Seysenbi, 29 Qazan 2024
Taghzym 9621 0 pikir 8 Sәuir, 2016 saghat 11:20

ILIYaS OMAROV. AQYN SARA

Aqyn Sara turaly qúndy derekter tauyp, әdeby ortagha úsynghan ólketanushy, qalamger Tәnirbergen Qalilahanov edi. Aldymen az-kem sóz osy bir abyz qart turaly bolsyn.

Qalilahanov Tәnirbergen  1916 jyly 10 sәuirde  dýniyege kelgen.  Jazushy, dramaturg. Ákesi Qalilahan Núrmoldaúly Qazaq halqynyn   azattyq kýresinin  maydangeri. Qalilahanov Tәnirbergen Talghar qalasyndaghy auyl sharuashylyghy tehnikumyn bitirgen. «Lenin joly» gazetinde әdeby qyzmetker, Aqsu teatrynda diyrektor boldy. Ekinshi dýniyejýzilik soghysta   qos janarynan airylsa da, zertteu júmystarynan qol ýzbegen. Aqsu audany gazetinde redaktor boldy. Qalilahanov - aqyn Sara shygharmashylyghyn zertteushilerding biri. «Aqyn Sara» kitabynyng avtory. Jazushy qalamynan tughan  «Qazaqnama» – ýsh tomdyq tarihy zertteu, «Abylay amanaty», «Altyn besik» piesalary Taldyqorghan oblystyq  qazaq drama teatrynyng sahnasynda qoyylghan. Tarihy taqyrypta jazylghan «Qazaq kaghanaty», «Qara shash» piesalary bar.  «Qypshaq» ertegi dramasynyn, «Áset - Maqpal» librettosynyn, «Aqyn Sara» kinossenariyining avtory. Tarihiy-tanymdyq maqalalary merzimdi basylymdarda jariyalanghan. Jazushynyng «Týp tórkin», «Handar shyqqan Qaradan» tarihy hikaya әngimeler sikli, «Qosh, qonaq jay dýniye», «qúda qúrmet», «Balalaryma» degen ólen-poemalary bar.

Tәnirbergen Qalilahanov – Taldyqorghan qalasynda, Qosaghash auylynda, Jansýgirov kentinde akyn Saragha eskertkishting ornatyluyna úiytqy bolghan azamattardyng biri. Akyn Saranyn obrazyn zertteu maksatynda talay jerlestermen kezdesip,  túlghanyng beynesin, onyng ómirin jan-jaqty saralap shyqqan qazaq elining bir tuma perzenti.  Osy bir qayratker jannyn, talantty  adamnyng enbegine kezinde saraptama jasaghan Iliyas Omarovtyng maqalasyn býgingi oqyrmangha qayyra úsynghandy jón bolar dep sanadyq.

AQYN SARA

(Iliyas  Omarovtyn   maqalasy)

Saranyng atyn bilmeytin adam joq. Biraq sol Sara jóninde búryn-songhy laqapty bylay qoyghanda, ghylymiy-zertteuler joqtyng qasy edi. Júrttyng kópshiligi Saranyng tarihta bolghan adam ekenine kýdiktenbese de, qaldyrghan enbekteri belgili bolmaghan son, shyn daryndy aqyn bolghandyghyna shýbәlanatyn. Tipti, belgili Birjan men Saranyng aitysyn bireu boldy dep, bireuler bolmady dep bir pәtuagha kelmey jýretin. Osynday jaghdaydyng bolaryn tegi ziyrek Saranyng ózi de aldyn ala bilgen siyaqty, «Qosh bol, elim» degen úzaq óleninde Sara:

Men riza – riza shyghar júrt ta maghan.

Seze me túshy-ashyny úrttamaghan,

Aq jýzim kýzgi gýldey solghyn tartty,

Kýn qaqqan shýberektey júrtta qalghan.

 

... Dýniyege kelip keter әrkim qonaq,

Solardyng bireui men – ómiri sholaq,

Syryqtan qyzyq jasap ala almaytyn

Úqypsyz bolmaushy ma ed keybir olaq.

