ءىلياس وماروۆ. اقىن سارا
اقىن سارا تۋرالى قۇندى دەرەكتەر تاۋىپ، ادەبي ورتاعا ۇسىنعان ولكەتانۋشى، قالامگەر تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ ەدى. الدىمەن از-كەم ءسوز وسى ءبىر ابىز قارت تۋرالى بولسىن.
قاليلاحانوۆ تاڭىربەرگەن 1916 جىلى 10 ساۋىردە دۇنيەگە كەلگەن. جازۋشى، دراماتۋرگ. اكەسى قاليلاحان نۇرمولداۇلى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنىڭ مايدانگەرى. قاليلاحانوۆ تاڭىربەرگەن تالعار قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىن بىتىرگەن. «لەنين جولى» گازەتىندە ادەبي قىزمەتكەر، اقسۋ تەاترىندا ديرەكتور بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قوس جانارىنان ايرىلسا دا، زەرتتەۋ جۇمىستارىنان قول ۇزبەگەن. اقسۋ اۋدانى گازەتىندە رەداكتور بولدى. قاليلاحانوۆ - اقىن سارا شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى. «اقىن سارا» كىتابىنىڭ اۆتورى. جازۋشى قالامىنان تۋعان «قازاقناما» – ءۇش تومدىق تاريحي زەرتتەۋ، «ابىلاي اماناتى»، «التىن بەسىك» پەسالارى تالدىقورعان وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا قويىلعان. تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان «قازاق كاعاناتى»، «قارا شاش» پەسالارى بار. «قىپشاق» ەرتەگى دراماسىنىڭ، «اسەت - ماقپال» ليبرەتتوسىنىڭ، «اقىن سارا» كينوستسەناريىنىڭ اۆتورى. تاريحي-تانىمدىق ماقالالارى مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالانعان. جازۋشىنىڭ ء«تۇپ توركىن»، «حاندار شىققان قارادان» تاريحي حيكايا اڭگىمەلەر تسيكلى، «قوش، قوناق جاي دۇنيە»، «قۇدا قۇرمەت»، «بالالارىما» دەگەن ولەڭ-پوەمالارى بار.
تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ – تالدىقورعان قالاسىندا، قوساعاش اۋىلىندا، جانسۇگىروۆ كەنتىندە اكىن ساراعا ەسكەرتكىشتىڭ ورناتىلۋىنا ۇيىتقى بولعان ازاماتتاردىڭ ءبىرى. اكىن سارانىن وبرازىن زەرتتەۋ ماكساتىندا تالاي جەرلەستەرمەن كەزدەسىپ، تۇلعانىڭ بەينەسىن، ونىڭ ءومىرىن جان-جاقتى سارالاپ شىققان قازاق ەلىنىڭ ءبىر تۋما پەرزەنتى. وسى ءبىر قايراتكەر جاننىڭ، تالانتتى ادامنىڭ ەڭبەگىنە كەزىندە ساراپتاما جاساعان ءىلياس وماروۆتىڭ ماقالاسىن بۇگىنگى وقىرمانعا قايىرا ۇسىنعاندى ءجون بولار دەپ سانادىق.
اقىن سارا
ء(ىلياس وماروۆتىڭ ماقالاسى)
سارانىڭ اتىن بىلمەيتىن ادام جوق. بىراق سول سارا جونىندە بۇرىن-سوڭعى لاقاپتى بىلاي قويعاندا، عىلىمي-زەرتتەۋلەر جوقتىڭ قاسى ەدى. جۇرتتىڭ كوپشىلىگى سارانىڭ تاريحتا بولعان ادام ەكەنىنە كۇدىكتەنبەسە دە، قالدىرعان ەڭبەكتەرى بەلگىلى بولماعان سوڭ، شىن دارىندى اقىن بولعاندىعىنا ءشۇبالاناتىن. ءتىپتى، بەلگىلى ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىن بىرەۋ بولدى دەپ، بىرەۋلەر بولمادى دەپ ءبىر پاتۋاعا كەلمەي جۇرەتىن. وسىنداي جاعدايدىڭ بولارىن تەگى زيرەك سارانىڭ ءوزى دە الدىن الا بىلگەن سياقتى، «قوش بول، ەلىم» دەگەن ۇزاق ولەڭىندە سارا:
مەن ريزا – ريزا شىعار جۇرت تا ماعان.
سەزە مە تۇششى-اششىنى ۇرتتاماعان،
اق ءجۇزىم كۇزگى گۇلدەي سولعىن تارتتى،
كۇن قاققان شۇبەرەكتەي جۇرتتا قالعان.
... دۇنيەگە كەلىپ كەتەر اركىم قوناق،
سولاردىڭ بىرەۋى مەن – ءومىرى شولاق،
سىرىقتان قىزىق جاساپ الا المايتىن
ۇقىپسىز بولماۋشى ما ەد كەيبىر ولاق.
اداممىن مەن دە سونداي ۇقىبى جوق،
ءتىل بار دەپ ساناپ جۇرگەن كوڭىلىنە توق،
قاعازعا جالعىز ءسوزىم تۇسپەگەنسىن،
ۇمىتىلىپ قالار سارا قۇر اڭىز بوپ.
ءدام تاتقان قادىرلى ەلدە تارتىپ بۇيرىق،
وسى ءبىر ون اۋىز ءسوز مەنەن سىيلىق.
