- Erlan myrza, jurnalister kýni qarsanynda BAQ salasynda qordalanghan mәseleler, onyng ishinde aqparattyq qauipsizdik mәselesin qozghasaq deymiz. Kezinde óziniz de «Qazaq jurnalistikasy últtyq partiyanyng rolin atqaryp otyr» dep, ýlken bagha bergen ediniz. Biraq býgingi BAQ-targha óz qyzmetin atqarugha memlekettik baqylau men monopoliya túsau bolyp otyrghan joq pa?

- Erlan myrza, jurnalister kýni qarsanynda BAQ salasynda qordalanghan mәseleler, onyng ishinde aqparattyq qauipsizdik mәselesin qozghasaq deymiz. Kezinde óziniz de «Qazaq jurnalistikasy últtyq partiyanyng rolin atqaryp otyr» dep, ýlken bagha bergen ediniz. Biraq býgingi BAQ-targha óz qyzmetin atqarugha memlekettik baqylau men monopoliya túsau bolyp otyrghan joq pa?

- Qatelespesem, 2006 jyly «Aqparattyq qauipsizdik jónindegi» tújyrymdama qabyldanghan bolatyn. Sol tújyrymdamada aqparattyq qauipsizdikke qanday faktorlardyng әser etetini aitylghan edi. Onyng eng alghashqy faktory retinde memlekettik monopoliya nemese belgili bir sayasy toptardyng monopoliyasy keltirilgen. Yaghni, búl arada biylik te óz dengeyinde memlekettik monopoliyanyng aqparattyq jýiening jaghdayyna, aqparattyq qauipsizdikke shyn mәninde ýlken qauip tóndiretinin týsinedi jәne moyyndaydy. Egerde osydan 5-6 jyl búryn aqparattyq kenistikting eng basty problemalarynyng biri - aqparat qúraldaryna keybir oligarhtyq, qarjylyq-sayasy toptardyng yqpaly bolsa, keyinge kezde búl problema keyinge ketip, memlekettik monopoliya mәselesi algha shyqty. Biraq, soghan qaramastan, songhy jyldary búl ýrdis tym kýsheyip ketken siyaqty.  Ásirese, daghdarystyng yqpalynan. Áriyne, statistika boyynsha BAQ-tardyng kóbi, dәlirek aitsaq, 85 payyzy memlekettik emes. Biraq sol jekemenshik aqparat qúraldary qarjyny qaydan alady? Memlekettik tapsyrystan. Áriyne, bir qaraghanda, múnda túrghan eshtene joq. Kerisinshe, memleketting qoldauy dúrys ta siyaqty. Sebebi media aktivterding memleketting qolynda shoghyrlanuy jәne qarjylay kómek berui memlekettik aqparattyq sayasattyng tiyimdi is jýzine asyryluyna septigin tiygizui kerek. Alayda, ekinshi jaghynan, memleketting yqpaly bәsekelestikting azangyna jәne sonyng nәtiyjesinde aqparattyq ónimderding sapasyzdyghyna әkeledi. Býginde keybir memlekettik arnalardy qarau mýmkin emes bolyp ketti, jiyi-jii qaytalanatyn rolikter sol arnalardy tek ýgit-nasihattyng qúralyna ainaldyryp jibergendey әser qalyptastyrady. Júrt ony kóre me? Kórse de, amalsyzdan. Osy jaghdaydy moyyndauymyz kerek. Sol baghdarlamalar qyzyqtyrmaghannan túrghyndar balama ónimdi izdeydi.

- Desek te, búl aqparattyq kenistiktegi qalyptasqan jaghdaydyng bir jaq sheti. Negizgi qauip-qater retinde kóptegen sarapshylar otandyq aqparat qúradaryna sheteldik kapitaldyng nemese túlghalardyng aralasuyn aitady. Sizding oiynyzsha osyny joqqa shygharugha bola ma?

- Búnday jaghday tek aqparat kenistiginde emes, jalpy elimizding telekommunikasiya salasynda qalyptasqan, mysaly, elimizde 10 millionnan astam úyaly telefon abonentteri bar bolsa, sol baylanys jýiesining operatorlarynyng negizi sheteldikter. Aqparattyq salagha kelsek, elimizde aimaqtyq jәne respublikalyq 63 telearna qyzmet etse, sonyng 6-auy sheteldik zandy jәne jeke túlghalardyng qatysuymen qyzmetin atqarady. Jәne de, birshama basylymdyq aqparat qúraldary bar. Kóp te emes, biraq az da emes. Múnda túrghan eshtene joq ta siyaqty. Onyng ýstine, shet elderinde Qazaqstannyng 200-den astam aqparat qúraldary da óz ónimderin taratady. Mәsele basqada, ol - qanday aqparat ónimderin taratady jәne qalay taratady? Búl jaghynan kelsek, әriyne jaghday mýldem basqasha. Shyn mәnisinde, bizdegi kóptegen respublikadaghy telearnalarymyzdyng kóbi negizinen tek sheteldik, sonyng ishinde Reseyding aqparat ónimderin shekteusiz taratady. Býginde «Euraziya» telearnasyn qarasanyz, elimizde óndiriletin birde-bir habar joq. Yaghni, biz ózimizding aqparattyq kenistigimizdi basqa elding BAQ-taryna ashyqtan-ashyq berip otyrmyz. Búl birinshiden.