 

Adammyn men de sonday úqyby joq,

Til bar dep sanap jýrgen kóniline toq,

Qaghazgha jalghyz sózim týspegensin,

Úmytylyp qalar Sara qúr anyz bop.

 

Dәm tatqan qadirli elde tartyp búiryq,

Osy bir on auyz sóz menen syilyq.

Hikaya, kitap jazyp bere almadym,

Áriptey bolmaghan song hatqa jýirik.

 

Kemdi kýn qyzmet ettim dos jarangha,

Ónerim az bolsa da maqtanargha,

Meni de balamyz dep eske al, júrtym,

Saranyng aitary osy attanarda.

Keshegi qytymyr zamanda zarlap ótken Saranyng arman úshqyny osy óleninde aiqyn kórinedi.

Bizding aldymyzda Qapal audandyq gazetining redaktory Tәnirbergen Qalilahanov joldastyng «Júldyz» jurnalynyng 1958 jylghy 5-nómirindegi maqalasy jәne «Aqyn Sara men Árip» degen kólemdi qoljazbasy jatyr. Tәnirbergen ghylymy qyzmette bolmaghanmen kóptegen derek materialdar jinap, óte baghaly enbek etkenin atap aitu kerek. Ghylymiy-zertteushi mamandar ýshin búl materialdardyng әli de talas jaqtary bolar. Degenmen, búl enbekting qúndylyghynda dau bolmasqa kerek.

Sara kim?  Onyng dәuiri qanday? Onyng Birjanmen aitysqany shyndyq pa? Tәnirbergen enbegi búl súraqtargha jauap bere alady.

Shynynda Sara kim? Sara 1878 jyly tuyp, 1916 jyly qaytys bolghan. Ákesi Tәstenbek Jetisudaghy aty-shuly Maman, Túrysbekterding qonsysy, kedey adam bolyp, Saranyng jas kezinde dýnie salghan. Tәnirbergen enbeginde tolyq keltirilgen Saranyng óz ómirinen alynyp aitylghan «Dúzaq» degen poemasynda mynaday ólender bar:

 

                                              Salynghan sal qoradan alasa ýi,

                                              Esiksiz, terezesiz, qarasha ýi,

                                              Qazandyq, kóne alasha, tozghan qomsha,

                                              Jetimsiz jaraly túrmys – ishtegi kýi.

 

                                              ... Jyltyldap sol bir ýiden shyqqan jaryq,

                                              Keyde óship, ýziledi, keyde janyp.

                                              Sol ýide tynbaydy bir taldyrmash qyz,

                                                 Tamyzyq otqa ústap otyn salyp.

 

Búl Saranyng óz jәi-kýiin beretin ózi turaly óleng bolsa kerek. Saranyng bir jaqyn aghasy jýdeu tuystaryna jәrdem qylamyn  dep ógiz úrlap, sonyng nәtiyjesinde shonjarlardyng úigharuymen Sarany Jiyenqúlgha atastyrmaqshy bolady. Búl úigharyndyny da «Dúzaq» poemasynan kóremiz:

 

                                                   Ayypqa at ornyna tiksin basyn,

                                                   Ótesin sóitip ishken aram asyn,

                                                   Jabatyn búl jarlynyng shapany joq,

                                                   Bermese kýnshilikke qaryndasyn.

 

Tegi Saranyng tragediyasy da, bas bostandyghy ýshin kýresi de ózinen ózi tughan osy tartystan bastalady. Sara aldymen barlyq múnyn apasyna shaghady.

 

                                                    Apatay, osy ma edi «qorlyq» degen?

                                                    «Qorlyqqa» kóndiretin «zorlyq» degen?

                                                    Jan shoshyr aqsaq, soqyr bir esektin,

                                                    Qorlanyp «qosaghynda boldyq» degen.

                                                    Berip pe eng aq sýtindi maghan qarghap?

                                                    Tauyp pa en  dýniyege osyny arnap?

                                                    Dep jylap, ashy ýnimdi aghyttym men,

                                                    Apamnyng qúlaghyn jep, kýn-týn sarnap.