حيكايا، كىتاپ جازىپ بەرە المادىم،
ارىپتەي بولماعان سوڭ حاتقا جۇيرىك.
كەمدى كۇن قىزمەت ەتتىم دوس جارانعا،
ونەرىم از بولسا دا ماقتانارعا،
مەنى دە بالامىز دەپ ەسكە ال، جۇرتىم،
سارانىڭ ايتارى وسى اتتاناردا.
كەشەگى قىتىمىر زاماندا زارلاپ وتكەن سارانىڭ ارمان ۇشقىنى وسى ولەڭىندە ايقىن كورىنەدى.
ءبىزدىڭ الدىمىزدا قاپال اۋداندىق گازەتىنىڭ رەداكتورى تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ جولداستىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1958 جىلعى 5-نومىرىندەگى ماقالاسى جانە «اقىن سارا مەن ءارىپ» دەگەن كولەمدى قولجازباسى جاتىر. تاڭىربەرگەن عىلىمي قىزمەتتە بولماعانمەن كوپتەگەن دەرەك ماتەريالدار جيناپ، وتە باعالى ەڭبەك ەتكەنىن اتاپ ايتۋ كەرەك. عىلىمي-زەرتتەۋشى ماماندار ءۇشىن بۇل ماتەريالداردىڭ ءالى دە تالاس جاقتارى بولار. دەگەنمەن، بۇل ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعىندا داۋ بولماسقا كەرەك.
سارا كىم؟ ونىڭ ءداۋىرى قانداي؟ ونىڭ بىرجانمەن ايتىسقانى شىندىق پا؟ تاڭىربەرگەن ەڭبەگى بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الادى.
شىنىندا سارا كىم؟ سارا 1878 جىلى تۋىپ، 1916 جىلى قايتىس بولعان. اكەسى تاستەنبەك جەتىسۋداعى اتى-شۋلى مامان، تۇرىسبەكتەردىڭ قوڭسىسى، كەدەي ادام بولىپ، سارانىڭ جاس كەزىندە دۇنيە سالعان. تاڭىربەرگەن ەڭبەگىندە تولىق كەلتىرىلگەن سارانىڭ ءوز ومىرىنەن الىنىپ ايتىلعان «دۇزاق» دەگەن پوەماسىندا مىناداي ولەڭدەر بار:
سالىنعان سال قورادان الاسا ءۇي،
ەسىكسىز، تەرەزەسىز، قاراشا ءۇي،
قازاندىق، كونە الاشا، توزعان قومشا،
جەتىمسىز جارالى تۇرمىس – ىشتەگى كۇي.
... جىلتىلداپ سول ءبىر ۇيدەن شىققان جارىق،
كەيدە ءوشىپ، ۇزىلەدى، كەيدە جانىپ.
سول ۇيدە تىنبايدى ءبىر تالدىرماش قىز،
تامىزىق وتقا ۇستاپ وتىن سالىپ.
بۇل سارانىڭ ءوز ءجاي-كۇيىن بەرەتىن ءوزى تۋرالى ولەڭ بولسا كەرەك. سارانىڭ ءبىر جاقىن اعاسى جۇدەۋ تۋىستارىنا جاردەم قىلامىن دەپ وگىز ۇرلاپ، سونىڭ ناتيجەسىندە شونجارلاردىڭ ۇيعارۋىمەن سارانى جيەنقۇلعا اتاستىرماقشى بولادى. بۇل ۇيعارىندىنى دا «دۇزاق» پوەماسىنان كورەمىز:
ايىپقا ات ورنىنا تىكسىن باسىن،
وتەسىن ءسويتىپ ىشكەن ارام اسىن،
جاباتىن بۇل جارلىنىڭ شاپانى جوق،
بەرمەسە كۇڭشىلىككە قارىنداسىن.
تەگى سارانىڭ تراگەدياسى دا، باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسى دە وزىنەن ءوزى تۋعان وسى تارتىستان باستالادى. سارا الدىمەن بارلىق مۇڭىن اپاسىنا شاعادى.
اپاتاي، وسى ما ەدى «قورلىق» دەگەن؟
«قورلىققا» كوندىرەتىن «زورلىق» دەگەن؟
جان شوشىر اقساق، سوقىر ءبىر ەسەكتىڭ،
قورلانىپ «قوساعىندا بولدىق» دەگەن.
بەرىپ پە ەڭ اق ءسۇتىڭدى ماعان قارعاپ؟
تاۋىپ پا ەڭ دۇنيەگە وسىنى ارناپ؟
دەپ جىلاپ، اششى ءۇنىمدى اعىتتىم مەن،
اپامنىڭ قۇلاعىن جەپ، كۇن-ءتۇن سارناپ.
ايىپ اناسىندا ەمەس ەكەنىن بىلگەن سارا تۋعان حالقىنا جار سالادى. مۇندا دا تىلەگى تاسقا تىرەلىپ، ول جالپى ايەل قاۋىمىنا تەڭدىك جوق ەكەنىن تۇسىنەدى. بۇدان بىلاي ءوز باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستىڭ وسى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەمەن ۇندەستىگىن اقىن سەزەدى. ءسويتىپ، ون جەتى جاسار قازاق قىزى ءحىح عاسىردىڭ اقىرعى جىلدارىندا-اق ايەل بوستاندىعى دەگەن تاريحي الەۋمەتتىك ماڭىزى زور ۇرانعا ءوز ءۇنىن قوسادى.
... بۋىپ تا كوگەندەگەن اق تۇساقتاي،
«قالىڭنان» قىز قۇتىلىپ كورگەن بار ما؟
... ايەلگە بۇل زاماندا اتقان تاڭ جوق،
نە ونەدى ايتىپ ءبارىن زارلاعاندا.
ارينە، سارانىڭ ەڭ قۋاتتى قۇرالى ولەڭ ەدى. قولىندا بار وسى قۇرالمەن ول ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىن شەنەۋگە تالپىنادى.
ءتۇسىندىم مەنىڭ تاعدىرىم كوپپەن بىرگە،
جەڭىسكە جەتە المايسىز قوسپاي ىرگە.
زار-مۇڭدى كوپ الدىنا كورسەتەيىن.
جالىنىپ ەڭ بولماسا قىزىل تىلگە.
... ورتاق مۇڭ اركىمنىڭ-اق ويىن تەربەپ،
ازاتتىق زارى ايتىلسا-اق ارمان كەرنەپ،
نامىسى ءار ايەلدىڭ تۇرتكىلەيدى،
«سارانى سايراتۋعا جاردەم بەر» دەپ.
بۇل كۇرەستە، ايەلدەردىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندەگى تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەستە، سارا ول تەڭسىزدىكتىڭ كۇرە تامىرلارىن تابا بىلەدى، ونى اتاپ ايتۋعا دا باتىلدىعى جەتەدى. ارسالاڭ دەيتىن اقىن باستاعان ءبىر زور جيىندا يناباتى بار، ارا تۇسە الادى دەگەن باتىر، بيلەردىڭ تۇرىسبەكتىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ:
ءبارى دە قاجى اۋلىنىڭ قامىن ىستەپ،
جابىسادى تەرىدەگى شەلى مايداي، -
دەي كەلىپ، ءدىن شىرماۋىنا نەگىزدەلگەن ادەت-عۇرىپ زاڭىنا قارسى شىعادى.
«اق باتا»، «اق قوي قانى» دەگەن اتاق،
ارقاشان كولدەنەڭدەپ الدا جاتاد.
دەگەندە-اق «قۇداي»، «قۇران» قۇل بولاسىڭ،
قايسىڭنىڭ بۇل قامالعا قولىڭ باتاد؟!
قول بولىپ دىنگە ۋلاعان ەل جۇرەگى،
«بۇيرىققا لاج بار ما» دەپ جۇرەدى.
كوزسىز ەل، كورگەنسىزگە جەم بولعانشا،
سۋعا اعىپ ءبىر كۇن ولگىم كەپ جۇرەدى.
كوپ نارسەنى اڭعاراتىن، بايىمدايتىن سارانىڭ زيرەك ويى بوستاندىق اڭساعان ەلىنىڭ قامىن جەكە ءوز قايعىسىمەن بىرگە ويلايتىنىندا. كەلەشەكتەن زور ءۇمىت كۇتەدى سارا. بۇعان تىرەك بولعان سۇيگەن جىگىتى كۇسەمباي مەن ونىڭ بەكەتتە (پيكەتتە) تۇراتىن دوسى - ورىس شالى پاۆەل. كوشكە ىلەسە المايتىن كەدەي ءۇيى بەكەتتە تۇراتىن جالعىز ءۇي ورىستىڭ جانىنا كەلىپ، كۇنەلتەدى. سارانىڭ باس قايعىسىن بىلەتىن ورىس شالى كەلەشەكتەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن بولجاۋلار ايتقان سياقتى. سارا ونداي بوستاندىققا قۋانا سەنسە دە، بۇلك ەتپەي، ءۇنسىز ۇيقىدا جاتقان اينالانى كورىپ، كوڭىلىنە كوپتەگەن كۇدىك الادى. ايتسە دە سارا كوڭىلىنە بۇدان كوپ ۇعىنىستار ۇيالاعان ءتارىزدى.
جۇمباعىن پاۋىل قارتتىڭ جەتە بىلمەي،
ويلانام وڭاشادا كوزىمدى ىلمەي،
«تۇبىندە جەتىم-جەسىر جەڭەد» دەگەن،
سوزدەرى تاڭداندىراد ىشكە كىرمەي.
ايتسا راس، سولسا-داعى قاي حالىقتا،
سەكىلدى كەدەي كۇيى ءبىر قالىپتى.
«بىرلەسىپ بارلىق ۇلتتار جەڭىس تاباد!»
دەگەن ءسوز ۇعا المايمىن شىن انىق پا؟
... وسىلاي كۇڭىرەنەمىن ەسىز ۇيدە.
بۇرايمىن دومبىرامدى مۇڭدى كۇيگە.
كەۋدەمدى تىنىس كەرە – ۋھلەسەم،
ومىراۋدا ۇزىلەدى تاققان تۇيمە.
