25 ماۋسىمدا 1916 جىلى ورتا ازيا مەن قازاق حالىقىنىڭ ەر ازاماتتارىن  رەسەي اسكەرىنىڭ تىل جۇمىسىنا موبيليزاتسيالاۋ تۋرالى ۋكاز جاريالاندى. بۇل - ارەكەت كوتەرىلىستىڭ سەبەبى ەمەس، سىلتاۋى عانا بولدى[1]. كوتەرىلىستىڭ سەبەبى: قازاقتىڭ جەرلەرىن تارتىپ الىپ ولاردى كازاكتار مەن قارا شەكپەندىلەرگە ۇلەستىرۋ بولدى. قازاق جۇرتشىلىعى قۋ مەديەن دالا مەن شولگە قۋىلا بەردى.

تاريح ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 1916 جىلعا قاراي مولشەرى قازاقتان  45 ملن. دەس. جەر ءتۇرلى جولمەن الىنىپ، رەسەي جۇرتشىلىعىنا بەرىلىپتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىسىمەن بۇرىننان كۇشەيىپ كەلە جاتقان سالىق ەزگىسى اۋىرلاي ءتۇستى. سالىق اۋىرپالىعى ورىستارعا دا قيىن ءتيدى. ويتكەنى، رەسەيدىڭ سوعىستاعى اسكەري جەتىستىكتەرى تىم شامالى بولدى. كەيىن رەسەي ءبىراز جەرىن گەرماندىقتارعا بەرىپ العان ەدى. ورىس جۇرتشىلىعى موبيليزاتسيا بويىنشا مايداندا جۇرگەندە ولاردىڭ وتباسىلارى تارىعىپ ءجۇردى. قىمباتشىلىقتىڭ دا وسى تۇستا كۇشەيگەنى بەلگىلى.

ورىس پەن قازاقتىڭ نارازىلىعى بىرىگىپ كەتپەس ءۇشىن سول زاماندا بەلگىلى ساياسي تەحنولوگيالار پايدالانىلعان ەكەن: ول - قازاق پەن ورىستى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، ورىستى قازاق ەسەبىنەن مالداندىرۋ، ماتەريالدىق مۇددە ارقىلى توناۋعا يتەرمەلەۋ. ەسەسىنە قازاق پەن ورىستىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىك اسقىنا ءتۇستى. پاتشا ۇكىمەتى ورىس تۇرعىندارىن قورعاعان بولىپ، ولاردى قارۋمەن – ۆينتوۆكالارمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. مۇراعات دەرەكتەرىن كەلتىرەيىك: كرەستيانە سەلا تەپلوكليۋچنينسكوگو پروپۋستيلي چەرەز سەلەنيە تاتار، ا سارتوۆ ي تارانچينتسەۆ ي دۋنگان ۆسەح پەرەبيلي، ۆسەگو سۆىشە 500 چەلوۆەك... ۋ ۋبيتىح تولكو تاشكەنتسكيح تورگوۆتسەۆ بىلو سۆىشە ميلليونا رۋبلەي ناليچنىح دەنەگ، نە سچيتايا يمۋششەستۆا[2].

كوتەرىلىس باستالىسىمەن قازاقتاردىڭ جاعدايى تىم قورعانسىز بولدى. كوتەرىلىستى باسۋعا جىبەرىلگەن كاراتەلدىك جاساقتار تۋرالى  تومەندەگى دەرەكتەر كۋا: ...بەسپوريادكي ۆ دجيزاكە ، تۋدا پودحوديت كاراتەلنىي وترياد ، س سوتوياششي يز ترەح ۆيدوۆ ورۋجيا. پەحوتا، ارتيللەريا ي ۆاۆالەرياي ناچالنيك وتريادا وتداەت پريكاز سجيگات ۆسە پوسەلەنيا، ۋنيچتوجات ۆسە تۋزەمنوە ناسەلەنيە بەز رازليچيا پولا ي ۆوزراستا.

IV مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى ا.ف. كەرەنسكي — ترۋدوۆيكتەر پارتياسىنىڭ تالابىمەن بۇل ماسقارا زاڭسىزدىقتار مەن قاتىگەزدىكتى توقتاتۋ جانە قىلمىستى اشكەرەلەۋ ماقساتىمەن مەملەكتتىك دۋمادا بۇل ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. سوندا كەرەنسكي بىلاي دەگەن:  «...ا سەلەني لۋگوۆوم، گدە وترياد سولدات ۆمەستە س رۋسسكيمي پوسەلەنتسامي، وتسەپيۆ گرومادنۋيۋ تولپۋ كيرگيز [قىرعىزدار ەمەس – قازاقتار-ءا.ع.] ي ستال گنات يح بەزورۋجنىح ۆىسترەلامي ي ناگايكامي ك ۋتەسۋ، ۆنيزۋ كوتوروگو بىلا رەكا ي سبروسيلا ەتيح ليۋدەي ...رازۆالينى تۋزەمنوگو گورودا دجيزاكا، كوتورىي ناسچيتىۆال وكولو 20 تىسياچ ناسەلەنيا، سامي گوۆوريات زا سەبيا. گورود سراۆنەن س زەملەيۋ»[3].

جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ۆەرنىي ۋەزىندە قازاق بۇقاراسى قازاق بالاسىن سوعىسقا تىل جۇمىسىنا شاقىرۋىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ ءتۇرلى ارەكەت جاسادى، سولاردىڭ كوشىپ كەتۋ بولدى. نارازىلاردىڭ ءبىر بولىگى 1916 جىلدىڭ 18 تامىزىندا بالقاش وڭىرىنە جينالا باستادى[4]. 

س.براينين ي ش.شافيرو دەرەكتەرىندە 1916 جىلدىڭ 9 قىركۇيەگىندە لەپسى ۋەزىنىڭ ماقانشى –سادىر جانە مامبەتباي – قىسقاش بولىستىقتارىندا قازاق كوتەرىلىسشىلەرى شابۋىلدارىن باستاعان كورىنەدى. 10 قىركۇيەكتە كوتەرىلىسشىلەردىڭ ۇلكەن بولىگى ساراتوۆ ەلدى مەكەنىنىڭ جانىندا شتاب روتميستر ماسلوۆتىڭ جازالاۋشى جاساعىنا شابۋىل جاسادى. لەپسى ۋەزىنىڭ باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ كوپ بولىگى ورىس قوجايىندارىنىڭ جالشى جۇمىسشىلارى. بۇل وقيعاعا قاتىسى بولعان مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جازۋىنشا، سول شايقاستا قازاق تارپىنان 90 ادام ولتىرىلگەن، 40 ادام تۇتقىندالىپ، اباقتىعا جەتپەي ولتىرىلەن. اباقتىدا بۇرىنعى بولىس سەلەۋ ساۋرىقوۆ قايتىس بولعان[5].

1918 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قىزىلدار مەن اقتاردىڭ اراسى اسا شيەلەنىستى. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ ادميرال ا.ۆ.كولچاكتىڭ اتىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەيدى: «ەتو وبستوياتەلستۆو رازوزليلو كراسنىح ي وني پرينياليس زا ماسسوۆىە ۋبيستۆا بەزورۋجنىح كيرگيز [قازاقتار -ءا.ع.]، زا سيستەماتيچەسكوە ۋنيچتوجەنيە كيرگيزسكوگو حوزيايستۆا [قازاق شارۋاشىلىعى -ءا.ع.]. تاك ۆ پياتي سادىروۆسكيح ۆولوستياح لەپسينسكوگو ۋەزدا ۋبيتو سۆىشە 5000 كيرگيز [قازاقتار -ءا.ع.]، يسكليۋچيتەلنو ۆزروسلىح رابوتنيكوۆ. ودنوۆرەمەننو س ەتيمي سوبىتيامي رازرازيلسيا دجۋت.  

1918 جىلدىڭ باسىندا  «الاش» ءوزىنىڭ اسكەرىن جيناي باستادى. حالىقتان جىگىت پەن ءمىنىس ات سۇرادى. مەنىڭ اتامنىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ مال سانى ورتايىپ قالعان كەز بولىپتى. سوعان قاراماستان «الاشقا» اسكەر قوسپاسا دا، ءبىر-ەكى باس جىلقى بەرىپتى. ء«بىراز قازاق «الاشقا» جىلقى دا ، اسكەرگە جىگىت تە بەرمەپتى. ءسال كەيىن ولاردىڭ مالىن اق اتامان اننەنكوۆ تۇگەل تارتىپ الىپتى» دەپ اتام قىنجىلا كۇلەتىن. 1918 جىلدىڭ جازىندا لەپسى ۋەزىنىڭ قازاقتارىنان 10 000 تاركىلەنىپتى [6].

حح-عاسىردا ەكى راسارالىق سوعىس ءوتتى. ول ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ەدى. تاريحقا بەلگىلى اعىلشىن – بۋر سوعىسى زامانىمىزدىڭ ەڭ قاتىگەز راسارالىق سوعىس بولدى. سەبەبى سول سوعىستا جارىلاتىن وقتار (دۋم-دۋم) پايدالانعان بولاتىن. العاشقى راسارالىق – ەتنيكالىق ارشۋ (ەتنيچەسكايا چيستكا)سوعىستاردىڭ ءبىرى 1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسشىلەرىنە – «تاكتيكا ۆىججەنوي» زەملي پايدالاندى. بەيبىت جۇرتشىلىقتى قىرۋ تاكتيكاسىن كوپ پايدالانعان گەنەرال كۋروپاتكين بولدى. بۇل گەنەرال ورىس-جاپون سوعىسىندا باسشى بولىپ ورىس اسكەرىن باسقارعان. بارلىق شايقاستارادا (لياويان، شاحە، ساندەپۋ جانە مۋكدەن) ء وز ەلىنە جەڭىلىس اكەلگەن. ەسەسىنە ناشار قارۋلانعان قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتقان. قولباسشىلىقتان باسقا كۋروپاتكين ءوزىن ورىس يدەولوگى رەتىندە كورسەتكەن. ا.ن.كۋروپاتكين. «روسسيا دليا رۋسسكيح. زاداچي رۋسسكوي ارمي»، «جەلتايا وپاسنوست» اتتى شىعارمالارىندا، "گلاۆنىم وبرازوم ۋسيليامي سلاۆيانسكيح پلەمەن دۆيجەنيە يز ازي نا ەۆروپۋ ازياتسكيح نارودنوستەي — مونگولوۆ، تاتار ي تۋروك — نە تولكو وستانوۆلەنو، نو س ناستۋپلەنيەم سلاۆيان، سەۆەرنايا چاست ازي پەرەحوديت ۆ رۋكي رۋسسكوگو پلەمەني. ...ۆ وبششەم، ەتو بۋدەت سويۋز نارودوۆ بەلوي راسى پروتيۆ نارودوۆ جەلتوي راسى ي چەرنوكوجيح. دەلەنيە نا ەتي دۆە گرۋپپى بۋدەت بليزكو وتۆەچات ي دەلەنيۋ نا دۆە گرۋپپى پو رەليگيوزنىم ۆەروۆانيام" دەيدى.

