25 mausymda 1916 jyly Orta Aziya men Qazaq halyqynyng er azamattaryn  Resey әskerining tyl júmysyna mobilizasiyalau turaly Ukaz jariyalandy. Búl - әreket kóterilisting sebebi emes, syltauy ghana boldy[1]. Kóterilisting sebebi: qazaqtyng jerlerin tartyp alyp olardy kazaktar men qara shekpendilerge ýlestiru boldy. Qazaq júrtshylyghy qu mediyen dala men shólge quyla berdi.

Tarih institutynyng derekterine sýiensek, 1916 jylgha qaray mólsheri qazaqtan  45 mln. des. jer týrli jolmen alynyp, Resey júrtshylyghyna berilipti. Birinshi Dýniyejýzilik soghys bastalysymen búrynnan kýsheyip kele jatqan salyq ezgisi auyrlay týsti. Salyq auyrpalyghy orystargha da qiyn tiydi. Óitkeni, Reseyding soghystaghy әskery jetistikteri tym shamaly boldy. Keyin Resey biraz jerin germandyqtargha berip alghan edi. Orys júrtshylyghy mobilizasiya boyynsha maydanda jýrgende olardyng otbasylary taryghyp jýrdi. Qymbatshylyqtyng da osy tústa kýsheygeni belgili.

Orys pen qazaqtyng narazylyghy birigip ketpes ýshin sol zamanda belgili sayasy tehnologiyalar paydalanylghan eken: ol - qazaq pen orysty bir-birine aidap salu, orysty qazaq esebinen maldandyru, materialdyq mýdde arqyly tonaugha iytermeleu. Esesine qazaq pen orystyng arasyndaghy óshpendilik asqyna týsti. Patsha ýkimeti orys túrghyndaryn qorghaghan bolyp, olardy qarumen – vintovkalarmen qamtamasyz etip otyrdy. Múraghat derekterin keltireyik: Krestiyane sela Teplokluchninskogo propustily cherez selenie tatar, a sartov y taranchinsev y dungan vseh perebili, vsego svyshe 500 chelovek... u ubityh toliko tashkentskih torgovsev bylo svyshe milliona rubley nalichnyh deneg, ne schitaya imushestva[2].

Kóterilis bastalysymen qazaqtardyng jaghdayy tym qorghansyz boldy. Kóterilisti basugha jiberilgen karatelidik jasaqtar turaly  tómendegi derekter kuә: ...besporyadky v Djizake , tuda podhodit karatelinyy otryad , s sotoyashiy iz treh vidov orujiya. Pehota, artilleriya y vavaleriyay nachalinik otryada otdaet prikaz sjigati vse poseleniya, unichtojati vse tuzemnoe naselenie bez razlichiya pola y vozrasta.

IV Memlekettik dumanyng deputaty A.F. Kerenskiy — trudovikter partiyasynyng talabymen búl masqara zansyzdyqtar men qatygezdikti toqtatu jәne qylmysty әshkereleu maqsatymen Memlekttik dumada búl mәseleni kótergen bolatyn. Sonda Kerenskiy bylay degen:  «...a seleniy Lugovom, gde otryad soldat vmeste s russkimy poselensami, osepiv gromadnui tolpu kirgiz [qyrghyzdar emes – qazaqtar-Á.Gh.] y stal gnati ih bezorujnyh vystrelamy y nagaykamy k utesu, vnizu kotorogo byla reka y sbrosila etih ludey ...razvaliny tuzemnogo goroda Djizaka, kotoryy naschityval okolo 20 tysyach naseleniya, samy govoryat za sebya. Gorod sravnen s zemley»[3].

Jetisu oblysynyng Vernyy uezinde qazaq búqarasy qazaq balasyn soghysqa tyl júmysyna shaqyruyna narazylyq bildirip týrli әreket jasady, solardyng kóship ketu boldy. Narazylardyng bir bóligi 1916 jyldyng 18 tamyzynda Balqash ónirine jinala bastady[4]. 

S.Braynin y Sh.Shafiro derekterinde 1916 jyldyng 9 qyrkýieginde Lepsi uezining Maqanshy –Sadyr jәne Mәmbetbay – Qysqash bolystyqtarynda qazaq kóterilisshileri shabuyldaryn bastaghan kórinedi. 10 qyrkýiekte kóterilisshilerding ýlken bóligi Saratov eldi mekenining janynda shtab rotmistr Maslovtyng jazalaushy jasaghyna shabuyl jasady. Lepsi uezining basshysynyng aituynsha, kóteriliske qatysushylardyng kóp bóligi orys qojayyndarynyng jalshy júmysshylary. Búl oqighagha qatysy bolghan Múhamedjan Tynyshbaevtyng jazuynsha, sol shayqasta qazaq tarpynan 90 adam óltirilgen, 40 adam tútqyndalyp, abaqtygha jetpey óltirilen. Abaqtyda búrynghy bolys Seleu Sauryqov qaytys bolghan[5].

1918 jyldyng mausym aiynda qyzyldar men aqtardyng arasy asa shiyelenisti. Múhamedjan Tynyshbaev admiral A.V.Kolchaktyng atyna jazghan hatynda bylay deydi: «Eto obstoyatelistvo razozlilo krasnyh y ony prinyalisi za massovye ubiystva bezorujnyh kirgiz [qazaqtar -Á.Gh.], za sistematicheskoe unichtojenie kirgizskogo hozyaystva [qazaq sharuashylyghy -Á.Gh.]. Tak v pyaty Sadyrovskih volostyah Lepsinskogo uezda ubito svyshe 5000 kirgiz [qazaqtar -Á.Gh.], iskluchiytelino vzroslyh rabotnikov. Odnovremenno s etimy sobytiyamy razrazilsya djut.  

