسەلەلەردى دە ايتقان بولار ەدى. سوندىقتان كالام ءىلىم ەمەس، جالعان دۇنيە.»- دەيدى.[2] يمام ماليكتەن از سوڭىرا دۇنيەگە كەلگەن يمام مۇحاممەد يبن يدريس اش-شافي دا يمام ماليك ۇستانىمىندا بولدى.[3] ونىڭ جولىن احمەد يبن حانبال جالعاستىرىپ، ول دا كالام عىلىمىنا، دىندە اقىلدى قولدانۋعا قارسى شىقتى.[4] بۇل يسلام دۇنيەسىندەگى اقىل مەن ناقىلعا كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا قاراي جىكتەلۋگە اكەلگەن باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى ەدى. بۇل جول يسلام ءدىنىن دوگماعا اينالدىردى. يسلام ءوزىنىڭ ىشكى رۋحاني قۋاتىنان اجىراپ، سىرتقى فورماعا ءمان بەرەتىن جول رەتىندە قالىپتاستى. ابۋ حانيفا بولسا، ءدىني تانىمدى قالىپتاستىرۋدا اقىلدى كەڭىنەن قولداندى جانە قۇران اياتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءار حالىقتىڭ وزىنە ىلايىقتى ءتىلى، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى بولۋى زاڭدى ەكەندىگىن، ولاردى ەشقاشان وزگەرتۋگە بولمايتىنىن دالەلدەپ بەردى. سونىمەن قاتار، ول ءدىن مەن شاريعاتتى، يمان مەن امالدى ەكى ءبولىپ قاراستىردى.

ال، اقيدا ماسەلەسىندە قازاق دالاسى يمام ماتۋريدي اقيداسىندا بولعاندىعىنا ەشقانداي كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. بۇعان دالەلدى ارمان مىرزا «جىنداردىڭ جەتەگىنە ىلەستىرىپ قويعان بازار جىراۋ سياقتى اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىنان جۇزدەپ، مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، يمام ماتۋريدي «اقىلعا سالىپ ويلانار بولساق، عالامدى جوق  بولىپ كەتۋ ءۇشىن جارالعان دەپ ويلاۋ حيكمەت تۇرعىسىنان دۇرىس ەمەس. اقىلى-ەسى دۇرىس ادام ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلقى، ءىس-ارەكەتىمەن حيكمەت جولىنان الىستاۋى ول ادام ءۇشىن دۇرىس جاعداي ەمەس. دەمەك، اقىلدىڭ ءبىر بولشەگىن قالىپتاستىرعان عالامدى حيكمەتتەن تىس، نەگىزسىز نەمەسە ءجون-جوسىقسىز جارالعان  دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. دالەلدەگەن ءبىر ايعاق – الەمنىڭ جوق بولۋ ءۇشىن ەمەس، ۇزدىكسىز ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جاراتىلعاندىعىن كورسەتەر.»[5]- دەيدى. دەمەك، اقىل وسى جاراتىلىستىڭ قۇرامداس بولىگى جانە وسى جاراتىلعان الەمدى جوق بولۋدان ساقتاپ قالا الاتىن باستى قۇرال. ويتكەنى، «الەمنىڭ نەگىزى ءتۇرلى تابيعاتتار مەن ءبىر-بىرىنە قارسى جاراتىلىستاردان قۇرالعاندىقتان، ولاردىڭ بىرلەسۋگە تيىستىلەرىن ءبىر جەرگە توپتاستىرىپ، ايىرىلۋعا تيىستىلەرىن اجىراتۋدا اقىلدى باسشىلىققا العان جاراتىلىس يەسى بار: ول حيكمەت يەلەرىنىڭ  «كىشى الەم» دەپ اتاعان جاراتىلىس يەسى – ادام بالاسى.»[6]  بۇل جەردە ءماتۋريديدىڭ الەمنىڭ جاراتىلۋىندا ادام بالاسىنىڭ ورنى قانداي بولعاندىعىن ايقىنداپ كورسەتىپ تۇرعانىن كورەمىز. ادام بالاسى الەمنىڭ جاراتىلىسىندا ەرەكشە، وزگە تابيعي جاراتىلىستارعا ىقپالىن جۇرگىزىپ، باسقارا الاتىن، اقىل يەسى رەتىندە وزگە جاراتىلىستاردان ەرەكشەلەنەتىنىن كورسەتەدى. ال، وسى تانىم قازاق حالقى ساناسىنىڭ تەرەڭىنەن ورىن العان جانە قازاق حالقىنىڭ ويشىلدارى ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن جىرلانعان تاقىرىپ دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. مىسالى، اباي اتامىزدىڭ مىنا ولەڭىندەگى جولدار بۇعان تولىق دالەل بولا الادى: «اۋەلدە ءبىر سۋىز مۇز اقىل-زەرەك،

جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك،

توقتالىلىق، تالاپتى شىدامدىلىق-

بۇل قايراتتتان شىعادى، بىلسەڭ كەرەك.[7] 

ال، شاكارىم قاجى بولسا، ابايدىڭ بۇل ويىن ودان ارى تەرەڭدەتە تۇسەدى. ول بىلاي دەيدى: «اقىل دەگەن ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر،

                    سول نۇردى ءتان قامى ءۇشىن جان جۇمساپ ءجۇر.

                    تاعدىردىڭ قيىن، سىرلى سيقىرىمەن

                    جان تانگە، اقىل جانعا ماتاۋلى تۇر.»[8] 

دەمەك، اقىل ادام بالاسىنىڭ بار ءىس-قيمىلىنىڭ باستى باسقارۋشىسى. اقىلسىز ادام بالاسى ەشنارسەنى ىسكە اسىرا المايدى. جانە باسقارۋى مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى، ادامدى وزگە جاراتىلىستان اجىراتىپ تۇرعان دا وسى اقىل. سوندىقتان دا، قازاق دالاسىنداعى سوپىلاردىڭ تانىمى مەن ارەكەتتەرىنىڭ اراب داستۇرشىلدىگىمەن ساي كەلمەۋى زاڭدى. بۇل ماسەلەدە ارمان مىرزا قازاق دالاسىنداعى سوپىلاردىڭ اراب داستۇرشىلدىگى اياسىنا سىيماۋى زاڭدىلىق ەكەندىگىن تۇسىنە بەرمەيتىنىن كورۋىمىزگە بولادى. ول ءوزىنىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنەن حابارسىزدىعىن باسقا تاقىرىپتار تۋرالى سويلەگەندە كورسەتىپ قويادى. ەندى سول پىكىرلەرىنە ءسوز بەرىپ كورەلىك.

يۋتۋبتا جاريالانعان «شاريعات، تاريقاتقا تۇسىنىك» اتتى ۋاعىزىندا بىلاي دەيدى: «تاريقات بىلىممەن كەلمەيدى. امالمەن كەلەدى. تاريقات جولىنا تۇسكەن ادامدا ءبىلىم بولمايدى. وندا داعدى قالىپتاسادى. تاريقاتتىڭ پايدا بولۋى ءبىلىم الماعاندارمەن بايلانىستى. ءبىلىم الماعاندار تاريقات جولىنا بارادى.» ەگەردە ءبىز ارمان مىرزانىڭ بۇل ايتقاندارىن باسشىلىققا الاتىن بولساق، وندا قازاق حالقىنىڭ اۋەلدەن ءبىلىمسىز، نادان حالىق بولعاندىعىن مويىنداماسقا امال جوق. ويتكەنى، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى وسى تاريقات جولى شەڭبەرىندە قالىپتاسىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني مۇراسىن وسى نەگىزدە قالىپتاستىرىپ، بىزدەرگە مۇرا ەتكەن. ارمان مىرزانىڭ وسى تۇجىرىمىن قابىلدار بولساق، وندا بۇگىننەن باستاپ، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى دەڭگەيگە كوتەرىلۋ ءۇشىن اراب داستۇرشىلدىگىن بۇگىننەن باستاپ قابىلداپ، باسقا ساپاداعى حالىققا اينالۋىمىز كەرەك بولادى. ولاي ەتەيىن دەسەك، اراب الەمى تۇگەلىمەن ءبۇلىنىپ، وتقا ورانىپ جاتىر. ولاي بولسا، نە ىستەمەك كەرەك؟ بۇل جەردە الدىممەن «شاريعات دەگەنىمىز نە؟»، «تاريقات دەگەنىمىز نە؟ سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ، قازاقتىڭ الدىمەن قانداي حالىق ەكەندىگىن تانىپ العانىمىز ابزال. ول ءۇشىن جوعارىدا قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك.