 

 

Ayyp anasynda emes ekenin bilgen Sara tughan halqyna jar salady. Múnda da tilegi  tasqa tirelip, ol jalpy әiel qauymyna tendik joq ekenin týsinedi. Búdan bylay óz bas bostandyghy ýshin kýresting osy әleumettik manyzy bar mәselemen ýndestigin aqyn sezedi. Sóitip, on jeti jasar qazaq qyzy HIH ghasyrdyng aqyrghy jyldarynda-aq әiel bostandyghy degen tarihy әleumettik manyzy zor úrangha óz ýnin qosady.

 

                                                    ... Buyp ta kógendegen aq túsaqtay,

                                                    «Qalynnan» qyz qútylyp kórgen bar ma?

                                                    ... Áyelge búl zamanda atqan tang joq,

                                                    Ne ónedi aityp bәrin zarlaghanda.

 

Áriyne, Saranyng eng quatty qúraly óleng edi. Qolynda bar osy qúralmen ol eskilikting shyrmauyn sheneuge talpynady.

 

                                                     Týsindim mening taghdyrym kóppen birge,

                                                     Jeniske jete almaysyz qospay irge.

                                                     Zar-múndy kóp aldyna kórseteyin.

                                                     Jalynyp eng bolmasa qyzyl tilge.

                                                     ... Ortaq múng әrkimnin-aq oiyn terbep,

                                                     Azattyq zary aitylsa-aq arman kernep,

                                                     Namysy әr әielding týrtkileydi,

                                                     «Sarany sayratugha jәrdem ber» dep.

 

Búl kýreste, әielderding әleumettik ómirindegi tendigi ýshin kýreste, Sara ol tensizdikting kýre tamyrlaryn taba biledi, ony atap aitugha da batyldyghy jetedi. Arsalang deytin aqyn bastaghan bir zor jiynda inabaty bar, ara týse alady degen batyr, biylerding Túrysbekting aldynda qúrday jorghalap:

 

                                                     Bәri de qajy aulynyng qamyn istep,

                                                     Jabysady teridegi sheli mayday, -

 

dey   kelip, din shyrmauyna negizdelgen әdet-ghúryp zanyna qarsy shyghady.

 

                                                         «Aq bata», «aq qoy qany» degen ataq,

                                                         Árqashan kóldenendep alda jatad.

                                                         Degende-aq «qúday», «qúran» qúl bolasyn,

                                                         Qaysynnyng búl qamalgha qolyng batad?!

                                                         Qol bolyp dinge ulaghan el jýregi,

                                                         «Búiryqqa  laj bar ma» dep jýredi.

                                                         Kózsiz el, kórgensizge jem bolghansha,

                                                         Sugha aghyp bir kýn ólgim kep jýredi.

 

Kóp nәrseni angharatyn, bayymdaytyn Saranyng ziyrek oiy bostandyq ansaghan elining qamyn jeke óz qayghysymen birge oilaytynynda. Keleshekten zor ýmit kýtedi Sara. Búghan tirek bolghan sýigen jigiti Kýsembay men onyng bekette (piykette) túratyn dosy - orys shaly   Pavel. Kóshke ilese almaytyn kedey ýii bekette túratyn jalghyz ýy orystyng janyna kelip, kýneltedi. Saranyng bas qayghysyn biletin orys shaly keleshekten ýmit kýttiretin boljaular aitqan siyaqty. Sara onday bostandyqqa quana sense de, býlk etpey, ýnsiz úiqyda jatqan ainalany kórip, kóniline kóptegen kýdik alady. Áytse de Sara   kóniline búdan kóp úghynystar úyalaghan tәrizdi.

 

                                             Júmbaghyn Pauyl qarttyng jete bilmey,

                                             Oylanam onashada kózimdi ilmey,

                                             «Týbinde jetim-jesir jened» degen,

                                             Sózderi tandandyrad ishke kirmey.

                                             Aytsa ras, solsa-daghy qay halyqta,

                                             Sekildi kedey kýii bir qalypty.