سونىمەن راسيست كۋروپاتكين ءوزىنىڭ گەنوتسيد ويىن قازاقتاردى قىرىپ جۇزەگە اسىرعان ەدى. بيىل 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىق ازالىق "يۋبيلەيى" بولماق. قىرعىز اعايىندار نامىسشىلدىعىن تاعى دا كورسەتىپ وتىر. قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى ۇركۇنى – تراگەديالىق وقيعانىڭ – 100 جىلدىق ازانى ەسكە  الۋى بولماق. قىرعىز حالقى قازاققا ۇلگى كورسەتىپ تۇر. مەن قازاق پەرزەنتى رەتىندە اندالار كوتەرىلىسىندە شاھيد بولعان بابالارىمنىڭ قۇنىن تالاپ ەتەم. الدىمەن،  1916 جىلعى كوتەرىلىسكە 100 جىلدىق تولعان تۇستا بۇل وقيعانى قازاق گەنوتسيدىنىڭ باسى دەپ مويىندايمىن. گەنوتسيدتىڭ بەل ورتاسى ول 1930-1932; قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقپەن كوممۋنيستەر  2 ميلليون قازاقتى قىردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتىسىمەن يادرولىق قارۋ پارمەنى مەن اسەرىن قازاققا سىنادى. بۇل گەنوتسيدتىڭ جالعاسى ەمەي نەمەنە؟ قازاقتى قالاعا كىرگىزبەدى. ءوز باسىم قالالىق پروپيسكانى  ەگەمەندىك العاننان كەيىن عانا الدىم. قورىتا ايتساق: گەنوتسيدتىڭ بولعانىن رەسەيگە مويىنداتۋ، ارمياندار، ەۆرەيلەر سياقتى ارنايى زاڭ قابىلداۋ، گەنوتسيد – ازالىق ەستەلىك مەموريالىن سالدىرۋ كەرەك. ال بۇگىن بيلىك پەن حالىقتى قازاق قاسىرەتىنە قازاقتىڭ دا، قازاق ەمەستىڭ دە، باسقا مەملەكەتتەردىڭ دە نازارىن اۋدارتۋدى، سول ءبىر ازالى كۇندەردى «قازاق كەشكەن گەنوتسيد» دەپ كۇن تارتىبىنە ەڭگىزۋدى تالاپ ەتەمىن. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1.ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوە ۆوسستانيە 1916 گودا ۆ كازاحستانە. http://e-history.kz/ru/contents/view/287 ينستيتۋت يستوري ي ەتنولوگي يم.چ.چ. ۆاليحانوۆا كن مون رك، 2013

2. يز پروتوكولا دوپروسا سۋدەبنىم سلەدوۆاتەلەم روتميسترا جەلەزنياكوۆا و پريچيناح ي حودە ۆوسستانيا. ۆ كن.: گروزنىي 1916-ي   گود. سب. دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. توم 1. الماتى. كازاحستان. 1990,س.143

3. ۆ كن.: گروزنىي 1916-ي   گود. سب. دوكۋمەنتوۆ ي اتەريالوۆ.توم1. الماتى. كازاحستان. 1990, س.180-181,198-199 ەسكەرتۋ: لۋگوۆوە-قازاقستاننىڭ ەلدى مەكەنى، دجيزاك-وزبەكستاننىڭ وبلىس ورتالىعى

4. براينين س.، شافيرو ش. ۆوسستانيە كازاحوۆ سەميرەچيا ۆ 1916 گودۋ.كازاحسكوە كراەۆوە يزداتەلستۆو.الما-اتا.1936.موسكۆا.س.63

5. ۆ كن.: گروزنىي 1916-ي   گود. سب. دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ.توم1. الماتى. كازاحستان. 1990,c.287-289

6. قاراڭىز: تىنىشباەۆ م.تاڭدامالى.يزبراننوە.الماتى. «ارىس».2001, س.61

7. ا.ن.كۋروپاتكين. «روسسيا دليا رۋسسكيح. زاداچي رۋسسكوي ارمي»، سپب.، 1910, ت. 1- 3. «جەلتايا وپاسنوست»

ءازىمباي عالي 

Abai.kz