شاريعات ءسوزىن قازاق تىلىنە تىكەلەي اۋداراتىن بولساق، «زاڭ» دەگەن ماعىناعا سايادى. تولىعىراق ايتار بولساق، شاريعات ءدىننىڭ بەلگىلى ءبىر قوعام ءۇشىن بەلگىلەپ بەرگەن زاڭدىلىقتار جۇيەسى. وسى جۇيە قوعامنىڭ ءدىني تانىمى نەگىزدەرىن دە، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارىن دا، رۋحاني، مادەني بولمىسىنىڭ شەڭبەرىن دە ايقىنداپ بەرەدى. بۇل نەگىزىنەن اراب داستۇرشىلدىگىنە ءتان ەكەندىگىن ەسكەرتكەنىمىز ءجون. سەبەبى، اراب قوعامىندا ءدىن مەن شاريعات اراسى اجىراتىلماعان. سونىمەن بىرگە، يمان مەن امال دا ءبىر دەپ ەسەپتەلىنەدى. ءبىرتۇتاس قاراستىرىلادى. ال، تاريقات جولى بولسا، باسقا دەڭگەي، باسقا تانىم جۇيەسى. تاريقات ماتەريالدىق دۇنيەنى قاراستىرمايدى. تەك، رۋح-جان ماسەلەسىن قاراستىرادى. قوجا احمەت ياساۋي ءوزىنىڭ «ميرات ال-قۋلۋب» اتتى ەڭبەگىندە «شاريعات سىرت اعزالارمەن امال ەتۋ بولسا، تاريقات – «قالب-جۇرەكپەن»، ياعني كوڭىلمەن امال ەتۋ دەگەن ءسوز، ال حاقيقات دەگەنىڭىز – سىرمەن (جۇرەكتىڭ تۇبىندەگى سۋبستانتسيا، كوڭىل) امال ەتۋ بولىپ تابىلادى، - دەيدى. سىرت اعزالارمەن امال ەتۋ مەن جۇرەكپەن امال ەتۋ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار؟ مۇنى تۇسىنە الاتىن ارمان مىرزانىڭ شاماسى جوق. ەگەر تۇسىنە العاندا «تاريقات جولىنا تۇسكەن ادامدا ءبىلىم بولمايدى.»- دەپ ايتپاعان بولار ەدى. قوجا احمەت ياساۋي ادام رۋحىنىڭ جەتى قاباتتان تۇراتىنىن ايتادى. ياساۋي ءىلىمىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەرتتەگەن دوساي كەنجەتاي ءياساۋيدىڭ «كەمەل ادام» تۇجىرىمداسىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ: ء«وزىن ءوزى تانۋ» ۇستانىمى ءوزىنىڭ ىشكى الەمىنىڭ جەتى قىرىن انىقتاپ، تەرەڭدەپ تانۋ ارقىلى ادامنىڭ اللاعا اشىلۋىن ماقسات ەتسە، «ولمەس بۇرىن ءول» ۇستانىمى – ادامنىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جانە سوپىلىق رۋحاني-تاجىريبەلىك تالاپتار شەڭبەرىندە تاربيەلەنىپ، اللانىڭ سيپاتتارىمەن سومدالۋىنا نەگىزدەلگەن. بۇل ەكى ۇستانىم ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك قىرلار ەمەس، ەكەۋى ءبىرتۇتاس. ياساۋي ىلىمىندە وسى تۇتاستىقتىڭ ءمانى «ياقين»، ياعني ابسوليۋتتىك تانىم كاتەگورياسى ارقىلى اشىلعان[9],» - دەيدى جانە بۇل ابسوليۋتتىك تانىمنىڭ جەتى ساتىدان تۇراتىنىن ايتادى. ولار: يسم-ۋل-ياقين، راسم-ۋل ياقين، ‘يلم-ۋل ياقين، ‘اين-ۋل ياقين، حاقق-ۋل ياقين، حاقيقات-ۋل حاقق-يل ياقين، اللاھ-ۋل حاقق-ل ياقين.[10] بۇل قاباتتاردىڭ ارقايسىسى ون مىڭ پەردەدەن تۇراتىنىن، بارلىعى جەتپىس مىڭ پەردە بارلىعىن، سول جەتپىس مىڭ پەردەدەن وتكەن ادامنىڭ اۋليەلىك دارەجەگە كوتەرىلىتىنىن ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ «پاقىر-ناما» اتتى شىعارماسىندا جازعان بولاتىن. وسى تانىمدىق قاباتتاردى قازىرگى كۇنى كۆانتتىق فيزيكانىڭ سۇيىق دەنەلەردى زەرتتەيتىن سالاسى ادام رۋحىنىڭ(جانىنىڭ) دا قاباتتارى ەكەندىگىن دالەلدەپ وتىر. سول جەتى نازىك قاباتتان تۇراتىن ادام جانىن بىلاي اتايدى: 1.ەفيرلى دەنە. 2. ءاسترالدى دەنە. 3.مەنتالدى دەنە. 4. كاۋزالدى دەنە. 5. ءينتۋيتيۆتى دەنە. 6. اسپان دەنەسى. 7. ءتاج دەنە.