Ekinshiden, kópshilik mәn bermey jýr, biraq endigi mәsele - kabelidik jәne sputniktik jeliler jayy. Kabelidik jәne sputniktik paketterding qúramynda qazaqstandyq baghdarlamalardyng sany 10-nan aspaydy. Ol mysaly, Qazaqstan, Habar, El Arna, KTK, Caspionet, STV, Era, 31 arna, Astana, NTK, HIT TV. Sheteldik, sonyng ishinde reseylik baghdarlamalardyng sany orta eseppen 20-25. Aghylshyn jәne ózge tildegi baghdarlamalar paketting týrine qaray 5-10. Sonda eseptep qaranyz, otandyq aqparat ónimning ýles-salmaghyn qansha ekenin. Onyng ýstine, ózimizde taraytyn 5-6 qazaqstandyq arnanyng ózi Reseyding aqparattyq ónimderin taratatynyn eskersek, basym kópshilik sheteldiki bolyp sonda shyghady. Al bizding elimizde kabeli jýiesining 146 operatory bar. Kim ne taratyp jatyr sonda? Sputniktik jelilerde otandyq baghdarlamalar búdan da az. Jәne sputniktik qabyldaghyshty kez kelgen adam ózi qondyra alady. Arzan Reseyding nemese qytaydyng qabyldaghyshtary kóp bolsa 15-20 myng tengege satyp alugha bolady. Demek, osynyng barlyghyn retteytin uaqyt kelgen siyaqty.

- Dúrys aitasyz, egerde Qazaqstannyng soltýstigindegi oblystar kabelidik, sputniktik jeliler arqyly Reseyding BAQ-taryn kórse, elimizding ontýstigi Ózbekstan, Týrkimenstan, Ázirbayjan BAQ-tarynyng kórermeni bop otyr. Búnyng qanday saldary bar?

- Eng qyzyghy, sputniktik jәne kabelidik arnalar men otandyq telearnalar teng qúqyqty emes. Mәselen, bizding telearnalarymyz otandyq zannamalardyng talaptaryna sәikes júmys isteydi. Múnda tildik talaptardan bólek, jarnama beru mәselesi de bar. Bizde shylym, temeki, alkogolidik ónimderdi kýndizgi uaqytta jarnamalaugha rúqsat joq. Al reseylik aqparat qúraldarynda múnday talaptar qamtylmaydy. Sondyqtan olar sputnik nemese kabeli jelisimen ashyqtan-ashyq óz baghdarlamalary arqyly aituly ónimderdi jarnamalaydy jәne búdan qyruar qarjy tabady. Osynday tensizdik qalyptasqan. Sondyqtan kabelidik jәne sputniktik jýielerge baylanysty arnayy zang qabyldaudyng uaqyty keldi. Elimizding Kedendik odaqqa qosyluyn eskersek, búl bizding ekonomikalyq jәne sayasy mýddelerimizge núqsan keltirui yqtimal. Sebebi ol Resey ónimderinin, әsirese alkogoli men temeki ónimderining sputniktik jәne kabelidik arnalar arqyly bizding elimizde shekteusiz jarnamalaugha mýmkindik beredi. Jalpy, Kedendik odaqqa qosyludan kóptegen basqa da mәseleler tuyndaydy. Mysaly, televiziya men telekommunikasiya qajetti qondyrghylar men apparattardyng qúny birshama qymbattap, otandyq telekommunikasiya jýiesining damuyn da tejeui yqtimal.

- Biraq otandyq kórermender taratylghan aqparatty tek qabyldap qoymay, búl memleketterding iydeologiyasyn boyyna sinirmey me?

- Eki jyl búryn Resey men Gruziya arasyndaghy әskery shiyeleniske baylanysty әleumettik zertteuler ótkizilgen bolatyn. Sonda elimizdegi orystildi túrghyndardyng basym bóligi, yaghny 80 payyzy birjaqty jәne ýndes jauap berdi. Al elimizdegi qazaqtardyng pikiri 20 payyzdan bólinip, ydyrap jatty. Bireui qoldap, ekinshisi qarsy shyghyp, qalghandary mýldem jauap beruge qinalyp qaldy. Nege? Sebebi bizding azamattarymyz - әrtýrli aqparat qúraldarynyng yqpalynda. Qazirding ózinde, mәselen, Qyrghyzstandaghy qalyptasqan jaghday negizinen reseylik aqparat qúraldarynyng interpretasiyasymen surettelip otyr. Bizding azamattardyng kópshiligining Resey BAQ-tarynyng pozisiyasymen ýndes oy aituy da sondyqtan. Mysaly, elimizdegi birqatar aqparat qúraldary men sarapshylar, Qyrghyzstandaghy ishki janjaldy toqtatugha reseylik әskerdi engizu qajettigen aityp, sony bizge kelip ýgittep, nasihattaydy. Áskerdi engizudi aitpaghannyng ózinde, keybir pikirlerde Qyrghyzstan ekige bólinedi, memleket joghalady, qúridy degen әngimening astarynda tek sol qyrghyz memleketining ómirshendigine emes, bizding de memlekettigimizge kýmәn tughyzu bar siyaqty. Biz qyrghyz elindegi oqighalardy basqa túrghydan saralap, saraptauymyz qajet. Aghayyndas, kórshiles memleket bolghan son, biz búghan erekshe janasharlyqpen jәne sonday oqighalar qaytalanbas ýshin biz ne istep jatyrmyz degendey túrghydan qarauymyz kerek. Al sheteldik aqparat qúraldarynda Qyrghyzstandaghy býgingi oqighalar kóbinese mysqyldap beriledi. Ondaghy mysqyldyng astaryndaghy oy tek qyrghyzgha ghana qatysty emestigin úghynu qajet.

