- ەرلان مىرزا، جۋرناليستەر كۇنى قارساڭىندا باق سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەر، ونىڭ ىشىندە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن قوزعاساق دەيمىز. كەزىندە ءوزىڭىز دە «قازاق جۋرناليستيكاسى ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولىن اتقارىپ وتىر» دەپ، ۇلكەن باعا بەرگەن ەدىڭىز. بىراق بۇگىنگى باق-تارعا ءوز قىزمەتىن اتقارۋعا مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن مونوپوليا تۇساۋ بولىپ وتىرعان جوق پا؟

- ەرلان مىرزا، جۋرناليستەر كۇنى قارساڭىندا باق سالاسىندا قوردالانعان ماسەلەلەر، ونىڭ ىشىندە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن قوزعاساق دەيمىز. كەزىندە ءوزىڭىز دە «قازاق جۋرناليستيكاسى ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولىن اتقارىپ وتىر» دەپ، ۇلكەن باعا بەرگەن ەدىڭىز. بىراق بۇگىنگى باق-تارعا ءوز قىزمەتىن اتقارۋعا مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن مونوپوليا تۇساۋ بولىپ وتىرعان جوق پا؟

- قاتەلەسپەسەم، 2006 جىلى «اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى» تۇجىرىمداما قابىلدانعان بولاتىن. سول تۇجىرىمدامادا اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە قانداي فاكتورلاردىڭ اسەر ەتەتىنى ايتىلعان ەدى. ونىڭ ەڭ العاشقى فاكتورى رەتىندە مەملەكەتتىك مونوپوليا نەمەسە بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتاردىڭ مونوپولياسى كەلتىرىلگەن. ياعني، بۇل ارادا بيلىك تە ءوز دەڭگەيىندە مەملەكەتتىك مونوپوليانىڭ اقپاراتتىق جۇيەنىڭ جاعدايىنا، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىككە شىن مانىندە ۇلكەن قاۋىپ توندىرەتىنىن تۇسىنەدى جانە مويىندايدى. ەگەردە وسىدان 5-6 جىل بۇرىن اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ ەڭ باستى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى - اقپارات قۇرالدارىنا كەيبىر وليگارحتىق، قارجىلىق-ساياسي توپتاردىڭ ىقپالى بولسا، كەيىنگە كەزدە بۇل پروبلەما كەيىنگە كەتىپ، مەملەكەتتىك مونوپوليا ماسەلەسى العا شىقتى. بىراق، سوعان قاراماستان، سوڭعى جىلدارى بۇل ءۇردىس تىم كۇشەيىپ كەتكەن سياقتى.  اسىرەسە، داعدارىستىڭ ىقپالىنان. ارينە، ستاتيستيكا بويىنشا باق-تاردىڭ كوبى، دالىرەك ايتساق، 85 پايىزى مەملەكەتتىك ەمەس. بىراق سول جەكەمەنشىك اقپارات قۇرالدارى قارجىنى قايدان الادى؟ مەملەكەتتىك تاپسىرىستان. ارينە، ءبىر قاراعاندا، مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. كەرىسىنشە، مەملەكەتتىڭ قولداۋى دۇرىس تا سياقتى. سەبەبى مەديا اكتيۆتەردىڭ مەملەكەتتىڭ قولىندا شوعىرلانۋى جانە قارجىلاي كومەك بەرۋى مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياساتتىڭ ءتيىمدى ءىس جۇزىنە اسىرىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋى كەرەك. الايدا، ەكىنشى جاعىنان، مەملەكەتتىڭ ىقپالى باسەكەلەستىكتىڭ ازايۋىنا جانە سونىڭ ناتيجەسىندە اقپاراتتىق ونىمدەردىڭ ساپاسىزدىعىنا اكەلەدى. بۇگىندە كەيبىر مەملەكەتتىك ارنالاردى قاراۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ كەتتى، ءجيى-ءجيى قايتالاناتىن روليكتەر سول ارنالاردى تەك ۇگىت-ناسيحاتتىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ جىبەرگەندەي اسەر قالىپتاستىرادى. جۇرت ونى كورە مە؟ كورسە دە، امالسىزدان. وسى جاعدايدى مويىنداۋىمىز كەرەك. سول باعدارلامالار قىزىقتىرماعاننان تۇرعىندار بالاما ءونىمدى ىزدەيدى.