                                             «Birlesip barlyq últtar jenis tabad!»

                                             Degen sóz úgha almaymyn shyn anyq pa?

                                             ... Osylay kýnirenemin esiz ýide.

                                             Búraymyn dombyramdy múndy kýige.

                                             Keudemdi tynys kere – uhlesem,

                                             Omyrauda ýziledi taqqan týime.

 

Pavel qarttyng kim ekendigin anyqtau jaqsy bolar edi, biz sóz qylyp otyrghan avtordyng enbeginde beket ústap túrghan orys shaly degennen basqa ol turaly eshbir derek joq. Saragha sonshalyqty sayasy sóz aitqan shal ózining әleumettik ómirdegi orny jóninen tegin adam bolmasa kerek. Shamasy sol kezdegi Rossiyadaghy sayasy aghym ókilderining biri – halyqshyl bolar ma dep joramaldaymyz.

Jogharyda keltirilgen mysaldardan biz Saranyng qanday iydeyalyq joghary satygha kóterilgenin kóremiz. Sondyqtan aqyn Sarany elimizding juyrda ghana ótken tarihyndaghy kórnekti  qayratkeri dep eseptegenimiz jón.

Mýmkin, Saranyng qoghamdyq qayratkerligine shәk keltirushiler bolar. Biraq, belgili Birjanmenen aitysta da, basqa әdeby derekterinde de Saranyng әleumettik mәselege kóbirek kónil bólgeni boy kórsetip otyrady.

Aytysta Birjan:

 

                                               Jaqsyny kórmek ýshin degen Sara,

                                               Ózin qoyyp, el qamyn jegen Sara,-

 

dep kelse, Sarany kózimen kórip, «Eshkiólmeste» Birjan men Saranyng kezdesuining kuәsi bolghan Shópshekting Ahmeti degen kisi (1928 jyly qaytys bolghan) Saranyng aqyndyghy turaly bylay deydi:

 

                                                         Saranyng aqyndyghy boldy erekshe,

                                                         Aytysqa jarmaspaytyn jәy zerekshe,

                                                         Jyr qylyp zaman syryn, túrmys múnyn,

                                                         ____________________________________

                                                         Aytady adamdarday jasy kekse.

                                                                                     (Ólenning astyn syzghan biz, I.O.).

 

«Birjan – Sara aitysyn» kitap qylyp shygharghan belgili Árip aqyn (1924 jyly qaytys bolghan) ózining Saragha jazghan sýiispenshilik hatynda Saranyng kóptegen sipatyn surettep, beynesin jasaydy. Mýmkin mahabbat oty úitqytyp, aqynnyng artyq ta ketken jeri  bar shyghar, degenmen ólenmen jazylghan ýlken hat Sarany kóp biletin, onyng jay-kýiin kóbirek angharatyn, onyng basyndaghy hal-jaydy kóbirek týsinetin adamnyng atynan jazylghan hatqa úqsaydy. Sonday-aq, búl hattan Saranyng zerektigin, angharghyshtyghyn, aqyldylyghyn kóremiz. Bir mysal:

 

                                                  Segiz qyr, seksen syrmen shyngha tartsan,

                                                  Týsinbes aitqanyna keybir jasyq.

                                                  Órneksiz jón bilmegen nadandargha,

                                                  Tuyp eng naqysh berip, órnek ashyp.

                                                  ... Kәmelet, ózge jannan kóp sanasy,

                                                  Áyelding – әuelinde siz danasy.

                                                  Aqylgha isharatpen aitpay týsken,

                                                  Ótkir zeyin, pikirding nyshanasy.

 

 

(Maqalamyzda biz óleng mysaldardy kóbirek keltirip otyrmyz. Óitkeni aqyn Sara turaly ólensiz pikir aitugha bolmaydy. Sara turaly aitylghan pikirde onyng ólenderin mysalgha keltirmeu alghashqy aitylghan pikir ýshin qiyngha soghady.)  Qazaq halqynyng asyl qyzy, ardaqty aqyny Sara 17 jasynda zaman shyrmauyna iligip, augha týsken balyqtay jantalasyp, búlqynghan edi. Ataghy jas kezinen-aq taraghan Saranyng bas bostandyghyn kóksep, alasúrghan jastyq dauysy – jan dauysy kóp jerge ketken bolugha tiyis. Jetim qyzdyng jer jarghan armany Árip arqyly Birjan, Abaylardyng qúlaghyna shalynuy da mýmkin. 63 jastaghy shal Birjannyng Jetisudaghy Sarany izdep kelui, onyng el qydyru niyeti ghana bolmasaqa tiyis.

Jogharyda aitylghan Ahmet aqyn «Eshkiólmes» degen Birjan men Saranyng poemasynda Birjannyng mynaday ólenin keltiredi:

 

                                                  Oida joq quanyshpen qúmyrymda,

                                                  Kez boldym «Maman shaldyng úghylyna».

                                                  Naymannyng búlbúl qúsyn kórmek edim,

                                                  Qondyrghan Qaptaghaydyng túghyryna.

 

Birjan men Saranyng júrtqa belgili, әigili aitysy bolghan ba? Osyghan kósheyik. Dәl búl mәsele turaly Qalilahanov ózining enbeginde kóptegen aqylgha qonarlyq taldau jasaghan. Enbektegi derekter boyynsha 1895 jyly Birjan Jetisu ólkesinde bolyp, Túrysbekting ýiinde Saramen kezdesken. Ol kezde Birjan 63 jastaghy qart eken. Búrynghy aitylyp jýrgendegidey aitys bolmaghan, rudy madaqtap, Birjandy da, Sarany da bay balalary qylyp eski aitys dәstýrine týsirip, ónin ainaldyrushy Árip. Múnyng shet-jaghasyn Áripting Saragha jazghan hatynan da kóruge bolady. Avtor búlay boludyng sebepterin ózi ashady. Degenmen Áripti búl jóninde kinәlaugha bolmas. Sebebi, aitys sol túrghydan jazylmaghanda onyng basylyp shyghyp, jaryq kórui de eki talay edi deydi Áripting ózi. Degenmen  sol basylyp shyqqan kitaptyng ózinde de Saranyng Qajygha aitatyn aryzy, Birjannyng Saragha qamqorlyq jasap aitqan ólenderi  sol qalpymen qalghan. Búl, әriyne, qúlaq qoyarlyq zat. Biz ol ólenderdi keltirip jatpaymyz, sebebi aitystyng teksti júrtshylyqqa keninen mәlim. Tek qana jana derekter jóninde birer mysal keltireyik. Ahmetting núsqasy boyynsha, Birjan «Eshkiólmeske» jinalghan kópting aldynda óleng aityp, әn salghan. Ózin tanystyryp aitqan ólenderining kóbi búrynghy aitysqa kirgen kórkem aghylmaly ólender, biraq ony Saragha qarsy aitpaghan. Búl este bolu kerek. Ári ol ólenning shyndyqqa jaqyndaytyn ózgeshelikteri bar. Mәselen:

 

                                                     Alpysqa keldik attap, elu besten,

                                                     Ótkizdim oiyn-sauyq men bir deste.

                                                     Naymangha kelip sәlem bereyin dep,

                                                     Elindi izdep keldim «Eshkiólmeske», -

 

dey  kelip, Birjan Sarany jýzbe-jýz kórisuge shaqyryp keluin tileydi. Sarany izdep kelgendigi jәne ony mún-zardan qútqaru maqsaty barlyghyn Birjannyng tanysu óleninen biluge bolady.

 

                                                 Osy ma Naymandaghy búlbúl qúsy,

                                                 Kóp súrap, jana taptym jazy, qysy,

                                                 Áueli qazaqshalap kóriseyik,

                                                 Jarqynym, berirek kel, jasyng kishi.

                                                 Jaqyndap janyma kel, janym balam,

                                                 Naymanda úldan ozyp tughan danam.

                                                 Tyndayyn armanyndy ait, halqyna,

                                                 _________________________________

                                                 Aldynda Túrysbek pen Birjan aghan.