[11]  وسى نازىك جەتى قاباتتان تۇراتىن دەنەلەردىڭ ادامنىڭ جانى مەن ءتانى اجىراعاننان كەيىنگى قوزعالىسىن بىلايشا سيپاتتايدى. ەفيرلى دەنە – ادام قايتىس بولعان كۇننەن كەيىن توعىزىنشى كۇنى ولەدى. ءاسترالدى دەنە – ادام قايتىس بولعان سوڭ قىرقىنشى كۇنى ولەدى. مەنتالدى دەنە ادام قايتىس بولعاننان كەيىن توقسانىنشى كۇنى ولەدى[12]. ەگەردە ءبىز وسى كۆانتتىق فيزيكا عىلىمىنىڭ اشقان جاڭالىقتارىن قازاق حالقىنىڭ قايتىس بولعان كىسىنى جونەلتۋگە قاتىستى ادەت-عۇرىپتارىمەن سالىستىرا قارايتىن بولساق، وندا ەكەۋىنىڭ اراسىندا تىكەلەي ساباقتاستىق بارلىعىن كورۋىمىزگە بولادى. قايتىس بولعان كىسىنىڭ جەتىسى بەرىلەدى، قىرقى بەرىلەدى، ودان كەيىن ءجۇزى بەرىلەدى، جىلى بەرىلەدى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى قايتىس بولعان كىسىنىڭ رۋحىنىڭ قوزعالىسىن نەگىزگە الىپ، ولاردىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى رۋحتىڭ ءار قاباتىمەن قوشتاسۋ ءراسمىن وتكىزەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ رۋح-ارۋاحقا قاتىستى سالت-داستۇرلەرىنىڭ قيالدان شىعارىلماعاندىعىن، ءدىني نەگىزى بارلىعىن جانە يسلام ءدىنى نەگىزدەرىمەن ساباقتاستىقتا قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. بۇلارعا قوسا قازىرگى كۇنى قولدانىستا بار، بىراق سەبەبى بەلگىسىز قانشاما قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى بار. مىسالى، جاڭا تۋىلعان نارەستەنى قىرقىنان شىعارۋ، بەيسەنبى، جۇما سايىن ارۋاقتارعا ارنالىپ جەتى نان بەرىلۋى، تاعى سونداي عۇرىپتاردىڭ دا وسى رۋحتىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى قالىپتاسقان ايتۋىمىزعا بولادى. بۇل ياساۋي نەگىزىن سالعان تاريقات جولىنىڭ اياسى تىم كەڭ، تانىمى تەرەڭ، عىلىمي نەگىزى بولعاندىعىنان، ەكى دۇنيەنىڭ ىسىنەن قاتار حابارى بولعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل مىسالدار قازاق حالقىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمى مەن يسلامدىق سالت-داستۇرلەرى تەك شاريعات شەڭبەرىمەن شەكتەلمەيتىنىن، تاريقات جولى ارقىلى دا قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى. سول سەبەپتى، شاريعات شەڭبەرىندە عانا ءبىلىم الىپ، حالىق الدىنا شىعىپ جۇرگەن يمامداردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنىڭ تۇپكى ءمانىن تۇسىنە الماۋى زاڭدى قۇبىلىس.  وسى تاريقات جولى ارقىلى قالىپتاسقان قايتقان كىسىنىڭ جەتىسىن، قىرقىن، ءجۇزىن، جىلىن بەرۋ سياقتى قازاق حالقىنىڭ ءدىني داستۇرلەرىن ارمان مىرزانىڭ قابىلداي المايتىنىن، بۇلاردىڭ شاريعاتقا ساي كەلمەيتىنىن، بىراق اس بەرۋگە كەلىسەتىنىن جانە قمدب-دا وسى ءپاتۋانى ۇستاناتىنىن ايتادى. باسقاشا ايتقاندا، اراب داستۇرشىلدىگىنە ساي كەلمەيتىن قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى شاريعاتتان تىس بولۋى كەرەك دەگەنگە سايادى. ال، بۇل داستۇرلەردىڭ استارىندا تەرەڭ ءدىني تانىم جاتقانىمەن ارمان مىرزانىڭ ءىسى جوق جانە ورەسى دە جەتپەيدى. مۇنى سول ارمان مىرزانىڭ «سوپىلاردىڭ سوڭىنان ەرسەك بولادى ما؟ – دەگەن يۋتۋبتا جاريالانعان ۋاعىزىنان دا كورۋگە بولادى. ول بىلاي دەيدى: ء«بىر سوپى ءتورتىنشى قاتقا بارىپ، ناماز وقىپ كەلەدى ەكەن. بۇل ساندىراق». دۇرىس. الايدا، مۇنى ايتۋشى ءوز ءپىرىنىڭ، ۇستازىنىڭ ءىلىم دارەجەسىن تولىق جەتكىزىپ ايتا الماعاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. ماسەلە، رۋحاني تاجىريبەنى جەتىلدىرۋ ارقىلى ۇستازدىڭ-ادامنىڭ كوكىرەك كوزىنىڭ اشىلۋ دەڭگەيىن كورسەتىپ وتىرعاندىعى دەپ تۇسىنسەك بولادى. قوجا احمەت ياساۋي بابامىز ءوزىنىڭ «پاقىر-ناما» اتتى شىعارماسىندا «ەگەر سوپى ء(وزىنىڭ رۋحاني تاجىريبەسى ارقىلى) اين ال-ياقين، حاققۋ-ل ياقين دەڭگەيىنە كوتەرىلەتىن بولسا، وندا ول ادام جەتى قات جەردىڭ استى مەن جەتى قات كوكتى كورە الاتىن دەڭگەيگە كوتەرىلەدى،»-دەيدى. ال قازاق دالاسىندا مۇنداي دەڭگەيگە جەتكەن اۋليەلەر از بولماعاندىعىنا تاريح كۋا. مىسالى، ەل اۋزىندا عاسىرلار بويى ايتىلىپ، ساقتالىپ كەلە جاتقان موڭكە ءبيدىڭ مىنا سوزدەرى بۇل ايتىلعانداردىڭ ايقىن مىسالى بولا الادى:

قۇرامالى، قورعاندى ءۇيىڭ  بولادى،
اينىمالى، توكپەلى بيىڭ بولادى.
حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق
اي سايىن باس قوسقان جيىن بولادى.
ىشىنە شىنتاق اينالمايتىن
ەجىرەي دەگەن ۇلىڭ بولادى.
اقىل ايتساڭ اۋىرىپ قالاتىن
بەدىرەي دەگەن قىزىڭ بولادى.
الدىڭنان كەس-كەستەپ وتەتىن،
كەكىرەي دەگەن كەلىنىڭ بولادى.
ىشكەنىڭ سارى سۋ بولادى،
بەرسەڭ ءيتىڭ ىشپەيدى،
بىراق ادام وعان قۇمار بولادى،
قينالعاندا شاپاعاتى جوق جاقىنىڭ بولادى.
يت پەن مىسىقتاي ىرىلداسقان،
ەركەك پەن قاتىنىڭ بولادى.
ەرتەڭىنە سەنبەيتىن كۇنىڭ بولادى،
بەتىڭنەن الىپ تۇسەتىن ءىنىڭ بولادى.
الاشۇبار ءتىلىڭ بولادى،
ءدۇدامالداۋ ءدىنىڭ بولادى،
ايەلىڭ بازارشى بولادى،
ەركەگىڭ قازانشى بولادى،
جىلقى جۇلدىز بولادى،
قوي قۇندىز بولادى،
كەبىر – جەرگە تەڭەلەدى،
ايەل – ەرگە تەڭەلەدى،
كول – تەڭىزگە تەڭەلەدى.
سيىر – وگىزگە تەڭەلەدى.
اقىرزامان ادامى –
ساعىنىپ تاماق جەمەيدى،
اششىنى – اششى دەمەيدى،
تاپقانىن ولجا دەيدى،
«الھام» بىلگەنىن مولدا دەيدى.
ءبىر-بىرىنە قارىز بەرمەيدى،
شاقىرماسا، كورشى كورشىگە كىرمەيدى.
سارىلىپ كەلىپ توسادى،
قۇنى جوق قاعازدى سۋداي شاشادى.
زاماناقىر بولار دا، جەر تاقىر بولار،
حالقى پاقىر بولار.
بالالار جەتىم بولار،
ايەلدەر جەسىر بولار،
ء«ا» دەسە ء«ما» دەيتىن كەسىر بولار.
باس قوسىلعان جەرلەردە،
ايەل جاعى دەن بولار،
جامان-جاقسى ايتسا دا،
وزىنىكى ءجون بولار.
وراي سالىپ باستارىن،
جالپىلداتىپ شاشتارىن،
تاقىمدارى جالتىلداپ،
ەمشەكتەرى سالپىلداپ،
ۇيات جاعى كەم بولار،
سويتكەن زامان كەز بولار،
تۇزەلۋى قيىن بولار.- دەيدى.