- دەسەك تە، بۇل اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى قالىپتاسقان جاعدايدىڭ ءبىر جاق شەتى. نەگىزگى قاۋىپ-قاتەر رەتىندە كوپتەگەن ساراپشىلار وتاندىق اقپارات قۇرادارىنا شەتەلدىك كاپيتالدىڭ نەمەسە تۇلعالاردىڭ ارالاسۋىن ايتادى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا وسىنى جوققا شىعارۋعا بولا ما؟

- بۇنداي جاعداي تەك اقپارات كەڭىستىگىندە ەمەس، جالپى ەلىمىزدىڭ تەلەكوممۋنيكاتسيا سالاسىندا قالىپتاسقان، مىسالى، ەلىمىزدە 10 ميلليوننان استام ۇيالى تەلەفون ابونەنتتەرى بار بولسا، سول بايلانىس جۇيەسىنىڭ وپەراتورلارىنىڭ نەگىزى شەتەلدىكتەر. اقپاراتتىق سالاعا كەلسەك، ەلىمىزدە ايماقتىق جانە رەسپۋبليكالىق 63 تەلەارنا قىزمەت ەتسە، سونىڭ 6-اۋى شەتەلدىك زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ قاتىسۋىمەن قىزمەتىن اتقارادى. جانە دە، ءبىرشاما باسىلىمدىق اقپارات قۇرالدارى بار. كوپ تە ەمەس، بىراق از دا ەمەس. مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق تا سياقتى. ونىڭ ۇستىنە، شەت ەلدەرىندە قازاقستاننىڭ 200-دەن استام اقپارات قۇرالدارى دا ءوز ونىمدەرىن تاراتادى. ماسەلە باسقادا، ول - قانداي اقپارات ونىمدەرىن تاراتادى جانە قالاي تاراتادى؟ بۇل جاعىنان كەلسەك، ارينە جاعداي مۇلدەم باسقاشا. شىن مانىسىندە، بىزدەگى كوپتەگەن رەسپۋبليكاداعى تەلەارنالارىمىزدىڭ كوبى نەگىزىنەن تەك شەتەلدىك، سونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ اقپارات ونىمدەرىن شەكتەۋسىز تاراتادى. بۇگىندە «ەۋرازيا» تەلەارناسىن قاراساڭىز، ەلىمىزدە وندىرىلەتىن بىردە-ءبىر حابار جوق. ياعني، ءبىز ءوزىمىزدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدى باسقا ەلدىڭ باق-تارىنا اشىقتان-اشىق بەرىپ وتىرمىز. بۇل بىرىنشىدەن.

ەكىنشىدەن، كوپشىلىك ءمان بەرمەي ءجۇر، بىراق ەندىگى ماسەلە - كابەلدىك جانە سپۋتنيكتىك جەلىلەر جايى. كابەلدىك جانە سپۋتنيكتىك پاكەتتەردىڭ قۇرامىندا قازاقستاندىق باعدارلامالاردىڭ سانى 10-نان اسپايدى. ول مىسالى، قازاقستان، حابار، ەل ارنا، كتك، Caspionet, ستۆ، ەرا، 31 ارنا، استانا، نتك، HIT TV. شەتەلدىك، سونىڭ ىشىندە رەسەيلىك باعدارلامالاردىڭ سانى ورتا ەسەپپەن 20-25. اعىلشىن جانە وزگە تىلدەگى باعدارلامالار پاكەتتىڭ تۇرىنە قاراي 5-10. سوندا ەسەپتەپ قاراڭىز، وتاندىق اقپارات ءونىمنىڭ ۇلەس-سالماعىن قانشا ەكەنىن. ونىڭ ۇستىنە، وزىمىزدە تارايتىن 5-6 قازاقستاندىق ارنانىڭ ءوزى رەسەيدىڭ اقپاراتتىق ونىمدەرىن تاراتاتىنىن ەسكەرسەك، باسىم كوپشىلىك شەتەلدىكى بولىپ سوندا شىعادى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كابەل جۇيەسىنىڭ 146 وپەراتورى بار. كىم نە تاراتىپ جاتىر سوندا؟ سپۋتنيكتىك جەلىلەردە وتاندىق باعدارلامالار بۇدان دا از. جانە سپۋتنيكتىك قابىلداعىشتى كەز كەلگەن ادام ءوزى قوندىرا الادى. ارزان رەسەيدىڭ نەمەسە قىتايدىڭ قابىلداعىشتارى كوپ بولسا 15-20 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الۋعا بولادى. دەمەك، وسىنىڭ بارلىعىن رەتتەيتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى.