                                                                 (Ólendegi joldar astyn syzghan biz, I.O.).

 

Búdan keyin Sara sheshilip, kópshilikti ózining hal-jaghdayymen tanystyryp, aitqan aryz-ólenin bylaysha ayaqtaydy:

 

                                                  Qajeke-ay, sizge aitarlyq aryzym sol,

                                                  Qapamyn bas bostandyq almaghangha, -

 

deydi.

Birjan Saragha ólenmen zor bagha berip, ayaghynda Túrysbekke qarap:

 

                                        Túrysbek, toy bop qaytsyn osy jiyn,

                                        Bereyin kókparyna men-aq tiyn.

                                        Azat et halyq aldynda Sara qyzdy,

                                        Bir bata kóp úigharsa qansha qiyn.-

 

dep bitiredi. Saranyng bir búghaudan bosanu tarihy osynday.

Keshegi zamanda әielderding bas bostandyq alu isi onay bolghan joq. Uaqyt ilgerilemey, tarih ózining jana ýkimin aitpay túrghanda, Kengirbay, Qúnanbay dәuirining jibi bosamay túrghanda, búl tipti qiyn bolatyn. Sol feodaldyq zamandy ókpek jel úrghan qarday jentektegen kapitalizm qoghamynyng alghashqy stadiyalarynyng qazaq dalasyna kire bastauy, qaranghylyq pen feodaldyq-bayshyldyq qarmaghynda zar iylegen qazaq elin eptep te bolsa tynystatqan-dy. Ruaralyq janjalgha shek qoyylyp, kapitalistik qatynastar birte-birte óz degenin jasay bastaghan edi. Búlar eski bayaulyqty jedeldetip, ilgeri úmtyldyra týsti. Búl kezde kapitalistik qogham az da bolsa qamqorlyq jasaghansyp, oyanghan halyqtyng tilegin týgel qanaghattandyrmaghanmen, halyq tepkisine shyday almay, alghashqy mәdeniyet oshaqtary – mektepter ashqan. Bostandyq degen sózding burjuaziyalyq týsinigin kóbirek auyzgha alyp jýrgen jana kýsh payda bola bastaghan-dy. Búl sózding jarshylary, әsirese sauda kapitalynyng ókilderi edi. Jogharydaghy aitylghan jaghdaylar olardyng shyn kóksegen nәrseleri bolmasa da keregine jararlyq úrandary bolatyn. Feodaldyq qarym-qatynastargha qaraghanda, búl, әriyne, ilgeri basushylyq (progress) edi.

Bizding qazaq dalasynda «Júmandarmen» qatar «IYgilikter» de shygha bastaghan edi. Jetisu ólkesindegi «IYgilikter» Maman túqymdary bolatyn. Búlar eski sasyq baylar emes, sauda-sattyq isine keng aralasqan jana kapitalistik  satynyng ókilderi bolatyn. T. Qalilahanov óz enbeginde Maman túqymdary jay ghana saudager emes, olar bir ólkede  basqa bas kórsete bastaghan saudagerlerdi túnshyqtyryp, Ile ózeninen Ayagózge deyingi elge monopoliyalyq pravo aldy deydi. Onymen qoymay tatar, qyrghyz saudagerlerine qyzdaryn berip, qúdandaly bolyp, sauda-sattyq qanatyn kenirek jayghan. Sonyng arqasynda Túrysbek túqymdary ghana halyqaralyq rynokke jylyna 20-30 myng iri qara, 150 myngha deyin qoy aidaytyn bolghan.

Týbek aqynnyn:

 

                                       ... Sary altyn saqalynan aqqan Maman.

 

Bolmasa:

 

                                       ... Erninning býlk etkeni em bolady.

                                       Jetsin be búdan artyq qolyng búltqa, -

 

deytini osydan boluy kerek.