- Tayauda Mәdeniyet ministri Múhtar Qúl-Múhammed: «Qazaqtyng sany 65 payyzdan assa da, biz BAQ-taghy memlekettik tildegi kórsetilimderdi 35 payyzgha da jetkize almay otyrmyz» dep mәlimdedi. Jalpy, múnday zang talaptary oryndalmay jatsa, nelikten qatang jazalau әreketteri jýzege aspaydy?

- Onymen qúzyrly organdar ainalysuy qajet. Búl jәy qoghamnyng talaby emes, al zannyng normasy. Zandy bireu búzsa, ony jazagha tartu qajet. Biraq búl normalar qansha degenmen jetkiliksiz. Býginde elimizdegi aqparattyq kenistikte qalyptasqan jaghdaydyng erekshiligi - ol orystildi jәne qazaqtildi aqparat qúraldarynyng bayaghyday jәy sandyq araqatynasynyng mәselesi ghana emes. Mәsele býginde reyting pen jarnamagha  da baryp tireledi. Bizding reyting agenttikterining mәlimetine senseniz, halyqtyng basym bóligi «ORT-Euraziya» arnasyn qaraytyn siyaqty. Biraq reyting agenttikteri tek qalalarda orystildi auditoriya arasynda saualnama jýrgizedi. Sondyqtan reytingting nәtiyjesi de basqasha bop shyghady. Mine, sonyng saldarynan jarnama qazaqtildi BAQ-targha ýlestirilmeydi. Sondyqtan keybir sarapshylardyn, «Gallup-Media» kompaniyasynyng reytingisi tek bir arnanyng mýddesi ýshin júmys istep jatqan joq pa dep súraq qongy da oryndy. Yaghni, búl taqyrypta jýieli taldau qajet. Biraq osy aitylghan problemalardyng barlyghy, aitalyq qazaq tilindegi habarlardyng óz ýlesinde taratylmauy, zannyng saqtalmauy, jarnamanyng birjaqty ýlestirilui - búnyng barlyghy resmy sayasattaghy qostildilikting saldary. Egerde múnymen týbegeyli ainalyspasaq, qazir nemese bolashaqta búl problema qaytkende de shygha beredi. Qysqasha aitqanda, bizdegi kóptegen problemanyng sebebi men kózi - ol qazaqqa bir әngime, al ózge últqa basqa bir әngimening aityluynda. Ásirese «El birligi» doktrinasyna baylanysty dau túsynda búghan tolyqtay kózimiz jetti. Orystildi aqparat qúraldarynan qazaq gazetterinde kóterilip jýrgen birde-bir mәseleni kórmeymiz. Mәselen, últtyq tariyhqa qatysty: Alash, ashtyq taqyryptary, t.b. Nemese kýndelikti qazaq qoghamyn mazalaytyn til mәselesi de kóterilmeydi. Qostildilik - búl tek orystildi jәne qazaqtildi aqparat qúraldarynyng sandyq ara-qatynasy ghana emes. Búl tereng әri kýrdeli mәsele, onyng ruhani, mәdeny jәne sayasy astary da bar. Degenmen, qostildilikten tuyndaytyn problemalardy aityp, moyyndamasqa taghy bolmaydy. Doktrinanyng dauynan keyin búghan nazar audaru kerek-tin. Sebebi qoghamdaghy ishki qarama-qayshylyq bir oqighagha әrtýrli maghyna berilgen son, ony qoghamnyng әrqily týsinuinen qalyptasady.  Áriyne, basqa bireuler aituy mýmkin, bizde sayasy pluralizm bar, sondyqtan barlyghy birdey sóilep, birdey oilanuy qajet emes pe dep... Alayda, әrtýrli pikir aitu bir bólek - al bir qoghamda әrtýrli qúndylyqtardy taratu ol mýldem basqa. Ydyrau, eng aldymen, sananyng ydyrauynan bastalady. Qoghamdy bólip otyrghanymyzdyng týp negizi de osynda.

- Súhbatynyzgha rahmet!

Ángimelesken Kәmshat TASBOLAT