1918 jyldyng basynda  «Alash» ózining әskerin jinay bastady. Halyqtan jigit pen minis at súrady. Mening atamnyng aituynsha, olardyng mal sany ortayyp qalghan kez bolypty. Soghan qaramastan «Alashqa» әsker qospasa da, bir-eki bas jylqy beripti. «Biraz qazaq «Alashqa» jylqy da , әskerge jigit te bermepti. Sәl keyin olardyng malyn aq ataman Annenkov týgel tartyp alypty» dep atam qynjyla kýletin. 1918 jyldyng jazynda Lepsi uezining qazaqtarynan 10 000 tәrkilenipti [6].

HH-ghasyrda eki rasaralyq soghys ótti. Ol Birinshi jәne Ekinshi dýniyejýzilik soghystar edi. Tariyhqa belgili aghylshyn – bur soghysy zamanymyzdyng eng qatygez rasaralyq soghys boldy. Sebebi sol soghysta jarylatyn oqtar (dum-dum) paydalanghan bolatyn. Alghashqy rasaralyq – etnikalyq arshu (etnicheskaya chistka)soghystardyng biri 1916 jylghy qazaq kóterilisshilerine – «taktika vyjjenoy» zemly paydalandy. Beybit júrtshylyqty qyru taktikasyn kóp paydalanghan general Kuropatkin boldy. Búl general Orys-Japon soghysynda basshy bolyp orys әskerin basqarghan. Barlyq shayqastarada (Lyaoyan, Shahe, Sandepu jәne Mukden)  óz eline jenilis әkelgen. Esesine nashar qarulanghan qazaqtardy qyrghyngha úshyratqan. Qolbasshylyqtan basqa Kuropatkin ózin orys iydeology retinde kórsetken. A.N.Kuropatkiyn. «Rossiya dlya russkiyh. Zadachy russkoy armiiy», «Jeltaya opasnosti» atty shygharmalarynda, "Glavnym obrazom usiliyamy slavyanskih plemen dviyjenie iz Aziy na Evropu aziatskih narodnostey — mongolov, tatar y turok — ne toliko ostanovleno, no s nastupleniyem slavyan, severnaya chasti Aziy perehodit v ruky russkogo plemeni. ...V obshem, eto budet soiz narodov beloy rasy protiv narodov jeltoy rasy y chernokojiyh. Delenie na ety dve gruppy budet blizko otvechati y delenii na dve gruppy po religioznym verovaniyam" deydi.

Sonymen rasist Kuropatkin ózining genosid oiyn qazaqtardy qyryp jýzege asyrghan edi. Biyl 1916 jylghy kóterilisting 100 jyldyq azalyq "ngbiyleyi" bolmaq. Qyrghyz aghayyndar namysshyldyghyn taghy da kórsetip otyr. Qyrghyz halqynyng Úly Ýrkýni – tragediyalyq oqighanyng – 100 jyldyq azany eske  aluy bolmaq. Qyrghyz halqy qazaqqa ýlgi kórsetip túr. Men qazaq perzenti retinde andalar kóterilisinde shahid bolghan babalarymnyng qúnyn talap etem. Aldymen,  1916 jylghy kóteriliske 100 jyldyq tolghan tústa búl oqighany qazaq genosiydining basy dep moyyndaymyn. Genosidting bel ortasy ol 1930-1932; qoldan úiymdastyrylghan asharshylyqpen kommunister  2 million qazaqty qyrdy. Ekinshi dýniyejýzilik soghys bitisimen yadrolyq qaru pәrmeni men әserin qazaqqa synady. Búl genosidting jalghasy emey nemene? Qazaqty qalagha kirgizbedi. Óz basym qalalyq propiskany  egemendik alghannan keyin ghana aldym. Qoryta aitsaq: genosidting bolghanyn Reseyge moyyndatu, armyandar, evreyler siyaqty arnayy zang qabyldau, genosid – azalyq estelik memorialyn saldyru kerek. Al býgin biylik pen halyqty qazaq qasiretine qazaqtyng da, qazaq emesting de, basqa memleketterding de nazaryn audartudy, sol bir azaly kýnderdi «qazaq keshken genosiyd» dep kýn tәrtibine engizudi talap etemin. 

Paydalanylghan әdebiyetter

1.Nasionalino-osvobodiytelinoe vosstanie 1916 goda v Kazahstane. http://e-history.kz/ru/contents/view/287 Institut istoriy y etnologiy iym.Ch.Ch. Valihanova KN MON RK, 2013

2. Iz protokola doprosa sudebnym sledovatelem rotmistra Jeleznyakova o prichinah y hode vosstaniya. V kn.: Groznyy 1916-y   god. Sb. dokumentov y materialov. Tom 1. Almaty. Kazahstan. 1990,s.143

3. V kn.: Groznyy 1916-y   god. Sb. dokumentov y aterialov.Tom1. Almaty. Kazahstan. 1990, s.180-181,198-199 Eskertu: Lugovoe-Qazaqstannyng eldi mekeni, Djizak-Ózbekstannyng oblys ortalyghy

4. Braynin S., Shafiro Sh. Vosstanie kazahov Semiyrechiya v 1916 godu.Kazahskoe kraevoe izdatelistvo.Alma-Ata.1936.Moskva.s.63

5. V kn.: Groznyy 1916-y   god. Sb. dokumentov y materialov.Tom1. Almaty. Kazahstan. 1990,c.287-289

6. Qaranyz: Tynyshbaev M.Tandamaly.Izbrannoe.Almaty. «Arys».2001, s.61

7. A.N.Kuropatkiyn. «Rossiya dlya russkiyh. Zadachy russkoy armiiy», SPb., 1910, t. 1- 3. «Jeltaya opasnosti»

Ázimbay Ghaliy 

Abai.kz