Áriyne, osynday tomagha túiyqtyqtan aryla bastaghan, basqa eldermen qatynasy kýsheye bastaghan  Túrysbekterge әigili Sarany feodaldyq  shengelde ústap otyru ataghyna daq keltiretin tanba bolatyn bolghansyn, Jiyenqúldan azat etuge mәjbýr etkizdi. Biraq búl Sarany oraghan shyrmaudyng bir qabaty ghana bolatyn. Endigi qabaty "Ámengerlik" edi. Múny Sara úgha alghan joq.

Saranyng sýigen jigiti Kýsembay Pavelmen yamshik aidap Ombygha baryp qayta oralghanda, Saranyng basy bostandyq alghanyna quanghan edi. Biraq әmengerlik saltymen Saranyng basy bazargha týskenin kórip, ol niyetining oryndalmasyn sezedi. Ol Saragha bir momyndau, auqatty adamgha tiige aqyl berip, ózi jylqy baghyp jýrip, qysqy bir suyq boranda qaza tabady.

Ózining basy «Ámengerlik» bazaryna týskenin Sara «Shymyldyq» degen óleninde sypattaydy. Úzynyraq ta bolsa ýzindi keltireyik:

 

                                                ... Qajy auly sol jaylaudy kóship-qonyp,

                                                Árkim mәz ayaq-qolyn erkin sozyp,

                                                Qyzynghan qymyz iship bay-manaptar

                                                Qydyryp qyz izdeydi qyrsyq qozyp.

                                                Qyzdy da aldymenen mal izdeydi.

                                                Qalyng mal bere alatyn hal izdeydi,

                                                Sondyqtan bozbalalar bylay túryp,

                                                Maly kóp, bayyp alghan shal izdeydi.

                                                - Basy bos, - deydi halqym, - aqyn Sara,

                                                Azattyq alghan jylap keshe ghana,

                                                Kóptegen qyzqúmargha boldym dushar

                                                «Sara!» dep yntyghatyn jýrek jara.

                                                Áure bop qalmaghan joq qúryq sozyp,

                                                Bәseke, baq talastyq namys qozyp,

                                                Basymdy shatastyrdy shal-shaqpyt ta,

                                                Birinen alamyz dep biri ozyp.

                                                «Qútylmas kópten qoyan» degen maqal

                                                Qaljyng sóz  biri mayda, biri qatal.

                                                Sóz etpey ókinishti bop jýrgender,

                                                Deydi eken «Bay tandaghysh, bedeu baytal»,

                                                Qyljaq sóz tús-túsymnan mazamdy alyp,

                                                «Ámenger» әlegine basym qalyp,

                                                Azattyq aldy degen sorly basym,

                                                Kýnirenem taghdyryma kýnde nalyp.

                                                Osynday jýrgen kezim kóp jylauda

                                                Kókirek sherge toly, kóz búlauda

                                                Qaranghy, aisyz týnde el aulaqta

                                                Otyrdym jauap berip kóp súraugha.

 

 

Múnan keyin Sara Kýsembaymen kezdeskenin syrly lirikalyq ólendermen suretteydi. Sýigenine qosyludy oilap, Áripting ýilenu oiymen jazghan sýiispenshilik hatyna ólenmen – sonday әdepti, sonday maghynaly hatpen jauap qayyrady.

Aqyry 1897 jyly Sara Bekbay degen kisimen qosylady. Túrmysqa shyqqannan song da, Sara talay jiyn-toptarda óleng aitady. Keyinde qúrt auruyna shaldyghyp, 1916 jyly 38 jasynda dýnie salady.

Mine, qysqasha ghana aqyn Saranyng tarihy osy. T. Qalilahanov ózining enbeginde Saranyng 1500 jolday ólenin keltiredi. Onyng ishinde óz ómirin bayandaytyn «Dúzaq» degen poema, «Jýrek» atty anyz ólen, «Arsalang aldynda», «Bekindim», «Shymyldyq», «Qarlyghash», «Qosh bol, elim!» degen úzaq ólender bar. Osy atalghan barlyq ólenderge tәn bir stili bar. Sóz baylyghy, sóz qúrau tәrtibi foliklorlik bolmasa eski aqyn jyraulardyng sarynyna kelmeydi. Ólenderi mýdirissiz súlu, «bos sózben bylghanbaghan» mәnerli, maghnaly. Kóptegen ólenderinde dýniyelik kózqarasynyng keng ekendigin, kóp nәrseni angharyp, týsinetindigin kóruge bolady. Kiptapshyl aqyndardyng ólenderindey «allalap» jatqanyn da kórmeysiz.

Saranyng Abay ólenderimen tanystyghy jóninde derek joq. Degenmen, Sara ólenderinde Abay ólenderining saryny bar siyaqty. Sara marqúmnyng óz aitqanday, qaghazgha týspegen song kóptegen ólenderi izsiz ketkeni anyq, biraq ta Sara ólenderi әli tegis jinalyp bolghan joq. El esinde qalghan ólenderin qúmnan jighan altynday, erinbey, jalyqpay tyrnaqtap jighan jón.

Sara – qazaq halqynyng asa iri aqyny, ayauly qyzy. Sosialistik zamanda kórkeygen elimiz Saraday sýiikti qyzyn keng qúshaghyna qayta qysyp, nәzik lýpildi, alyp jýregine basady.

Bizding ósken әdebiyet tarihynan Saragha әlpeshtep oryn, tiyisti sybagha beruimiz kerek.

Audandyq qyzmetker Tәnirbergen Qalilahanov asa kerekti baghaly enbek jasaghan. Búl enbekting tez arada jaryqqa shyqqany jón. Búl enbekte jogharghy aitylghandardan basqa da kóptegen baghaly derekter bar. Biz Árip aqyn jónindegi derekterge toqtaghanymyz joq. Múnyng ózi avtordyng zor enbegi. Qysqasha aitarymyz – Árip te enbekteri qatty eskerilgen aqyn. Árip Abaydy jamandapty degen sózge yryq bere beruge bolar ma eken? Áripting Abaydy maqtanysh tútatyn ólenderi kóp-aq, onyng biri mynau:

 

                                                   ... Barlyqqa mastandy ma Abay marqúm!

                                                   Aqylgha qúday ózin qalyptaghan.

                                                   Taqsyr-ay topyraghy torqa bolghyr,

                                                   Dýniyeni týgel oilap sharyqtaghan.

                                                   Ózinde búl dýniyeden bir kemdik joq

                                                   Qalaysha sonyng bәrin anyqtaghan.

 

Taghy da bir eskere ketetin nәrse – Áripting Leninge arnap 3 poema jazuy.

Maqalamyzdyng qorytyndysynda taghy bir aita keterlik jay bar. Ol ghylymy zertteulerding әdisi turaly T.Qalilahanovtyng enbegining qúndylyghy: ol jalghyz ghana arhivte otyrmay, el aralap, kórgen, estigen adamdardyng maghlúmatyn biri men birin salystyra otyryp, qorytyndygha kelgen. Keyde biz el arasyna izdenu ekspedisiyalaryn jiberudi mezgili ótken is dep sanaymyz.  

Áriyne, Akademiya manda jinalghan zattar kóp shyghar, biraq ertede qaghazgha týsken mәdeny múrasy elderding el adamynyng esindegi mәdeny múrasy tolyq jinaldy dep aita almaymyz. Qalilahanovtyng enbegi oghan tolyq dәlel. Bizdinshe Akademiya bolyp, Jazushylar Odaghy bolyp, taghy basqa úiymdar osy jaghdaydy qatty eskergeni jón.

 Almaty, 1959 j.

  «Qazaq әdebiyeti», 17 iili 1959 j.

 №29(237)  «Aqyn Saranyn» әdebiyetimizdegi  ýlesi

 Anyqtama.  Akyn Saranyng portreti, avtor M. Vashenko. Aqyn Saranyng jerlesterimen әngimelecip, zertteu, anyqtau júmystaryn jýrgizgennen  keyin  Moskvada Margarita Vashenkonyng salghan sureti.  Osy portretting salynuyna kóp kómek bergender   sol uaqyttaghy Qapal audannynyng (Taldyqorghan oblysy) basshylary A. Alybaev, B. Ramazanovalar edi.

Abai.kz

0 pikir