«Jer astynan jik shyqty, eki qúlaghy tik shyqty» degen mәteldi myqtap ústanghan «Karavan» gazeti jaqynda «oralmandargha» qatysty taghy bir súhbat jariyalady. Qandastargha qatysty qisyq-qynyr pikir bildirgen interviuer basqa-basqa emes últy qazaq tarihshy – Gýlnәr Mendiqúlova.

Osynyng aldynda «qara jorgha» bii últtyq mәdeny múralar tizimine kirip, últtyq qúndylyq retinde qarastyrylardyng az-aq aldynda túrghanda, dәl osy Mendiqúlova hanym «qara jorgha qazaqtyng bii emes» degenege bar kýshin salyp jatyp, últtyq ónerdi, últtyq biydi joqqa shyghyrghan edi. Malbagharqyzynyng maldap aitqan mәlimdemesi qoghamdyq ortada qyzu pikir-talas tudyryp, qazaqtyng bii men ony jetkizushiler (Atajúrtyna oralghan aghayyndar – Red.) turaly teris kózqarastar da sodan keyin ishinara qalyptasqan-dy.

Osy bir shudan keyin Gýlnar Mendiqúlova hanym «oralmandar» taqyrybyn ynta-shyntasymen zertteuge kirisken eken.

Qisyq pikirge qiylyp otyrghan «Karavan» tilshisi de dәl osy mәseleni qaytalap kótergen. Súhbat barysyn Gýlnәr hanym mynaday sózderden bastaydy:

– Delo v tom, chto tanes kara jorga s toy monotonnoy muzykoy, odnoobraznymy telodviyjeniyami, v kakom ego pytalisi nasaditi povsemestno, byl zavezen k nam kitayskimy kazahamy y nachal agressivno prodvigatisya kak istinno kazahskiy. U predkov kazahov byly boevye ritualinye tansy dlya samovyrajeniya ratnogo duha voinov, razvitiya koordinasiy y chuvstva ritma, chto bylo neobhodimo dlya boevogo iskusstva. No nikakogo otnosheniya k dannomu tansu ony ne iymeli, - deydi. Yaghni: monotondy muzykagha týzilgen, bir ghana obrazdy dene qimyly bar «qara jorgha» biyin bizge Qytay qazaqtary jetkizdi jәne sol kýiinde sindirip jibermek boldy. Bizding batyr babalarymyzda ruhty kóteretin, jauyngerlikke baulityn dene qimyldary boldy. Biraq onyng myna biyge esh qatysy joq.

Osydan keyin «Karavan» tilshisi «qara jorghanyn»  payda bolu qaynarlaryna ýnilgisi kelip, Mendiqúlova hanymgha tópeletip túryp súraq jaudyrghan. Ángimening auanynan bayqaghanymyz: Malbagharqyzy qazaq biyin ghana emes, «oralmandardy» da sózben sógip, "qara jorghagha" teris mingizip jiberipti.   

– Mening doktorlyq dissertasiyamnyng taqyryby – qazaq diasporasynyng tarihy. Ózimning zertteu júmysymda men oralmandar qanday jolmen Qazaqstangha kelip jatyr jәne ne maqsatta kelude degen súraqtargha jauap izdedim. Mәsele, kimder kelude? Ne ýshin? Búl da zertteudi, anyqtaudy qajet etedi, - degen Gýlnәr Mendiqúlova hanym, olardyng Qazaqstangha kelulerining týrli sebepterin sóz etken.

«Ony planiruit na budushee – dati detyam obrazovanie v nashey strane y osesti zdesi ily reshily prosto priyehati na zemlu kazahov, poklonitisya ei. U kajdogo svoy prichiny, no y usloviya, v kotorye ony popadayt, nam nado znati y izuchati, chtoby pomochi adaptirovatisya» deydi tarihshy hanym. Tarihshynyng aitqandaryn sózbe-sóz audarsaq, bylay bolady: "Olardyng elge keluining maqsattary әr týrli. Osy jerde óz balalaryna bilim berudi, osy jerge túraqtap qaludy, әriyne qazaqtyng jerine kóship keludi, osy topyraqqa taghzym jasaudy kózdeydi.  Biz olardyng osy jerge sinip ketuine kómektesu ýshin, barlyghyn bileuimiz kerek".