پاۆەل قارتتىڭ كىم ەكەندىگىن انىقتاۋ جاقسى بولار ەدى، ءبىز ءسوز قىلىپ وتىرعان اۆتوردىڭ ەڭبەگىندە بەكەت ۇستاپ تۇرعان ورىس شالى دەگەننەن باسقا ول تۋرالى ەشبىر دەرەك جوق. ساراعا سونشالىقتى ساياسي ءسوز ايتقان شال ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك ومىردەگى ورنى جونىنەن تەگىن ادام بولماسا كەرەك. شاماسى سول كەزدەگى روسسياداعى ساياسي اعىم وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – حالىقشىل بولار ما دەپ جورامالدايمىز.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان ءبىز سارانىڭ قانداي يدەيالىق جوعارى ساتىعا كوتەرىلگەنىن كورەمىز. سوندىقتان اقىن سارانى ەلىمىزدىڭ جۋىردا عانا وتكەن تاريحىنداعى كورنەكتى قايراتكەرى دەپ ەسەپتەگەنىمىز ءجون.
مۇمكىن، سارانىڭ قوعامدىق قايراتكەرلىگىنە شاك كەلتىرۋشىلەر بولار. بىراق، بەلگىلى بىرجانمەنەن ايتىستا دا، باسقا ادەبي دەرەكتەرىندە دە سارانىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەگە كوبىرەك كوڭىل بولگەنى بوي كورسەتىپ وتىرادى.
ايتىستا ءبىرجان:
جاقسىنى كورمەك ءۇشىن دەگەن سارا،
ءوزىن قويىپ، ەل قامىن جەگەن سارا،-
دەپ كەلسە، سارانى كوزىمەن كورىپ، «ەشكىولمەستە» ءبىرجان مەن سارانىڭ كەزدەسۋىنىڭ كۋاسى بولعان شوپشەكتىڭ احمەتى دەگەن كىسى (1928 جىلى قايتىس بولعان) سارانىڭ اقىندىعى تۋرالى بىلاي دەيدى:
سارانىڭ اقىندىعى بولدى ەرەكشە،
ايتىسقا جارماسپايتىن ءجاي زەرەكشە،
جىر قىلىپ زامان سىرىن، تۇرمىس مۇڭىن،
____________________________________
ايتادى ادامدارداي جاسى كەكسە.
(ولەڭنىڭ استىن سىزعان ءبىز، ءى.و.).
ء«بىرجان – سارا ايتىسىن» كىتاپ قىلىپ شىعارعان بەلگىلى ءارىپ اقىن (1924 جىلى قايتىس بولعان) ءوزىنىڭ ساراعا جازعان سۇيىسپەنشىلىك حاتىندا سارانىڭ كوپتەگەن سيپاتىن سۋرەتتەپ، بەينەسىن جاسايدى. مۇمكىن ماحاببات وتى ۇيتقىتىپ، اقىننىڭ ارتىق تا كەتكەن جەرى بار شىعار، دەگەنمەن ولەڭمەن جازىلعان ۇلكەن حات سارانى كوپ بىلەتىن، ونىڭ جاي-كۇيىن كوبىرەك اڭعاراتىن، ونىڭ باسىنداعى حال-جايدى كوبىرەك تۇسىنەتىن ادامنىڭ اتىنان جازىلعان حاتقا ۇقسايدى. سونداي-اق، بۇل حاتتان سارانىڭ زەرەكتىگىن، اڭعارعىشتىعىن، اقىلدىلىعىن كورەمىز. ءبىر مىسال:
سەگىز قىر، سەكسەن سىرمەن شىڭعا تارتساڭ،
تۇسىنبەس ايتقانىڭا كەيبىر جاسىق.
ورنەكسىز ءجون بىلمەگەن ناداندارعا،
تۋىپ ەڭ ناقىش بەرىپ، ورنەك اشىپ.
... كامەلەت، وزگە جاننان كوپ ساناسى،
ايەلدىڭ – اۋەلىندە ءسىز داناسى.
اقىلعا يشاراتپەن ايتپاي تۇسكەن،
وتكىر زەيىن، پىكىردىڭ نىشاناسى.
(ماقالامىزدا ءبىز ولەڭ مىسالداردى كوبىرەك كەلتىرىپ وتىرمىز. ويتكەنى اقىن سارا تۋرالى ولەڭسىز پىكىر ايتۋعا بولمايدى. سارا تۋرالى ايتىلعان پىكىردە ونىڭ ولەڭدەرىن مىسالعا كەلتىرمەۋ العاشقى ايتىلعان پىكىر ءۇشىن قيىنعا سوعادى.) قازاق حالقىنىڭ اسىل قىزى، ارداقتى اقىنى سارا 17 جاسىندا زامان شىرماۋىنا ىلىگىپ، اۋعا تۇسكەن بالىقتاي جانتالاسىپ، بۇلقىنعان ەدى. اتاعى جاس كەزىنەن-اق تاراعان سارانىڭ باس بوستاندىعىن كوكسەپ، الاسۇرعان جاستىق داۋىسى – جان داۋىسى كوپ جەرگە كەتكەن بولۋعا ءتيىس. جەتىم قىزدىڭ جەر جارعان ارمانى ءارىپ ارقىلى ءبىرجان، ابايلاردىڭ قۇلاعىنا شالىنۋى دا مۇمكىن. 63 جاستاعى شال ءبىرجاننىڭ جەتىسۋداعى سارانى ىزدەپ كەلۋى، ونىڭ ەل قىدىرۋ نيەتى عانا بولماساقا ءتيىس.
جوعارىدا ايتىلعان احمەت اقىن «ەشكىولمەس» دەگەن ءبىرجان مەن سارانىڭ پوەماسىندا ءبىرجاننىڭ مىناداي ولەڭىن كەلتىرەدى:
ويدا جوق قۋانىشپەن قۇمىرىمدا،
كەز بولدىم «مامان شالدىڭ ۇعىلىنا».
نايماننىڭ بۇلبۇل قۇسىن كورمەك ەدىم،
قوندىرعان قاپتاعايدىڭ تۇعىرىنا.
ءبىرجان مەن سارانىڭ جۇرتقا بەلگىلى، ايگىلى ايتىسى بولعان با؟ وسىعان كوشەيىك. ءدال بۇل ماسەلە تۋرالى قاليلاحانوۆ ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە كوپتەگەن اقىلعا قونارلىق تالداۋ جاساعان. ەڭبەكتەگى دەرەكتەر بويىنشا 1895 جىلى ءبىرجان جەتىسۋ ولكەسىندە بولىپ، تۇرىسبەكتىڭ ۇيىندە سارامەن كەزدەسكەن. ول كەزدە ءبىرجان 63 جاستاعى قارت ەكەن. بۇرىنعى ايتىلىپ جۇرگەندەگىدەي ايتىس بولماعان، رۋدى ماداقتاپ، ءبىرجاندى دا، سارانى دا باي بالالارى قىلىپ ەسكى ايتىس داستۇرىنە ءتۇسىرىپ، ءوڭىن اينالدىرۋشى ءارىپ. مۇنىڭ شەت-جاعاسىن ءارىپتىڭ ساراعا جازعان حاتىنان دا كورۋگە بولادى. اۆتور بۇلاي بولۋدىڭ سەبەپتەرىن ءوزى اشادى. دەگەنمەن ءارىپتى بۇل جونىندە كىنالاۋعا بولماس. سەبەبى، ايتىس سول تۇرعىدان جازىلماعاندا ونىڭ باسىلىپ شىعىپ، جارىق كورۋى دە ەكى تالاي ەدى دەيدى ءارىپتىڭ ءوزى. دەگەنمەن سول باسىلىپ شىققان كىتاپتىڭ وزىندە دە سارانىڭ قاجىعا ايتاتىن ارىزى، ءبىرجاننىڭ ساراعا قامقورلىق جاساپ ايتقان ولەڭدەرى سول قالپىمەن قالعان. بۇل، ارينە، قۇلاق قويارلىق زات. ءبىز ول ولەڭدەردى كەلتىرىپ جاتپايمىز، سەبەبى ايتىستىڭ تەكستى جۇرتشىلىققا كەڭىنەن ءمالىم. تەك قانا جاڭا دەرەكتەر جونىندە بىرەر مىسال كەلتىرەيىك. احمەتتىڭ نۇسقاسى بويىنشا، ءبىرجان «ەشكىولمەسكە» جينالعان كوپتىڭ الدىندا ولەڭ ايتىپ، ءان سالعان. ءوزىن تانىستىرىپ ايتقان ولەڭدەرىنىڭ كوبى بۇرىنعى ايتىسقا كىرگەن كوركەم اعىلمالى ولەڭدەر، بىراق ونى ساراعا قارسى ايتپاعان. بۇل ەستە بولۋ كەرەك. ءارى ول ولەڭنىڭ شىندىققا جاقىندايتىن وزگەشەلىكتەرى بار. ماسەلەن:
الپىسقا كەلدىك اتتاپ، ەلۋ بەستەن،
وتكىزدىم ويىن-ساۋىق مەن ءبىر دەستە.
نايمانعا كەلىپ سالەم بەرەيىن دەپ،
ەلىڭدى ىزدەپ كەلدىم «ەشكىولمەسكە»، -
دەي كەلىپ، ءبىرجان سارانى جۇزبە-ءجۇز كورىسۋگە شاقىرىپ كەلۋىن تىلەيدى. سارانى ىزدەپ كەلگەندىگى جانە ونى مۇڭ-زاردان قۇتقارۋ ماقساتى بارلىعىن ءبىرجاننىڭ تانىسۋ ولەڭىنەن بىلۋگە بولادى.
وسى ما نايمانداعى بۇلبۇل قۇسى،
كوپ سۇراپ، جاڭا تاپتىم جازى، قىسى،
اۋەلى قازاقشالاپ كورىسەيىك،
جارقىنىم، بەرىرەك كەل، جاسىڭ كىشى.
جاقىنداپ جانىما كەل، جانىم بالام،
نايماندا ۇلدان وزىپ تۋعان دانام.
تىڭدايىن ارمانىڭدى ايت، حالقىڭا،
_________________________________
الدىندا تۇرىسبەك پەن ءبىرجان اعاڭ.
(ولەڭدەگى جولدار استىن سىزعان ءبىز، ءى.و.).
بۇدان كەيىن سارا شەشىلىپ، كوپشىلىكتى ءوزىنىڭ حال-جاعدايىمەن تانىستىرىپ، ايتقان ارىز-ولەڭىن بىلايشا اياقتايدى:
قاجەكە-اي، سىزگە ايتارلىق ارىزىم سول،
قاپامىن باس بوستاندىق الماعانعا، -
دەيدى.
ءبىرجان ساراعا ولەڭمەن زور باعا بەرىپ، اياعىندا تۇرىسبەككە قاراپ:
تۇرىسبەك، توي بوپ قايتسىن وسى جيىن،
بەرەيىن كوكپارىڭا مەن-اق تيىن.
ازات ەت حالىق الدىندا سارا قىزدى،
ءبىر باتا كوپ ۇيعارسا قانشا قيىن.-
دەپ بىتىرەدى. سارانىڭ ءبىر بۇعاۋدان بوسانۋ تاريحى وسىنداي.
كەشەگى زاماندا ايەلدەردىڭ باس بوستاندىق الۋ ءىسى وڭاي بولعان جوق. ۋاقىت ىلگەرىلەمەي، تاريح ءوزىنىڭ جاڭا ۇكىمىن ايتپاي تۇرعاندا، كەڭگىرباي، قۇنانباي ءداۋىرىنىڭ ءجىبى بوساماي تۇرعاندا، بۇل ءتىپتى قيىن بولاتىن. سول فەودالدىق زاماندى وكپەك جەل ۇرعان قارداي جەنتەكتەگەن كاپيتاليزم قوعامىنىڭ العاشقى ستاديالارىنىڭ قازاق دالاسىنا كىرە باستاۋى، قاراڭعىلىق پەن فەودالدىق-بايشىلدىق قارماعىندا زار يلەگەن قازاق ەلىن ەپتەپ تە بولسا تىنىستاتقان-دى. رۋارالىق جانجالعا شەك قويىلىپ، كاپيتاليستىك قاتىناستار بىرتە-بىرتە ءوز دەگەنىن جاساي باستاعان ەدى. بۇلار ەسكى باياۋلىقتى جەدەلدەتىپ، ىلگەرى ۇمتىلدىرا ءتۇستى. بۇل كەزدە كاپيتاليستىك قوعام از دا بولسا قامقورلىق جاساعانسىپ، ويانعان حالىقتىڭ تىلەگىن تۇگەل قاناعاتتاندىرماعانمەن، حالىق تەپكىسىنە شىداي الماي، العاشقى مادەنيەت وشاقتارى – مەكتەپتەر اشقان. بوستاندىق دەگەن ءسوزدىڭ بۋرجۋازيالىق تۇسىنىگىن كوبىرەك اۋىزعا الىپ جۇرگەن جاڭا كۇش پايدا بولا باستاعان-دى. بۇل ءسوزدىڭ جارشىلارى، اسىرەسە ساۋدا كاپيتالىنىڭ وكىلدەرى ەدى. جوعارىداعى ايتىلعان جاعدايلار ولاردىڭ شىن كوكسەگەن نارسەلەرى بولماسا دا كەرەگىنە جارارلىق ۇراندارى بولاتىن. فەودالدىق قارىم-قاتىناستارعا قاراعاندا، بۇل، ارينە، ىلگەرى باسۋشىلىق (پروگرەسس) ەدى.
ءبىزدىڭ قازاق دالاسىندا «جۇماندارمەن» قاتار «يگىلىكتەر» دە شىعا باستاعان ەدى. جەتىسۋ ولكەسىندەگى «يگىلىكتەر» مامان تۇقىمدارى بولاتىن. بۇلار ەسكى ساسىق بايلار ەمەس، ساۋدا-ساتتىق ىسىنە كەڭ ارالاسقان جاڭا كاپيتاليستىك ساتىنىڭ وكىلدەرى بولاتىن. ت. قاليلاحانوۆ ءوز ەڭبەگىندە مامان تۇقىمدارى جاي عانا ساۋداگەر ەمەس، ولار ءبىر ولكەدە باسقا باس كورسەتە باستاعان ساۋداگەرلەردى تۇنشىقتىرىپ، ىلە وزەنىنەن اياگوزگە دەيىنگى ەلگە مونوپوليالىق پراۆو الدى دەيدى. ونىمەن قويماي تاتار، قىرعىز ساۋداگەرلەرىنە قىزدارىن بەرىپ، قۇداندالى بولىپ، ساۋدا-ساتتىق قاناتىن كەڭىرەك جايعان. سونىڭ ارقاسىندا تۇرىسبەك تۇقىمدارى عانا حالىقارالىق رىنوككە جىلىنا 20-30 مىڭ ءىرى قارا، 150 مىڭعا دەيىن قوي ايدايتىن بولعان.
تۇبەك اقىننىڭ:
... سارى التىن ساقالىنان اققان مامان.
بولماسا:
... ەرنىڭنىڭ بۇلك ەتكەنى ەم بولادى.
جەتسىن بە بۇدان ارتىق قولىڭ بۇلتقا، -
دەيتىنى وسىدان بولۋى كەرەك.
ارينە، وسىنداي توماعا تۇيىقتىقتان ارىلا باستاعان، باسقا ەلدەرمەن قاتىناسى كۇشەيە باستاعان تۇرىسبەكتەرگە ايگىلى سارانى فەودالدىق شەڭگەلدە ۇستاپ وتىرۋ اتاعىنا داق كەلتىرەتىن تاڭبا بولاتىن بولعانسىن، جيەنقۇلدان ازات ەتۋگە ءماجبۇر ەتكىزدى. بىراق بۇل سارانى وراعان شىرماۋدىڭ ءبىر قاباتى عانا بولاتىن. ەندىگى قاباتى "امەڭگەرلىك" ەدى. مۇنى سارا ۇعا العان جوق.