- دۇرىس ايتاسىز، ەگەردە قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى وبلىستار كابەلدىك، سپۋتنيكتىك جەلىلەر ارقىلى رەسەيدىڭ باق-تارىن كورسە، ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىگى وزبەكستان، تۇركىمەنستان، ءازىربايجان باق-تارىنىڭ كورەرمەنى بوپ وتىر. بۇنىڭ قانداي سالدارى بار؟

- ەڭ قىزىعى، سپۋتنيكتىك جانە كابەلدىك ارنالار مەن وتاندىق تەلەارنالار تەڭ قۇقىقتى ەمەس. ماسەلەن، ءبىزدىڭ تەلەارنالارىمىز وتاندىق زاڭنامالاردىڭ تالاپتارىنا سايكەس جۇمىس ىستەيدى. مۇندا تىلدىك تالاپتاردان بولەك، جارناما بەرۋ ماسەلەسى دە بار. بىزدە شىلىم، تەمەكى، الكوگولدىك ونىمدەردى كۇندىزگى ۋاقىتتا جارنامالاۋعا رۇقسات جوق. ال رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىندا مۇنداي تالاپتار قامتىلمايدى. سوندىقتان ولار سپۋتنيك نەمەسە كابەل جەلىسىمەن اشىقتان-اشىق ءوز باعدارلامالارى ارقىلى ايتۋلى ونىمدەردى جارنامالايدى جانە بۇدان قىرۋار قارجى تابادى. وسىنداي تەڭسىزدىك قالىپتاسقان. سوندىقتان كابەلدىك جانە سپۋتنيكتىك جۇيەلەرگە بايلانىستى ارنايى زاڭ قابىلداۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى. ەلىمىزدىڭ كەدەندىك وداققا قوسىلۋىن ەسكەرسەك، بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي مۇددەلەرىمىزگە نۇقسان كەلتىرۋى ىقتيمال. سەبەبى ول رەسەي ونىمدەرىنىڭ، اسىرەسە الكوگول مەن تەمەكى ونىمدەرىنىڭ سپۋتنيكتىك جانە كابەلدىك ارنالار ارقىلى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شەكتەۋسىز جارنامالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى، كەدەندىك وداققا قوسىلۋدان كوپتەگەن باسقا دا ماسەلەلەر تۋىندايدى. مىسالى، تەلەۆيزيا مەن تەلەكوممۋنيكاتسيا قاجەتتى قوندىرعىلار مەن اپپاراتتاردىڭ قۇنى ءبىرشاما قىمباتتاپ، وتاندىق تەلەكوممۋنيكاتسيا جۇيەسىنىڭ دامۋىن دا تەجەۋى ىقتيمال.

- بىراق وتاندىق كورەرمەندەر تاراتىلعان اقپاراتتى تەك قابىلداپ قويماي، بۇل مەملەكەتتەردىڭ يدەولوگياسىن بويىنا سىڭىرمەي مە؟

- ەكى جىل بۇرىن رەسەي مەن گرۋزيا اراسىنداعى اسكەري شيەلەنىسكە بايلانىستى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر وتكىزىلگەن بولاتىن. سوندا ەلىمىزدەگى ءورىستىلدى تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى، ياعني 80 پايىزى بىرجاقتى جانە ۇندەس جاۋاپ بەردى. ال ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ پىكىرى 20 پايىزدان ءبولىنىپ، ىدىراپ جاتتى. بىرەۋى قولداپ، ەكىنشىسى قارسى شىعىپ، قالعاندارى مۇلدەم جاۋاپ بەرۋگە قينالىپ قالدى. نەگە؟ سەبەبى ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز - ءارتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىقپالىندا. قازىردىڭ وزىندە، ماسەلەن، قىرعىزستانداعى قالىپتاسقان جاعداي نەگىزىنەن رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ينتەرپرەتاتسياسىمەن سۋرەتتەلىپ وتىر. ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ رەسەي باق-تارىنىڭ پوزيتسياسىمەن ۇندەس وي ايتۋى دا سوندىقتان. مىسالى، ەلىمىزدەگى بىرقاتار اقپارات قۇرالدارى مەن ساراپشىلار، قىرعىزستانداعى ىشكى جانجالدى توقتاتۋعا رەسەيلىك اسكەردى ەنگىزۋ قاجەتتىگەن ايتىپ، سونى بىزگە كەلىپ ۇگىتتەپ، ناسيحاتتايدى. اسكەردى ەنگىزۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، كەيبىر پىكىرلەردە قىرعىزستان ەكىگە بولىنەدى، مەملەكەت جوعالادى، قۇريدى دەگەن اڭگىمەنىڭ استارىندا تەك سول قىرعىز مەملەكەتىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە ەمەس، ءبىزدىڭ دە مەملەكەتتىگىمىزگە كۇمان تۋعىزۋ بار سياقتى. ءبىز قىرعىز ەلىندەگى وقيعالاردى باسقا تۇرعىدان سارالاپ، ساراپتاۋىمىز قاجەت. اعايىنداس، كورشىلەس مەملەكەت بولعان سوڭ، ءبىز بۇعان ەرەكشە جاناشارلىقپەن جانە سونداي وقيعالار قايتالانباس ءۇشىن ءبىز نە ىستەپ جاتىرمىز دەگەندەي تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك. ال شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارىندا قىرعىزستانداعى بۇگىنگى وقيعالار كوبىنەسە مىسقىلداپ بەرىلەدى. ونداعى مىسقىلدىڭ استارىنداعى وي تەك قىرعىزعا عانا قاتىستى ەمەستىگىن ۇعىنۋ قاجەت.

- تاياۋدا مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد: «قازاقتىڭ سانى 65 پايىزدان اسسا دا، ءبىز باق-تاعى مەملەكەتتىك تىلدەگى كورسەتىلىمدەردى 35 پايىزعا دا جەتكىزە الماي وتىرمىز» دەپ مالىمدەدى. جالپى، مۇنداي زاڭ تالاپتارى ورىندالماي جاتسا، نەلىكتەن قاتاڭ جازالاۋ ارەكەتتەرى جۇزەگە اسپايدى؟

- ونىمەن قۇزىرلى ورگاندار اينالىسۋى قاجەت. بۇل ءجاي قوعامنىڭ تالابى ەمەس، ال زاڭنىڭ نورماسى. زاڭدى بىرەۋ بۇزسا، ونى جازاعا تارتۋ قاجەت. بىراق بۇل نورمالار قانشا دەگەنمەن جەتكىلىكسىز. بۇگىندە ەلىمىزدەگى اقپاراتتىق كەڭىستىكتە قالىپتاسقان جاعدايدىڭ ەرەكشىلىگى - ول ءورىستىلدى جانە قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ باياعىداي ءجاي ساندىق اراقاتىناسىنىڭ ماسەلەسى عانا ەمەس. ماسەلە بۇگىندە رەيتينگ پەن جارناماعا  دا بارىپ تىرەلەدى. ءبىزدىڭ رەيتينگ اگەنتتىكتەرىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەڭىز، حالىقتىڭ باسىم بولىگى «ورت-ەۋرازيا» ارناسىن قارايتىن سياقتى. بىراق رەيتينگ اگەنتتىكتەرى تەك قالالاردا ءورىستىلدى اۋديتوريا اراسىندا ساۋالناما جۇرگىزەدى. سوندىقتان رەيتينگتىڭ ناتيجەسى دە باسقاشا بوپ شىعادى. مىنە، سونىڭ سالدارىنان جارناما قازاقتىلدى باق-تارعا ۇلەستىرىلمەيدى. سوندىقتان كەيبىر ساراپشىلاردىڭ، «Gallup-مەديا» كومپانياسىنىڭ رەيتينگىسى تەك ءبىر ارنانىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق پا دەپ سۇراق قويۋى دا ورىندى. ياعني، بۇل تاقىرىپتا جۇيەلى تالداۋ قاجەت. بىراق وسى ايتىلعان پروبلەمالاردىڭ بارلىعى، ايتالىق قازاق تىلىندەگى حابارلاردىڭ ءوز ۇلەسىندە تاراتىلماۋى، زاڭنىڭ ساقتالماۋى، جارنامانىڭ بىرجاقتى ۇلەستىرىلۋى - بۇنىڭ بارلىعى رەسمي ساياساتتاعى قوستىلدىلىكتىڭ سالدارى. ەگەردە مۇنىمەن تۇبەگەيلى اينالىسپاساق، قازىر نەمەسە بولاشاقتا بۇل پروبلەما قايتكەندە دە شىعا بەرەدى. قىسقاشا ايتقاندا، بىزدەگى كوپتەگەن پروبلەمانىڭ سەبەبى مەن كوزى - ول قازاققا ءبىر اڭگىمە، ال وزگە ۇلتقا باسقا ءبىر اڭگىمەنىڭ ايتىلۋىندا. اسىرەسە «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا بايلانىستى داۋ تۇسىندا بۇعان تولىقتاي كوزىمىز جەتتى. ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارىنان قازاق گازەتتەرىندە كوتەرىلىپ جۇرگەن بىردە-ءبىر ماسەلەنى كورمەيمىز. ماسەلەن، ۇلتتىق تاريحقا قاتىستى: الاش، اشتىق تاقىرىپتارى، ت.ب. نەمەسە كۇندەلىكتى قازاق قوعامىن مازالايتىن ءتىل ماسەلەسى دە كوتەرىلمەيدى. قوستىلدىلىك - بۇل تەك ءورىستىلدى جانە قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ساندىق ارا-قاتىناسى عانا ەمەس. بۇل تەرەڭ ءارى كۇردەلى ماسەلە، ونىڭ رۋحاني، مادەني جانە ساياسي استارى دا بار. دەگەنمەن، قوستىلدىلىكتەن تۋىندايتىن پروبلەمالاردى ايتىپ، مويىنداماسقا تاعى بولمايدى. دوكترينانىڭ داۋىنان كەيىن بۇعان نازار اۋدارۋ كەرەك-ءتىن. سەبەبى قوعامداعى ىشكى قاراما-قايشىلىق ءبىر وقيعاعا ءارتۇرلى ماعىنا بەرىلگەن سوڭ، ونى قوعامنىڭ ارقيلى تۇسىنۋىنەن قالىپتاسادى.  ارينە، باسقا بىرەۋلەر ايتۋى مۇمكىن، بىزدە ساياسي پليۋراليزم بار، سوندىقتان بارلىعى بىردەي سويلەپ، بىردەي ويلانۋى قاجەت ەمەس پە دەپ... الايدا، ءارتۇرلى پىكىر ايتۋ ءبىر بولەك - ال ءبىر قوعامدا ءارتۇرلى قۇندىلىقتاردى تاراتۋ ول مۇلدەم باسقا. ىدىراۋ، ەڭ الدىمەن، سانانىڭ ىدىراۋىنان باستالادى. قوعامدى ءبولىپ وتىرعانىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزى دە وسىندا.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن كامشات تاسبولات