Odan әri «Karavan» tilshisi qiytúrqylyqqa basyp, jergilikti túrghyndar men oralmandar arasyndaghy týsinispeushilkter turaly súraydy. Tarihshy Gýlnәr hanym da býlk etpesten, bylay dep jauap qatady. Búra tartty demenizder, Mendiqúlovanyng aitqanyn sózbe-sóz bergendi jón kórdik.

– Nado rabotati s obeimy storonami. Vo-pervyh, oralmany doljny vesty sebya poryadochno, ne biti sebya v grudi y ne podstavlyati ludey, kotorye zdesi jili. A to, deystviytelino, priyezjaiyt suda y nachinait s penoy u rta krichati: “Ya vernulsya na istoricheskui rodinu!”. Da, vernulisi. Horosho. Tebe vse predostaviliy – jivy y rabotay. Raduysya. Zachem je podsijivati ludey?, - deydi tarihshymyz.

Ármen qaray, «Karavan» tilshisi bylay deydi: «Ne nado lezti v Tulu so svoim samovarom. Ne nado pretenziy prediyavlyati, mol, toliko my yazyk sohranily y tradisii, a u vas devushky slishkom svobodny». Yaghni: óz ornyndy bilu kerek, «biz tildi jәne mәdeniyetti saqtap qaldyq. Al jerlik qyzdar tym ashyq-shashyq» deuge oralmandardyng haqysy joq dep otyr.

Al oralmandardy oqshaulaugha iytermeleytin osy bir súhbatqa Mendiqúlova hanym bylay dep jauap qatqan.

«IYә, zamanauy qazaq qyzdary tәuelsiz, bilimdi, oqyghan-toqyghan. Áriyne kemshilikterimiz de joq emes. Onday kemshilikter kimde bolmaydy deysiz?! Biraq dәl bizding atalarymyz osy jerde qalyp, territoriyamyzdy, tilimizdi, dәstýrimizdi saqtap qalghan. Bizding atalarymyz Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasyn qúrghan. Osyny oralmandar da, basqalary da bilip jýrsin!»

Redeksiyadan: Qazaq últtyq uniyversiytetining professory, tarihshy Gýlnәr Mendiqúlovanyng әkesi – qazaqtan shyqqan túnghysh arhiytektorlardyng biri – Malbaghar Mendiqúlov edi. Ózi akademik Manash Qozybaevtyng jetekshiligimen biraz jyldar ústazdyq qyzmet atqarghan. Mendiqúlovanyng aty-jóni oqyrman qauymgha sol bir «qara jorgha» dauynan keyin keng tanyla bastaghan.

Doktor, pofessor, tarihshy degen birsypyra ataq lauazymy bar qazaq tarihshysy Gýlnәr Mendiqúlovanyng  "Karavan" gazetine bergen súhbatynyng úzyn-yrghasy - osy. "Karavan" demekshi, osy gazet keyingi kezderi últarazdyghyn qozdyratyn, últtar arasyna ot tastaytyn osynday sózderding qolamtasyn ýrley bastady. Esterinizge sala keteyik, atalghan gazet ótkende A. Sobyanin degen bireuding qazaq - Otanyn tastap  kóshe beretin, ruyn saqtap qaludy ghana biletin  halyq(http://abai.kz/post/view?id=6874) degen sózin jariya etken bolatyn.

Eskertu: Oralman - Atajúrtyna týbegeyli qonys audaryp kelgen etnikalyq qazaqtargha beriletin uaqytsha mәrtebe. QR azamattyghyn alghan song olar "oralman"bolyp tabylmaydy.  

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz