«جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەگەن ماتەلدى مىقتاپ ۇستانعان «كاراۆان» گازەتى جاقىندا «ورالماندارعا» قاتىستى تاعى ءبىر سۇحبات جاريالادى. قانداستارعا قاتىستى قيسىق-قىڭىر پىكىر بىلدىرگەن ينتەرۆيۋەر باسقا-باسقا ەمەس ۇلتى قازاق تاريحشى – گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا.

وسىنىڭ الدىندا «قارا جورعا» ءبيى ۇلتتىق مادەني مۇرالار تىزىمىنە كىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرىلاردىڭ از-اق الدىندا تۇرعاندا، ءدال وسى مەڭدىقۇلوۆا حانىم «قارا جورعا قازاقتىڭ ءبيى ەمەس» دەگەنەگە بار كۇشىن سالىپ جاتىپ، ۇلتتىق ونەردى، ۇلتتىق ءبيدى جوققا شىعىرعان ەدى. مالباعارقىزىنىڭ مالداپ ايتقان مالىمدەمەسى قوعامدىق ورتادا قىزۋ پىكىر-تالاس تۋدىرىپ، قازاقتىڭ ءبيى مەن ونى جەتكىزۋشىلەر (اتاجۇرتىنا ورالعان اعايىندار – رەد.) تۋرالى تەرىس كوزقاراستار دا سودان كەيىن ءىشىنارا قالىپتاسقان-دى.

وسى ءبىر شۋدان كەيىن گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا حانىم «ورالماندار» تاقىرىبىن ىنتا-شىنتاسىمەن زەرتتەۋگە كىرىسكەن ەكەن.

قيسىق پىكىرگە قيىلىپ وتىرعان «كاراۆان» ءتىلشىسى دە ءدال وسى ماسەلەنى قايتالاپ كوتەرگەن. سۇحبات بارىسىن گۇلنار حانىم مىناداي سوزدەردەن باستايدى:

– دەلو ۆ توم، چتو تانەتس كارا جورگا س توي مونوتوننوي مۋزىكوي، ودنووبرازنىمي تەلودۆيجەنيامي، ۆ كاكوم ەگو پىتاليس ناساديت پوۆسەمەستنو، بىل زاۆەزەن ك نام كيتايسكيمي كازاحامي ي ناچال اگرەسسيۆنو پرودۆيگاتسيا كاك يستيننو كازاحسكي. ۋ پرەدكوۆ كازاحوۆ بىلي بوەۆىە ريتۋالنىە تانتسى دليا ساموۆىراجەنيا راتنوگو دۋحا ۆوينوۆ، رازۆيتيا كوورديناتسي ي چۋۆستۆا ريتما، چتو بىلو نەوبحوديمو دليا بوەۆوگو يسكۋسستۆا. نو نيكاكوگو وتنوشەنيا ك داننومۋ تانتسۋ وني نە يمەلي، - دەيدى. ياعني: مونوتوندى مۋزىكاعا تۇزىلگەن، ءبىر عانا وبرازدى دەنە قيمىلى بار «قارا جورعا» ءبيىن بىزگە قىتاي قازاقتارى جەتكىزدى جانە سول كۇيىندە ءسىڭدىرىپ جىبەرمەك بولدى. ءبىزدىڭ باتىر بابالارىمىزدا رۋحتى كوتەرەتىن، جاۋىنگەرلىككە باۋليتىن دەنە قيمىلدارى بولدى. بىراق ونىڭ مىنا بيگە ەش قاتىسى جوق.

وسىدان كەيىن «كاراۆان» ءتىلشىسى «قارا جورعانىڭ»  پايدا بولۋ قاينارلارىنا ۇڭىلگىسى كەلىپ، مەڭدىقۇلوۆا حانىمعا توپەلەتىپ تۇرىپ سۇراق جاۋدىرعان. اڭگىمەنىڭ اۋانىنان بايقاعانىمىز: مالباعارقىزى قازاق ءبيىن عانا ەمەس، «ورالمانداردى» دا سوزبەن سوگىپ، "قارا جورعاعا" تەرىس مىنگىزىپ جىبەرىپتى.   

– مەنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبى – قازاق دياسپوراسىنىڭ تاريحى. ءوزىمنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمدا مەن ورالماندار قانداي جولمەن قازاقستانعا كەلىپ جاتىر جانە نە ماقساتتا كەلۋدە دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدىم. ماسەلە، كىمدەر كەلۋدە؟ نە ءۇشىن؟ بۇل دا زەرتتەۋدى، انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى، - دەگەن گۇلنار مەڭدىقۇلوۆا حانىم، ولاردىڭ قازاقستانعا كەلۋلەرىنىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرىن ءسوز ەتكەن.

«وني پلانيرۋيۋت نا بۋدۋششەە – دات دەتيام وبرازوۆانيە ۆ ناشەي سترانە ي وسەست زدەس يلي رەشيلي پروستو پريەحات نا زەمليۋ كازاحوۆ، پوكلونيتسيا ەي. ۋ كاجدوگو سۆوي پريچينى، نو ي ۋسلوۆيا، ۆ كوتورىە وني پوپادايۋت، نام نادو زنات ي يزۋچات، چتوبى پوموچ اداپتيروۆاتسيا» دەيدى تاريحشى حانىم. تاريحشىنىڭ ايتقاندارىن سوزبە-ءسوز اۋدارساق، بىلاي بولادى: "ولاردىڭ ەلگە كەلۋىنىڭ ماقساتتارى ءار ءتۇرلى. وسى جەردە ءوز بالالارىنا ءبىلىم بەرۋدى، وسى جەرگە تۇراقتاپ قالۋدى، ارينە قازاقتىڭ جەرىنە كوشىپ كەلۋدى، وسى توپىراققا تاعزىم جاساۋدى كوزدەيدى. ء بىز ولاردىڭ وسى جەرگە ءسىڭىپ كەتۋىنە كومەكتەسۋ ءۇشىن، بارلىعىن بىلەۋىمىز كەرەك".

ودان ءارى «كاراۆان» ءتىلشىسى قيتۇرقىلىققا باسىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن ورالماندار اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلكتەر تۋرالى سۇرايدى. تاريحشى گۇلنار حانىم دا بۇلك ەتپەستەن، بىلاي دەپ جاۋاپ قاتادى. بۇرا تارتتى دەمەڭىزدەر، مەڭدىقۇلوۆانىڭ ايتقانىن سوزبە-ءسوز بەرگەندى ءجون كوردىك.

– نادو رابوتات س وبەيمي ستورونامي. ۆو-پەرۆىح، ورالمانى دولجنى ۆەستي سەبيا پوريادوچنو، نە بيت سەبيا ۆ گرۋد ي نە پودستاۆليات ليۋدەي، كوتورىە زدەس جيلي. ا تو، دەيستۆيتەلنو، پريەزجايۋت سيۋدا ي ناچينايۋت س پەنوي ۋ رتا كريچات: “يا ۆەرنۋلسيا نا يستوريچەسكۋيۋ رودينۋ!”. دا، ۆەرنۋليس. حوروشو. تەبە ۆسە پرەدوستاۆيلي – جيۆي ي رابوتاي. رادۋيسيا. زاچەم جە پودسيجيۆات ليۋدەي؟، - دەيدى تاريحشىمىز.

ارمەن قاراي، «كاراۆان» ءتىلشىسى بىلاي دەيدى: «نە نادو لەزت ۆ تۋلۋ سو سۆويم ساموۆاروم. نە نادو پرەتەنزي پرەدياۆليات، مول، تولكو مى يازىك سوحرانيلي ي تراديتسي، ا ۋ ۆاس دەۆۋشكي سليشكوم سۆوبودنى». ياعني: ءوز ورنىڭدى ءبىلۋ كەرەك، ء«بىز ءتىلدى جانە مادەنيەتتى ساقتاپ قالدىق. ال جەرلىك قىزدار تىم اشىق-شاشىق» دەۋگە ورالمانداردىڭ حاقىسى جوق دەپ وتىر.

ال ورالمانداردى وقشاۋلاۋعا يتەرمەلەيتىن وسى ءبىر سۇحباتقا مەڭدىقۇلوۆا حانىم بىلاي دەپ جاۋاپ قاتقان.

ء«يا، زاماناۋي قازاق قىزدارى تاۋەلسىز، ءبىلىمدى، وقىعان-توقىعان. ارينە كەمشىلىكتەرىمىز دە جوق ەمەس. ونداي كەمشىلىكتەر كىمدە بولمايدى دەيسىز؟! بىراق ءدال ءبىزدىڭ اتالارىمىز وسى جەردە قالىپ، تەرريتوريامىزدى، ءتىلىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ قالعان. ءبىزدىڭ اتالارىمىز تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىن قۇرعان. وسىنى ورالماندار دا، باسقالارى دا ءبىلىپ ءجۇرسىن!»

رەدەكتسيادان: قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريحشى گۇلنار مەڭدىقۇلوۆانىڭ اكەسى – قازاقتان شىققان تۇڭعىش ارحيتەكتورلاردىڭ ءبىرى – مالباعار مەڭدىقۇلوۆ ەدى. ءوزى اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءبىراز جىلدار ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان. مەڭدىقۇلوۆانىڭ اتى-ءجونى وقىرمان قاۋىمعا سول ءبىر «قارا جورعا» داۋىنان كەيىن كەڭ تانىلا باستاعان.

دوكتور، پوفەسسور، تاريحشى دەگەن ءبىرسىپىرا اتاق لاۋازىمى بار قازاق تاريحشىسى گۇلنار مەڭدىقۇلوۆانىڭ  "كاراۆان" گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى - وسى. "كاراۆان" دەمەكشى، وسى گازەت كەيىنگى كەزدەرى ۇلتارازدىعىن قوزدىراتىن، ۇلتتار اراسىنا وت تاستايتىن وسىنداي سوزدەردىڭ قولامتاسىن ۇرلەي باستادى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، اتالعان گازەت وتكەندە ا. سوبيانين دەگەن بىرەۋدىڭ قازاق - وتانىن تاستاپ  كوشە بەرەتىن، رۋىن ساقتاپ قالۋدى عانا بىلەتىن  حالىق(http://abai.kz/post/view?id=6874) دەگەن ءسوزىن جاريا ەتكەن بولاتىن.

ەسكەرتۋ: ورالمان - اتاجۇرتىنا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارىپ كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتارعا بەرىلەتىن ۋاقىتشا مارتەبە. قر ازاماتتىعىن العان سوڭ ولار "ورالمان"بولىپ تابىلمايدى.  

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz