Endi bir sanauly kýnderden song Mәjilis pen Mәslihat deputattyghynan ýmitkerlerding arasynda bolyp jatqan saylau aldy nauqan ayaqtalady.  Osy rette biz qogham belsendileri men ýkimettik emes úiym jetekshilerinen, sayasattanushylardan tómendegi saualdar boyynsha pikir bildiruin súraghan edik. Aldymen saualdargha kóz jýgirteyik:

1. Siz elimizde sayasy nauqannyng jýrip jatqandyghyn sezine alyp jýrsiz be?

2. V shaqyrylymdaghy Mәjilis deputattary ózderin ózderi merziminen búryn taratyp jiberu turaly ne ýshin úsynys jasady, esinizde me?

3. Saylau aldy nauqan qoghamdyq, búqaralyq sipat iyelenu ýshin qanday boluy kerek?

4. Saylau aldy júmystarynyng sýrensizdigi sayasy partiyalardyng sayasy belsendiligining tómendigimen qosa bizding elde sayasy tehnologiyanyn, sayasy mәdeniyettin, sayasy oidyng jetilmegendigin de bayqatpay ma, qalay oilaysyz?

5. VI shaqyrylymdaghy Parlament Mәjilisindegi deputtardyng qansha payyzy «Núr Otannan», qansha payyzy ózge partiyalardan boluy mýmkin? Boljam jasay alasyz ba?

Jogharydaghy saualdar boyynsha olar bylay dedi:

Dos Kóshim, «Últ taghdyry» qoghamdyq úiymynyng tóraghasy:  

- Áriyne. Sayasiy-qoghamdyq ómirde jýrgennen son, elimizdegi saylau mәselesi mening nazarymnan tys qalmaydy. Biraq saylau «dýbiri» qarapayym halyqtyng qúlaghyna jetip jatyr ma, búl jaghynan ýlken kýmәnim bar...

- Esimde. Ol turaly cizderding sayttarynyzda maqala da jariyaladym. Olardyng ózderin-ózderi taratu turaly aitqan dәlelderi eshqanday syn kótermeydi dep oilaymyn. Ókinishke oray, bizding elde «Parlament mynaday jaghdaylarda merziminen búryn taratylady» degen zang talaptary joq. Meninshe, «kelesi jyly әleumettik, ekonomikalyq jaghdayymyz odan da tómendeydi, sondyqtan qiynshylyq bolmay túryp, saylaudy ótkizip alghymyz keledi» dep, ashyghyn aitu kerek edi.

- Saylaugha degen senim boluy kerek. Ol ýshin Qazaq elinde shyn mәnindegi kóppartiyalyq jýie ornauy shart. Sol týrli sayasy baghyttaghy partiyalardyng bәsekelistigi arqyly jasaqtalghan Parlament әdil saylaudy qamtamasyz etetin jana «Saylau turaly» zandy dayyndap, qabyldauy shart. Eng bastysy, ony men solyn biletin, sayasy partiyalargha bagha berip, ózderining tandaularyn jasay alatyn saylaushylar boluy shart. Saylau dúrystalghanda, jogharydaghy aitqan «sayasy tehnologiya», sayasy mәdeniyet», «sayasy oi» da jetiledi. Qazir olargha qajettilik joq.

-Mening tastaghan «qúmalaghym» boyynsha biylik partiyasy 80 payyzdan kem oryn almaydy. Al qalghan 20 payyz 2-3 partiyanyng enshisine tiyetin bolar.

Rasul Júmaly, sayasattanushy:

- Sezip jýrgen joqpyn dep aitsam aiyp etpeniz. Kóshelerdegi keybir plakattardan ózge, pikir-sayys baghdarlamalar nemese partiya jetekshilerining teledebattary degen siyaqty saylau aldy is-sharalardyng birin de kórgen joqpyz. Bәlkim, osy uaqytqa deyin Qazaqstanda ótkizilip kelgen saylaular sekildi búl joly da  saylau typ-tynysh, aldyn-ala әzirlengen ssenariy boyynsha ótkiziletinin kórsetse kerek. Negizgi demokratiyalyq qogham ornatu ýshin osynday saylau nauqany kezinde elimizdegi sayasy partiyalardyng arasynda asa bir belsendilik boluy kerek. Mysaly, qazir AQSh-ta da saylau ótip jatyr. Ondaghy ýmitkerler arasyndaghy diskussiyalar, debattar halyqtyng sol ýmitkerge degen senimin oyatuda. Bizge dәl sonday sayasy belsendilik kerek. Ókinishke oray bizde barlyghy birsydyrghy úiymdastyrylyp, biylik basyndaghy partiyanyng aiqyn basymdyghymen ayaqtalady. 

- Eger shynymdy aitsam, men men osyny týsine almay qoydym. Bәlkim búl biylikting qogham belsendiligi oyanbay, halyq bas kótermey, daghdarys, ekonomikalyq qiyndyqtar ushyghyp ketpey túryp parlamenttik qúrylymdy, onyng qúramyn janadan jasaqtap alugha talpynysy shyghar. Onsyz da merzimderi jyl sonynda ayaqtalatyn mәjilisti merziminen búryn tarqatyp, jana qúram jasaqtau ne ýshin kerek degen súraqqa  toqtalsaq búl – biylikting ózine-ózi senbeytindigin kórsetedi. Jogharyda atap ótken mәseleler ushyqtyryp almau ýshin biylik parlament qúrylymyn rettep alugha dereu kirisip otyr. Negizi saylau ne ýshin ótkiziledi? Áueli halyq jana saylaudan janalyq kýtedi, ózgeris kýtedi. Jana deputattardy saylap, solargha senim artady. Al bizding elde búl prosess mýlde basqasha. Halyq saylaudan esh nәrse kýtpeytini anyq. Negizi Qazaqstandy qalypty qúbylys sanalyp ketkendey, kez-kelgen saylaudy merziminen búryn ótkizu degen mәsele turaly aitsam, búl bizding biylik ózi Zanymyzdy qúrmettemeytinin bildiredi. Ózderi qabyldaghan, ózderi engizgen Zandy, Konstitusiyany ózderi moyyndamay, qúrmetsizdik kórsetip otyr dep týsinemin.

- Eng aldymen demoktariya bolu kerek. Qazaqstandaghy saylau prosessine biylik pen әkimshilik organdar mýlde aralaspauy tiyis. Mysaly, mәslihatqa bolsa da, Mәjiliske bolsa da ótuge niyetti, ýlken manyzdy problemalardan týzilgen baghdarlamasy bar qanshama kandidatty Ortalyq Saylau Komissiyasy  týrli sebep-syltaularmen ótkizbey qody. Mysaly, OSK qazir Múhtar Shahanovtyng «Halyq ruhy» partiyasy siyaqty ótkir mәselelerdi Parlamentqabyrghasynda kóteruge qúqyly partiyalar men azamattyq qogham belsendileri әkimshilik resurstyq kiltipandar boyynsha tirkemey otyr. Sondaghy aiyptaular «jarna retinde 50 tenge tólemegen» degen synayly bolmashy ghana dýniyeler. Búl óz kezeginde tyrnaq astynan kir izdeumen para-par. Búl neni bildiredi? Búl – biylikke ózining degenin istete alatyn partiyalardy ghana saylaugha jiberedi degen sóz. Osyghan deyin «Núr Otannyn» kólenkesimen jýrip-túratyn partiyalar ghana Parlamentke jiberilip kelgen siyaqty búl joly da dәl solay bolady. Mysaly, saylaugha qatysushylardy Ortalyq Saylau Komissiyasy tirkeydi. Saylau sonynda barlyq dauystardy ózderi sanap, kim-qansha payyz dauys jinaghanyn jariyalaydy. Al osy OSK basshylyghy men qúramyn kim taghayyndaydy? Jәne sol biylikting ózi. Demek búl jolghy saylauda da eshqanday ózgeris bolady dep oilamaymyn.

- Álsiz bolatyn sebebi – besekelestik joq. Demokratiya joq. Jogharyda atap ótkenimdey, bizding elde demokratiyalyq saylau bolmay, saylau nauqany barysynda jәne dauystar sanau kezinde ashyqtyq bolmay jatyp ózgeris kýtu bekershilik. Ortalyq Saylau Komissiyasy saylaudy ashyq әri demokratiyalyq joldarme ótkizsin. Dauystar sanau prosessi ashyq jýrgizilsin. Qazirgi jýie boyynsha, bizding elde saylau kóp partiyalylyq degendi saqtap qalu ýshin, bir-eki partiyany «Núr Otanmen» qosa jiberip qoyyp, basym dauyspen biylik basyndaghy partiyany úlyqtau nauqany sekildi ótkiziledi.

- Búl saylaudyng da nәtiyjesi búlynghyr ghoy. Júrttyng basym bóligi saylaugha barady, bireuge dauys beredi degenge senu qiyn.  Mysaly, men ótken jolghy saylau kezinde ózim eksperiyment jasap kórdim. 100 adamnan súradym. Nәtiyjesinde men súraghan 100 adamnyng eshbiri saylaugha qatyspaghan. Keshke jaqyn janalyqtardan saylaugha qazaqstandyqtardyng 100 payyzy tolyq qatysty dedi. Janaghy aitqanymday, OSK dauys sanau prosessin ashyq ótkizbeytin bolsa, qaytadan sol biyleushi partiya 90 payyzben jenip, qalghan partiyalar ózderine tiyesili 1-2 payyzdaryn alyp qaytady. Al Parlamentke qanday partiyalar ótedi degenge kelsek, ony biylik ózi sheshedi. Biylikting soyylyn soghatyn, aitqanyn búljytpaytyn bir-eki partiya qosymsha dauyspen ótetini belgili. 

Maqsat Iliyasúly, qogham belsendisi:

- Elimizde sayasy nauqannyng jýrip jatqandyghyn sezinip jýrmin. Sebebi sol nauqannyng ishinde ózimning de jýrgendigimnen bolsa kerek. Biylghy kezekti kezekten tys saylaugha ózim deputattyqqa kandidat bolmasam da men tanityn, syilap, qúrmetteytin birneshe adam dodagha týsip jatyr. Solardyng tileuin tilep, mәre basynda taqym qysyp otyrghan jәy bar.  

- Deputattardyng ózderin ózderi merziminen búryn taratyp jibergeni, әriyne, esimde. Ol bir óte sauatsyz әri ebedeysiz jaghday boldy ghoy. Eng qyzyghy ózderin júmys istey almadyq, búdan әri júmys istey almaymyz, sondyqtan merziminen búryn tarauymyz kerek degen partiyalar  kezekti ret kezekten tys saylaugha taghy týsip jatyr, sol qoldarynan eshnәrse kelmegenin moyyndap merziminen búryn Parlamentti talaq etken deputattar  qaytadan partiyalyq tizimge ýmitkerler retinde enipti. Búl, әriyne,  úyat nәrse. Biraq, úyaty bolsa ol deputattar olay istemegen de bolar edi ghoy...

- Saylau aldy nauqan qoghamdyq, búqaralyq sipat iyelenu ýshin sayasy bәsekelestik boluy shart. Shyndyghyna kelsek búl jolghy saylauda negizgi bәseke tek  «Núr Otan» partiyasy men Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiyasy arasynda ghana bolady. Sebebi, qalghan partiyalar «Núr Otannyn»  filialy, vassaly siyaqty nәrse ghoy.

- Tórtinshi súraqqa keletin bolsaq, mynany aitar edim. Sayasy tehnologiyany bizding biylik jaqsy mengergen, әsirese, las, әdiletsiz tehnologiyalardy. Onyng bir kórinisi «Núr Otan» partiyasynyng jetekshisi saylau zanyn búzyp, qyzmet babyn paydalana otyryp memleket qarjysyna óz partiyasyn nasihattap jatqanda, mәslihattargha ózin-ózi úsynghan kóptegen azamattar deklarasiyadaghy tiyndar aiyrmashylyghy ýshin saylaudan shettetilip jatyr. Mysaly, Astana qalasynan Fatima Jandosova degen әriptesimiz qalalyq mәslihatqa ózin-ózi úsyndy. Deklarasiyasyn tapsyrdy, ýgit paraqshalaryn shyghardy, elmen kezdesti. Júmys qyzyp bastaghanda,  78 tiyn dúrys kórsetilmegen dep saylaudan shygharyp tastady. Al deklarasiya paraqshasynda tiyndy kórsetetin tor kózder qarastyrylmaghan. Osylaysha biylik adamdardy aldap, sol arqyly saylaudan shygharyp tastauda. Ol әdiletsizdikti biylik ózi taghayyndaghan  sottar arqyly da jene almadyq. Ayta berse  búnday jayttar tolyp jatyr. Bizding demokratiyalyq, qúqyqtyq memleket bolamyz degenimiz aljyghannyng sandyraghy ghana.  

- Boljam deysizder me?.. Saylau әdil ótpeytin eldi boljam jasau mýmkin emes. Osy uaqytqa deyin qansha kezekten tys saylau ótse, sonsha әdiletsiz saylau boldy. Sondyqtan, biylik basyndaghylardyng basynda ne bolyp jatqanyn bilu mýmkin emes. Barlyq dýnie bir adamnyng kónil-kýiine tәueldi bolyp túrghanda biylik partiyasynyng ózi ne bolaryn boljap, bile almaydy. 

 Jarqyn Týsipbekúly, sayasattanushy:

- 20-aqpangha aughan týnnen bastap, ýgit-nasihat júmystary bastalyp ketken bolatyn. Yaghni, resmy telearna efirlerinen sol sәtte sayasy jarnamalar berilmese de, partiyalar internet resurstarynda sol týni-aq júmystaryn bastap ketti. Qazir kýndelikti búqaralyq aqparat qúraldarynan, әleumettik jelilerdegi sayasy partiyalardyng resmy paraqshalary men internet sayttarynan qanshalyqty júmys istep jatqanyn baqylap otyramyn. Demalys kýnderi sauda ýilerining aldarynan ýnparaqtar taratyp jýrgen jastardy da jii kezdestiruge bolady. Saylau nauqany kezinde ózge qalalargha baryp kórmedim, sondyqtan Astanadan kórgen bilgenimmen bólisip otyrmyn. Osy 20 kýnning ishinde sayasy nauqannyng jýrip jatqanyn teledidar kóretin, kólikte radio tyndaytyn, interneti bar әrbir adam sezinetin uaqyt boldy dep oilaymyn.

- V shaqyrylymdaghy Mәjilis deputattarynyng  merziminen búryn tarap  ketkendigi kýni keshe ghana emes pe? Ony qalaysha tez úmytugha bolady? Búl súraqtarynyz astarly súraq eken. Jauap berip kóreyin.

Sarapshylar 5 institusionaldy reformany jýzege asyrugha mýmkindik beretin zandar qabyldaghan V shaqyrylym deputattarynyng tarihy missiyasy ayaqtalghanyn aitqan bolatyn, al Parlament Mәjilisin taratu jóninde úsynys aitqan ýsh partiyanyng ókilining uәji «Qazirgi kezde uaqyt jyldam әri toqtausyz әreketti qajet etedi. Janadan jýzege asyrylatyn reformalargha jyldam kirisu ýshin mәjilis deputattarynyng qyzmet merzimin uaqtynan búryn toqtatyp, qaytadan parlament saylauyn ótkizu turaly úsynys aitamyz» degenge sayady. Jәne mәlimdeme jasaghan ýsh partiyanyng ókili de jaqsy tanys, olar dәl qazir óz partiyalarynyng atynan ýmitker bop jýr.

- Saylau aldy nauqan búqaralyq sipat iyelenu ýshin qanday boluy kerek deysizder me? Sayasatta «Saylaudyng ayaqtalatyn túsy bar, ol – dauys sanap týgesken kez. Biraq, saylaudyng qay kezde bastalatynyn naqty uaqyty joq» degen tәmsil bar. Yaghni, qay partiya bolmasyn kez kelgen uaqytta saylaugha әzir bolu kerek. Búl – bir. Ekinshiden, uaqyt qajet. Ýshinshiden, jana sayasy tehnologiyalar qoldanylu kerek.

- Tórtinshi súraqtarynyzgha keler bolsaq, búl bylay: AQSh-taghy Preziydent saylauy bizdegi Parlament saylauymen qatar kelip jatyr. Kópshilik bizdegi saylaudy sol AQSh-taghy saylau nauqanymen salystyrady. Áriyne,  olarmen salystyratyn bolsaq, dengey әldeqayda tómen. Apta sayyn tek sol saylaugha qatysty týrli saraptamalyq baghadarlamalar kórsetilip jatyr. Sayasy oidy jetildiruge osynday dýniyeler yqpal etedi. Bizdegi telearnalardan sayasy salmaqty habarlardy emge tappaysyz. Kerisinshe, teleefir shou-dumandargha toly. Bitpeytin әn keshteri. Búlardyng bәri halyqtyng oilanuyna múrsha bermeydi. Búdan keyin sayasy mәdeniyet turaly aitudyng ózi artyq siyaqty.

- Boljam jasay alasyz ba?.. Qay kezde bolmasyn sayasy boljam jasau qiyn. Degenmen, Parlament saylauyna qyzyghushylyq Preziydent saylauyna qaraghanda tómen bolyp keledi. Sebebi týsinikti de. Biz preziydenttik basqarudaghy memleketpiz. Halyqtyng kópshiligi әli kýnge deyin majoritarlyq (bir mandatty) jәne proporsionaldy saylau jýiesin tolyq ajyrata almaydy. 2007 jylghy konstitusiyalyq ózgeristerden keyin biz saylaudyng proporsionaldy jýiesine kóshtik. Sol jyldyng tamyz aiynda ótken Parlament saylauyna elektorattyng 64,56 payyzy ghana qatysqan eken. Al, 2012 jyldyng qantaryndaghy saylauda 75,45 payyz dauys berushi tirkelgen. Biyl dauys berushiler 80 payyzdyng o jaq, bú jaghynda bolatyn synayly. Biyl keminde 4 sayasy partiya parlamentke ótetin shyghar. V shaqyrylymdaghy ýsh partiya halyqqa tanylyp qaldy. Tórtinshi oryn ýshin qalghan ýsh partiya talasatyn siyaqty.

Abai.kz