موڭكە ءبيدىڭ وسىدان شامامەن 350 جىل شاماسىندا ايتىلعان بۇل سوزدەرىنىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن ءبىزدىڭ زامانداستارىمىز تولىق تۇسىنەدى دەگەن ويدامىن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ بەينەسىن سونشالىقتى دالدىكپەن بولجاۋ كىمنىڭ قولىنان كەلەدى؟ تەك، رۋحاني دەڭگەيى جوعارى رۋحاني قاباتاردىڭ بەلگىلى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن اۋليەلەر عانا مۇنداي بولجامداردى ايتا الاتىن. سولار عانا ۇلى اللانىڭ ەركىندەگى «لاۋح ال-ماحفۋزداعى» - «تاعدىر تاقتاسىنداعى» جازۋلاردى كورىپ، وقي الاتىن. ارمان مىرزا بولسا، بۇلاردى ءبىلىمسىز، نادان كورەدى. ولاي بولسا، كىم نادان؟ كوزى اشىق حالايىق وزدەرى باعاسىن بەرەر دەگەن ۇمىتتەمىن.

ارمان مىرزانىڭ يۋتۋبتا جاريالانعان «اۋليلەر مەن بابالار جولىندا» اتتى ۋاعىزىندا «بابالاردان قالعان داستۇرلەردى وزگەرتۋىمىزگە بولادى. وعان ءبىزدىڭ حاقىمىز بار» - دەگەن ءپاتۋا بەرەدى. ارمان مىرزانىڭ بۇل ءپاتۋاسىنان الىستى كوزدەگەن ماقساتىن كورۋىمىزگە بولادى. ەگەر حالىق ءوزىنىڭ اتا-بابالارىنان قالعان سالت-ءداستۇردى وزگەرتەر بولسا، وندا بۇل حالىق جەر بەتىندە حالىق رەتىندە قالا الادى ما؟ بۇل سالت-داستۇرلەر قالاي جانە قاشان قالىپتاستى؟ ولاردى كىم قالىپتاستىردى دەگەن سۇراققا باس اۋىرتىپ جاتقىسى كەلمەيدى. ول مۇنىسىمەن قۇران اياتتارىنا تىكەلەي قارسى شىعىپ وتىرعاندىعىن بايقامايتىن سياقتى. ابۋ حانيفا ءوزىنىڭ شاكىرتىنە بەرگەن جاۋابىندا بۇل ماسەلە تۋرالى بىلاي دەيدى: «ەشبىر پايعامبار وزىنەن بۇرىنعى پايعامباردىڭ ءدىنىن جوققا شىعارۋ كەرەك دەپ ايتپادى. سەبەبى، ءدىن ءبىر ەدى. بىراق، ءار پايعامبار ءوز شاريعاتىنا شاقىراتىن. وزىنەن بۇرىنعى ەلشىنىڭ شاريعاتىن قابىل ەتپەيتىن. اللا تاعالا ول ءۇشىن: «ەي، مۋميندەر، ءار بىرىڭە ءبىر شاريعات، ءبىر جول بەردىك. اللا قالاسا، سەندەردىڭ بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى.» (مايدا، 5/48)

اللا تاعالانىڭ ولاردىڭ بارلىعىنا بەرگەنى ءبىر – ءدىن، تاۋحيد بولاتىن. ولاردىڭ بارلىعىنا ءوز دىندەرىنە بەكەم بولۋىن، جىكتەلۋگە تۇسپەۋلەرىن ءامىر ەتتى. جانە بىلاي دەدى: «دىندەرىڭە بەكەم بولىڭدار. نۋحقا تاپسىرعان ءدىندى ساعان دا ۋاحي ەتكەنىمىزدى، يبراحيمگە، مۇساعا جانە يساعا بەرگەندەرىمىزدى اللا ساعان دا ءدىن ەتىپ بەردى.»(شۋرا، 42/13).

ياعني اللا تاعالانىڭ ءدىنىن وزگەرتۋ تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق. ءدىن ەشقاشان وزگەرمەدى، باسقا حالگە كەلتىرىلمەدى جانە وزگەرتىلمەدى. شاريعاتتار بولسا، وزگەردى. سەبەبى، قانشاما زات كەيبىر ادامدار ءۇشىن ادال بولسا، اللا تاعالا ولاردى باسقا ادامدار ءۇشىن ارام ەتتى. سانسىز زاتتار بار، ولاردى قولدانۋ ءۇشىن ادامدارعا ءامىر ەتتى. ال، باعزى ادامدارعا ولاردى قولدانۋعا تىيىم سالدى. دەمەك، شاريعاتتار كوپ جانە ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى بار. شاريعاتتى ورىنداۋ پارىز. مۇنىمەن بارا-بار ماسەلە – اللانىڭ ءامىر ەتكەنىن، بارلىق ۇكىمدەرىن ورىنداۋ، قابىل ەتپەگەندەرىنەن باس تارتۋ، اللانىڭ قالاۋىنا ساي كەلەدى. اللا تاعالانىڭ ءامىر ەتكەندەرىن تارىك ەتىپ، تىيىم سالعان نارسەلەرىن جاساعان ادام اللا تاعالانىڭ ءدىنىن تارىك ەتكەن بولار ەدى جانە كاپىر بولار ەدى. اللا مۇميندەرگە پارىز امالدارىن تەك ءدىندى قابىل ەتكەننەن كەيىن عانا پارىز ەتتى. سەبەبى، ءدىن بىرەۋ بولعاندىقتان بۇرىنعى ءدىندى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ال، شاريعات بولسا، ءارتۇرلى. ءار پايعامباردىڭ ءوز شاريعاتى بار. الايدا، بۇل شاريعات ماسەلەسىندە دە ەرەكشەلىكتەردىڭ بولۋىن تابيعي ماسەلە ەكەندىگىن كورسەتتى. «سەندەردەن ءاربىر ۇلت ءۇشىن (جەكە) شاريعات جانە جول جاساپ قويدىق. ەگەر اللا قالاسا ەدى، بارلىعىڭدى ءبىر ۇممەت جاسار ەدى»[ مايدا،5/48.] دەگەن قۇران اياتىندا اللا تاعالانىڭ ءار ۇلتقا وزىنە لايىق شاريعات جانە جول بەرگەنى كورسەتىلگەن، وزىنەن بۇرىن كەلگەن دىننەن قالعان شاريعات ۇكىمدەرىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايتىنىن دا ناقتىلاپ بەردى. جالپى بۇل ماسەلە «حۋجرات» سۇرەسىندە دە «ەي، ادامدار، راسىندا ءبىز سەندەردى ءبىر ەركەك (ادام) جانە ءبىر ايەلدەن (حاۋادان) جاراتتىق جانە دە ءبىر-بىرلەرىڭمەن تانىسۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى حالىقتار مەن رۋ-تايپالار ەتىپ قويدىق» [حۋجرات،49/13]، دەگەن اياتتا وسى ماسەلەنى ناقتىلاۋ بار. دەمەك، يسلامدا جاڭا ءدىندى قابىلداعان حالىقتىڭ بۇرىنعى دىنىنەن قالعان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنەن تولىعىمەن باس تارتۋىنىڭ قاجەتى جوق. ءار حالىقتىڭ  تۇرعان جەرىنە، تابيعات ەرەكشەلىكتەرىنە وراي جاراتۋشى ءاربىر حالىقتىڭ وزىنە ىلايىقتى شاريعاتىن قالىپتاستىرادى. ءتىلىن، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن بەردى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءار حالىققا جاراتۋشىنىڭ ءوزى ولشەپ-ءپىشىپ بەرگەن نىعمەتتەرى بولاتىن. ول نىعمەتتەردەن باس تارتۋ اللانىڭ امىرىنە قارسى شىعۋ بولار ەدى. ولاي بولسا، ءبىز ولاردان ارمان مىرزا ايتتى ەكەن دەپ قالاي باس تارتپاقپىز؟!

ارمان مىرزانىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى مەن رۋحاني-مادەني بولمىسىنا شابۋىلى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. سول قازاقتىڭ ءدىني تانىمى مەن رۋحاني-مادەني بولمىسىن سوڭعى ءۇش عاسىر بويىنا سىرتقى ءدىني-رۋحاني ەكسپانسيادان قورعاعان اقىن-جىراۋلارىن جىنداردىڭ جەتەگىنە ەرتىپ، ولاردىڭ جىنداردىڭ جەتەگىندە جۇرگەندەر رەتىندە سيپاتتايدى. ول يۋتۋبتا جاريالانعان بازار جىراۋ بابامىز يسلام شارتتارىن بۇزدى ما؟- اتى ۋاعىزىندا: «جىندار ءتۇرلى ساتتەردە ادامداردىڭ ومىرىنە ارالاسادى. اقىن ادامداردىڭ سوڭىنان عاۋىن دەگەن جىن ەرىپ جۇرەدى،»- دەيدى. بۇل سوزىنە دالەل رەتىندە بازار جىراۋدىڭ بالا كەزىندە قوي باعىپ جۇرگەن كەزىندە تۇسىنە ءبىر كىسىنىڭ ەنىپ، «سەنىڭ نەسىبەڭ تاياقتان بولادى»-دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى. سول جىن ەدى دەگەندى ايتادى. سودان باستاپ، ول اقىن بولىپ، اتاعى ەلگە جايىلدى دەيدى. ەگەردە ءبىز ارمان مىرزانىڭ بۇل ايتقاندارىن قابىل الىپ، مويىنۇسىناتىن بولساق، وندا بۇكىل قازاقتىڭ اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىنان باس تارتىپ، ولاردى ورتەگەننەن باسقا جول قالمايدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتىنەن» باستاپ، اباي، شاكارىم سياقتى ۇلىلاردىڭ بارلىعىنان قالعان رۋحاني-مادەني مۇرادان باس تارتىپ، اراب داستۇرشىلدىگىن قابىلداۋعا دايىن بولامىز. ولاردىڭ رۋحاني مۇراسى ساقتالاتىن بولسا، وندا قازاق مادەنيەتى قايتا باس كوتەرۋى ىقتيمال. بۇل جەردە ارمان مىرزانىڭ ماقساتى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، رۋحاني-مادەني وزەگىنەن اجىراتىپ، قازاقتى رۋحىسىز توبىرعا ايتنالدىرۋ بولعاندىعىنا كۇمان جوق. ايتپەسە، سول اقىن جىراۋلاردىڭ رۋحاني مۇراسى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ باستى ارقاۋى ەكەندىگىن تۇسىنبەدى دەۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق دالاسىنىڭ قاي شەتىنەن بولماسىن شىققان اقىن-جىراۋلاردىڭ دىنگە، تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني ورتالىعى سانالاتىن تۇركىستانعا ماحابباتى شەكسىز بولعاندىعىن، ءوز شىعارمالارى ارقىلى حالىق جۇرەگىنە وسى ماحابباتتى ۇيالاتقانىن كورۋىمىزگە بولادى. بۇل كيەلى مەكەندى جىرشى-جىراۋلارى جىرىنا ارقاۋ ەتتى. سوناۋ ماڭعىستاۋداعى ساتتىعۇل جىراۋ ءوز شىعارماسىندا بىلاي دەيدى:                    ءانبيالاردىڭ اقىرى،

                                                     حاق راسۋلى مۇحاممەد،

                                                     ابزالى اسىل نۇر وتكەن.

                                                      ارتىنان كەلىپ كوپ يمام،

                                                    شاريعات جولىن كۇزەتكەن.

                                                   ءپىرادار ءپىردىڭ باسشىسى

                                                   قوجا احمەت ياساۋي،

                                                   تۇركىستاندا بۇ دا وتكەن.

                                                   تۋىنا جۇرتتى تۇنەتكەن،

                                                   كەرەمەتىن اسىرىپ،

                                                   جەتى ولىكتى ءتىرىلتىپ،

                                                  مۇسىلمانعا قايىر دۇعا ەتكەن.

ونىڭ جەرلەسى سۇگىر بەگەندىك ۇلى بولسا:

                                        ايىرلىپ اتا قونىس ماڭعىستاۋدان،

                                       قان ساۋلاپ قابىرعامنان قاقىرادىم.

                                       ورناعان تۇركىستاندا ازىرەت سۇلتان،

                                      تارىقسام اتىڭدى ايتىپ، اھىلادىم، - دەيدى.

 ارقانىڭ قازاعى بالماعامبەت بالقىبايۇلى بىلاي دەيدى:

                                   قوجا احمەت ياساۋي

                                  سيلسالاسى سيلسلام،

                                  اتىن بىلگەن بار عالام.

                                 حيلافالىق قىلىپ ول زاتقا،

                                ءسوز ايتپايدى ءبىر كالام.

ال، دۋلات باباتايۇلى بولسا،

                                قاسيەتتى قاراتاۋ،

                                اسا الماعان سەنەن جاۋ، - دەپ، تۇركىستاندى ارقا تۇتادى. قازاق قينالسا دا، قايعىرسا دا، قۋانسا دا ەسىنەن اۋليەسى قوجا احمەت ياساۋي مەن ول جاتقان  كيەلى مەكەن تۇركىستاندى ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان ەمەس. مۇنداي مىسالداردى قازاق اقىن-جىراۋلارى شىعارمالارىنان جۇزدەپ، مىڭداپ كەزدەستىرۋگە بولادى. وسىلارداي رۋحاني مۇرادان باس تارتقان قازاق جاستارى ەرتەڭگى كۇنى ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن سەزىنە الادى ما؟! جوق! بۇل جەردە ارمان مىرزانىڭ قازاق رۋحانياتىنىڭ ەڭ باستى وزەگىنە شابۋىل جاساعانىن ايتپاسقا بولمايدى. 

ەندىگى كەزەكتە ارمان مىرزانىڭ ءوزى قاي اعىمنىڭ وكىلى ەكەندىگىنە توقتالماساق بولمايدى. ول بىرىنشىدەن، اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ وكىلى. ونىڭ ماقالا جەلىسىندە ايتقان سوزدەرىنە تالداۋ جاساي وتىرىپ، كورسەتتىك. سونىمەن بىرگە، ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلى. ءوزى مەن پالەن اعىم وكىلىمىن دەپ جارنامالاماعانىمەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك وكىلى ەكەنىن يۋتۋبتا جاريالانعان «يبن بازدىڭ ءپاتۋاسى» اتتى ۋاعىزىندا مويىندايدى: «ابد ال-ۋاححاب ءبىزدىڭ شايحىمىز. ولاردىڭ شايحى ەمەس. ول «مەن حانبالي مازحابىنانمىن» دەگەن. يبن تايميا دا مازحابتى جوققا شىعارعان جوق. يبن باز مۋجتاحيد عالىم بولماعاندىقتان، ء«بىز ءپاتۋا كوميتەتىن قۇردىق،»- دەيدى. يبن تايميا ء«وزى مۋدجتاحيد بولسا، ءوز جولىمەن ءجۇرسىن. بولماسا، مازحاب جولىمەن ءجۇرسىن،»- دەيدى. بۇل ايتىلعاندارعا كومەنتاري جاساپ، تالداۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. تەك، بۇل جەردە ءبىر سۇراق تۋىندايدى. ءبىز سوندا مەملەكەت بولىپ، ء«دىني ەكسترەميزمگە، ۋاححابيلىك يدەولوگياعا قارسى كۇرەسىپ جاتىرمىز»- دەپ، نەسىنە داۋرىعىپ ءجۇرمىز؟ قمدب اتىنان ۋاعىز ايتىپ جۇرگەن ارمان قۋانىشباەۆ سياقتى ۋاعىزشىلار قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىن مەن ءدىني تانىمى نەگىزدەرىنە بالتا شاۋىپ، مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان جۇرگىزىلىپ جاتقان بۇكىل جۇمىستىڭ ناتيجەسىن جوققا شىعارىپ جاتسا. ءوزىمىزدى ءوزىمىز نەسىنە الدايمىز؟! بۇل قمدب-نىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ بەرگى بەت پەردەسى حانافي مازحابى، شىن سيپاتى اراب داستۇرشىلدىگى، ونىڭ ىشكى مازمۇنى ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم ەكەندىگىن  كورسەتەدى. نەلىكتەن ءبىز سونى كورە المايمىز؟ وسىعان باسىم جەتپەي-اق قويدى.