سارانىڭ سۇيگەن جىگىتى كۇسەمباي پاۆەلمەن يامششيك ايداپ ومبىعا بارىپ قايتا ورالعاندا، سارانىڭ باسى بوستاندىق العانىنا قۋانعان ەدى. بىراق امەڭگەرلىك سالتىمەن سارانىڭ باسى بازارعا تۇسكەنىن كورىپ، ول نيەتىنىڭ ورىندالماسىن سەزەدى. ول ساراعا ءبىر مومىنداۋ، اۋقاتتى ادامعا تيۋگە اقىل بەرىپ، ءوزى جىلقى باعىپ ءجۇرىپ، قىسقى ءبىر سۋىق بوراندا قازا تابادى.
ءوزىنىڭ باسى «امەڭگەرلىك» بازارىنا تۇسكەنىن سارا «شىمىلدىق» دەگەن ولەڭىندە سىپاتتايدى. ۇزىنىراق تا بولسا ءۇزىندى كەلتىرەيىك:
... قاجى اۋلى سول جايلاۋدى كوشىپ-قونىپ،
اركىم ءماز اياق-قولىن ەركىن سوزىپ،
قىزىنعان قىمىز ءىشىپ باي-ماناپتار
قىدىرىپ قىز ىزدەيدى قىرسىق قوزىپ.
قىزدى دا الدىمەنەن مال ىزدەيدى.
قالىڭ مال بەرە الاتىن حال ىزدەيدى،
سوندىقتان بوزبالالار بىلاي تۇرىپ،
مالى كوپ، بايىپ العان شال ىزدەيدى.
- باسى بوس، - دەيدى حالقىم، - اقىن سارا،
ازاتتىق العان جىلاپ كەشە عانا،
كوپتەگەن قىزقۇمارعا بولدىم دۋشار
«سارا!» دەپ ىنتىعاتىن جۇرەك جارا.
اۋرە بوپ قالماعان جوق قۇرىق سوزىپ،
باسەكە، باق تالاستىق نامىس قوزىپ،
باسىمدى شاتاستىردى شال-شاقپىت تا،
بىرىنەن الامىز دەپ ءبىرى وزىپ.
«قۇتىلماس كوپتەن قويان» دەگەن ماقال
قالجىڭ ءسوز ءبىرى مايدا، ءبىرى قاتال.
ءسوز ەتپەي وكىنىشتى بوپ جۇرگەندەر،
دەيدى ەكەن «باي تاڭداعىش، بەدەۋ بايتال»،
قىلجاق ءسوز تۇس-تۇسىمنان مازامدى الىپ،
«امەڭگەر» الەگىنە باسىم قالىپ،
ازاتتىق الدى دەگەن سورلى باسىم،
كۇڭىرەنەم تاعدىرىما كۇندە نالىپ.
وسىنداي جۇرگەن كەزىم كوپ جىلاۋدا
كوكىرەك شەرگە تولى، كوز بۇلاۋدا
قاراڭعى، ايسىز تۇندە ەل اۋلاقتا
وتىردىم جاۋاپ بەرىپ كوپ سۇراۋعا.
مۇنان كەيىن سارا كۇسەمبايمەن كەزدەسكەنىن سىرلى ليريكالىق ولەڭدەرمەن سۋرەتتەيدى. سۇيگەنىنە قوسىلۋدى ويلاپ، ءارىپتىڭ ۇيلەنۋ ويىمەن جازعان سۇيىسپەنشىلىك حاتىنا ولەڭمەن – سونداي ادەپتى، سونداي ماعىنالى حاتپەن جاۋاپ قايىرادى.
اقىرى 1897 جىلى سارا بەكباي دەگەن كىسىمەن قوسىلادى. تۇرمىسقا شىققاننان سوڭ دا، سارا تالاي جيىن-توپتاردا ولەڭ ايتادى. كەيىندە قۇرت اۋرۋىنا شالدىعىپ، 1916 جىلى 38 جاسىندا دۇنيە سالادى.
مىنە، قىسقاشا عانا اقىن سارانىڭ تاريحى وسى. ت. قاليلاحانوۆ ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە سارانىڭ 1500 جولداي ولەڭىن كەلتىرەدى. ونىڭ ىشىندە ءوز ءومىرىن باياندايتىن «دۇزاق» دەگەن پوەما، «جۇرەك» اتتى اڭىز ولەڭ، «ارسالاڭ الدىندا»، «بەكىندىم»، «شىمىلدىق»، «قارلىعاش»، «قوش بول، ەلىم!» دەگەن ۇزاق ولەڭدەر بار. وسى اتالعان بارلىق ولەڭدەرگە ءتان ءبىر ستيل بار. ءسوز بايلىعى، ءسوز قۇراۋ ءتارتىبى فولكلورلىك بولماسا ەسكى اقىن جىراۋلاردىڭ سارىنىنا كەلمەيدى. ولەڭدەرى ءمۇدىرىسسىز سۇلۋ، «بوس سوزبەن بىلعانباعان» مانەرلى، ماعنالى. كوپتەگەن ولەڭدەرىندە دۇنيەلىك كوزقاراسىنىڭ كەڭ ەكەندىگىن، كوپ نارسەنى اڭعارىپ، تۇسىنەتىندىگىن كورۋگە بولادى. كىپتاپشىل اقىنداردىڭ ولەڭدەرىندەي «اللالاپ» جاتقانىن دا كورمەيسىز.
سارانىڭ اباي ولەڭدەرىمەن تانىستىعى جونىندە دەرەك جوق. دەگەنمەن، سارا ولەڭدەرىندە اباي ولەڭدەرىنىڭ سارىنى بار سياقتى. سارا مارقۇمنىڭ ءوز ايتقانداي، قاعازعا تۇسپەگەن سوڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى ءىزسىز كەتكەنى انىق، بىراق تا سارا ولەڭدەرى ءالى تەگىس جينالىپ بولعان جوق. ەل ەسىندە قالعان ولەڭدەرىن قۇمنان جيعان التىنداي، ەرىنبەي، جالىقپاي تىرناقتاپ جيعان ءجون.
سارا – قازاق حالقىنىڭ اسا ءىرى اقىنى، اياۋلى قىزى. سوتسياليستىك زاماندا كوركەيگەن ەلىمىز ساراداي سۇيىكتى قىزىن كەڭ قۇشاعىنا قايتا قىسىپ، نازىك ءلۇپىلدى، الىپ جۇرەگىنە باسادى.
ءبىزدىڭ وسكەن ادەبيەت تاريحىنان ساراعا الپەشتەپ ورىن، ءتيىستى سىباعا بەرۋىمىز كەرەك.
اۋداندىق قىزمەتكەر تاڭىربەرگەن قاليلاحانوۆ اسا كەرەكتى باعالى ەڭبەك جاساعان. بۇل ەڭبەكتىڭ تەز ارادا جارىققا شىققانى ءجون. بۇل ەڭبەكتە جوعارعى ايتىلعانداردان باسقا دا كوپتەگەن باعالى دەرەكتەر بار. ءبىز ءارىپ اقىن جونىندەگى دەرەكتەرگە توقتاعانىمىز جوق. مۇنىڭ ءوزى اۆتوردىڭ زور ەڭبەگى. قىسقاشا ايتارىمىز – ءارىپ تە ەڭبەكتەرى قاتتى ەسكەرىلگەن اقىن. ءارىپ ابايدى جامانداپتى دەگەن سوزگە ىرىق بەرە بەرۋگە بولار ما ەكەن؟ ءارىپتىڭ ابايدى ماقتانىش تۇتاتىن ولەڭدەرى كوپ-اق، ونىڭ ءبىرى مىناۋ:
... بارلىققا ماستاندى ما اباي مارقۇم!
اقىلعا قۇداي ءوزىن قالىپتاعان.
تاقسىر-اي توپىراعى تورقا بولعىر،
دۇنيەنى تۇگەل ويلاپ شارىقتاعان.
وزىندە بۇل دۇنيەدەن ءبىر كەمدىك جوق
قالايشا سونىڭ ءبارىن انىقتاعان.
تاعى دا ءبىر ەسكەرە كەتەتىن نارسە – ءارىپتىڭ لەنينگە ارناپ 3 پوەما جازۋى.
ماقالامىزدىڭ قورىتىندىسىندا تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك جاي بار. ول عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ءادىسى تۋرالى ت.قاليلاحانوۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ قۇندىلىعى: ول جالعىز عانا ارحيۆتە وتىرماي، ەل ارالاپ، كورگەن، ەستىگەن ادامداردىڭ ماعلۇماتىن ءبىرى مەن ءبىرىن سالىستىرا وتىرىپ، قورىتىندىعا كەلگەن. كەيدە ءبىز ەل اراسىنا ىزدەنۋ ەكسپەديتسيالارىن جىبەرۋدى مەزگىلى وتكەن ءىس دەپ سانايمىز.
ارينە، اكادەميا ماڭدا جينالعان زاتتار كوپ شىعار، بىراق ەرتەدە قاعازعا تۇسكەن مادەني مۇراسى ەلدەردىڭ ەل ادامىنىڭ ەسىندەگى مادەني مۇراسى تولىق جينالدى دەپ ايتا المايمىز. قاليلاحانوۆتىڭ ەڭبەگى وعان تولىق دالەل. بىزدىڭشە اكادەميا بولىپ، جازۋشىلار وداعى بولىپ، تاعى باسقا ۇيىمدار وسى جاعدايدى قاتتى ەسكەرگەنى ءجون.
الماتى، 1959 ج.
«قازاق ادەبيەتى»، 17 يۋل 1959 ج.
№29(237) «اقىن سارانىڭ» ادەبيەتىمىزدەگى ۇلەسى
انىقتاما. اكىن سارانىڭ پورترەتى، اۆتور م. ۆاششەنكو. اقىن سارانىڭ جەرلەستەرىمەن اڭگىمەلەcىپ، زەرتتەۋ، انىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەننەن كەيىن موسكۆادا مارگاريتا ۆاششەنكونىڭ سالعان سۋرەتى. وسى پورترەتتىڭ سالىنۋىنا كوپ كومەك بەرگەندەر سول ۋاقىتتاعى قاپال اۋداننىنىڭ (تالدىقورعان وبلىسى) باسشىلارى ا. الىباەۆ، ب. رامازانوۆالار ەدى.
Abai.kz
