Biylghy meshin jylyna jyldaghyday úrandatyp emes, basymyzdy salbyratyp kirgen jayymyz bar. Tól tengemiz 100 payyzgha qúnyn joghaltyp, әlemning eng әlsiz valutasyna ainaldy. Google-dyng dәstýrli jyl qorytyndysy boyynsha, 2015 jyly qazaqstandyqtardy jii tolghandyrghan súraq ta tengening baghamyna qatysty bolghan eken. Qúnsyzdyqtyng arty qymbatshylyqqa úlasyp, daghdarys tyrnaghyn batyra bastady. Ayyrbas qúnynyng búnsha qúbylatynyn bilmegen halyq del-sal bolyp, aiyrbas punktterin toruyldady. Ertengi kýnning kózin búlt basyp túrghan shaqta kópshilikke jol silteushi, kәsiby kózqarasqa qazirgi qogham zәru-aq. Osyny oigha ala otyryp biz ekonomika ghylymdarynyng doktory, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty Orazaly SÁBDEN myrzamen súhbattasyp әngimeleskendi jón kórdik. 

 ABAY AYTPAQShY, «NEGE ShENGEL JEP OTYRMYZ?»

– Orazaly agha, tayauda ghana «Abay  jәne qazaq elining bolashaghy» atty kitabynyz qazaq jәne orys tilderinde jaryq kórdi. Búl jolghy enbeginiz nesimen erekshelenedi?

– Birde Europagha bara jatqanymda úshaqta otyryp oigha berildim. Qarasam, kәri qúrlyq elderining qaysysyn almasaq ta damyghan, qalalary jayqalghan, úl-qyzdary bilimdi, biznesti jýrgizuge barlyq jaghday jasalghan, jemqorlyq atymen joq, túrghyndar bizdegidey agresivti emes, saylaugha týsse dausyndy úrlamaydy, halqy bay әri baqytty ghúmyr keshedi. Al biz urannyng otany, siyrek metaldyng oshaghy bola otyryp, Mendeleev kestesindegi elementterding 90 payyzdan astamy bar elde jýrip jarymaymyz. Abay aitpaqshy nege shengel jep otyramyz?! Qaraptan qarap túryp namystanady ekensin.

Sóittim de ýnemi ózimmen alyp jýretin Abaydyng qara sózderin syn kózben paraqtay bastadym. Eki ghasyr ótip ketse de, әli kýnge deyin úly aqynymyzdyng әr sózi ózining ómirshendigin joghaltqan emes. Abaydy bar qazaq moyyndaydy, oghan qarsy eshkim uәj de, dau da aitpaydy. Onyng artynda qaldyrghan izining sara, jolynyng dara ekenin bәri biledi. Alayda iske kelgende onyng birin de istemeymiz. Adamdyq qasiyetting qúny joq. Halyqtyng arasynan shyqqan, halyqtyng mún-múqtajyn tiyisti jerlerge jetkizip, oryndau ýshin otyrghan shendiler, qarapayym halyqty esiginen de syghalatpaydy. Sonda onyng halyqtan ýlken bolghany ma?! Búl adamy qasiyetting nasharlauynan, ruhanilyqtyng keri ketuinen.

Men jettim, jetildim, Abaydy tolyq tanyp tastadym dep otyrghan joqpyn. Onyng әr sózining tereng astary men maghynaly mәni bar, sondyqtan bas aqynymyzdy tolyq qamtydym dep aitudan aulaqpyn. Men tek Abaydy býgingining kózimen kórgim keldi. Órkeniyettik túrghyda onyng shygharmashylyghyna ýnilip, astaryn úghyp, sony jetkizudi maqsat túttym. Enbekte qoghamymyzdaghy týrli týiitkilderding tórkinin kórsete otyryp, ashyp aittym. Aytyp qana qoymay, olardy toptastyryp tyng iydeya, naqty sheshilu joldaryn úsyndym. Negizsiz aitqan bir de bir syny kózqarasym bolghan emes. Keleshek turaly, ruhany qúndylyqtar, auyldyng jayy, basqaru jýiesi, ghylym, bilim, jastar, taghysyn taghy degendey oy tolghaularymdy toptastyrym, konseptualdy jauabymdy jazdym.

Býginde erinbegenning bәri synshy, bәri aqylgói. Synau men mineu óz aldyna, alayda onyng sheshilu jolyn núsqau qiynnyng qiyny. Kitaptyng arqalaghan jýgi de, kótergen salmaghy da osyda. Qoghamnyng jaqsylyghyn asyryp, kemshil túsyn batyryp ashyq kórsettim. Oghan biliktiligim de, bilimim de jetedi. Abay halyqty qolynda móri bar, sheksiz bay jәne toqpaqqa iyek artatyn adam basqaru kerek degen sózi bar. Búl solay bolsyn dep emes, solay bolatyndyghyn boljap aitqan. Dúrysynda ruhany kemeldengen adam bolu kerektigin menzeydi. Kitapta osylardy basshylyqqa alyp, ghylym men bilimnin, jana tehnologiya janashyldyqtyn, jetistikting kepili – qoldaghy qaru ekendigin jetkizgim keldi. Baghasyn halyq bere jatar.

 ÓZ ELIMIZDEN ÓZIMIZ ÚRLAUDAMYZ

 – Endi býgingi ahualgha qaray auyssaq. Aldymen últtyq valutanyng jayyn sóz eteyikshi. Sizdinshe tengening erkin baghamy qashangha deyin jalghaspaq әri ol qay mejege baryp toqtauy mýmkin?

– Qay mejege baratynyn boljau qiyn, biraq ahualdyng juyq arada onalmaytyny anyq. Búl jerde tendensiyany dúrys týsingen jón. Múnay baghasy qymbattamay, al týbegeyli aitar bolsam, bizding ekonomikamyz әrtaraptanbay túrmys týzelmeydi. Iran ózinen sanksiyalardyng alynyp tastalghandyghynan múnaydy kóptep óndiruge tyrysady, sәikesinshe naryqta ónimning kólemi kóp, bagha arzan. Ekinshi jaghday AQSh pen Batys elderining Reseydegi putindik rejimdi qúlatugha degen әreketteri. Ekonomikalyq qyspaqtardan Resey qiyn jaghdayda qala berse, bizding de onbaytynymyz anyq.

Men bir jarym jyl búryn devalivasiyany birtindep jýrgize beru kerektigin aityp dabyl qaqtym. Rublidyng qúnsyzdanuy men Reseyge salynghan sanksiyalardyng bizge de jaghymsyz әser etetindigi sózsiz edi. Sondyqtan halyqqa auyr tiymesin degen oimen, birtindep tengeni jiberudi úsyndym. Biraq qúlaq asqan eshkim bolmady. Artynan belgili bolghanday ol qadamdary 28 mlrd dollargha týsken eken. Aqyrynda devalivasiya jasaudan basqa amaldyry qalmay, búrq etkizdi. Búl bireulerge qol boldy. Ádeyi oilastyrylghan bolu kerek dep te kýdiktenemin. Sonyng arqasynda biyliktegilerding birazy qaltalaryn qampaytyp aldy.

Kezinde 2008 jyly Marchenko da sóitken. Devalivasiya arqyly 2 mlrd dollardy auadan qarmap qalghandar boldy degem. Búl halyqtyng aqshasyn úrlau emey nemene, óz elimizden ózimiz úrlaudamyz. Eger ekonomikamyz shiykizatqa baylanbasa, әrtaraptanghan bolsa, bizdegi jaghday búlay nasharlap ketpes edi. Soraqysy ótirik úrandatyp, paravozdyng aldyna shyghyp ketuimizde. Elulikke kirdik dedik, ana óndiris ashyldy, myna zauyt iske qosyldy deymiz, Elbasy baryp ashyp bergen song әlgi óndiris oryndarynyng keybireulerining istemey túratyny da bar. Bәsekege qabilettilik jóninen 50 elding qataryna kirgenimiz ras. Ol bir globalidy kórsetkish. Al innovasiyalyq damudan 78-orynda, densaulyq salasynan 93-orynda, sybaylas jemqorlyqtan 126-orynda kelemiz. Mine naghyz qolgha alatyn salalar. Biz bolsaq, jalghan jarnamamen jaqsymyz deuden jalyqpaymyz. Endi men shynayy sifrlardy keltireyin, biylghy Qazaqstannyng JIÓ-ning ósimi 1,1% bolsa, ol Qyrghyzstanda 4,2%, Ózbekstanda 7,5%, Tәjikstanda 4,8% Týrkmenstanda 8,9%, ósti. Oilanatyn kezimiz jetti.

– Tenge baghamynyng qúbyluynan birinshi kezekte qarapayym halyq zardap shegude. Qymbatshylyq bir býiirden, kók qaghazben alynghan qaryzdar bir býiirden qysuda. Osyndayda Últtyq bank barlyghyn baqylap otyrmyz, devalivasiya bolmaydy dep aldausyratqansha, qiyn kezendi boyamasyz aityp, búqarany nege dayyndamaydy degen saual kókeydi tesedi....

– Búl biylik pen halyqtyng arasyndaghy dialogtyng joqtyghynan. Biylik oiyna kelgenin isteydi. Memleket basshysyna ótirik derekter beriledi, jalghan sifrlar kórsetedi. Qymbatshylyq joq dep onyng auzyna sóz salady. Búl degening halyqqa jasalghan qiyanat. Al ózderi Elbasynyng aitqandaryn tolyq oryndamay, joldan qarjylardyng arnasyn búryp, istegensymaq tanytady. Búl – tútas Ýkimettin, Parlamenttin, Últtyq bankting kerek bolsa, tiyisti dәrejede jetkizip aitpaghan bizding de qateligimiz. Kezinde Qayrat Kelimbetovtyng ornyna kim kelui mýmkin degen súraq qoyylghanda, kim kelse de odan eshtene ózgermeyitindigin, jaghdaydyng bir adam sheshetindey jenil bolmay túrghandyghyn aittym. Dey túrghanmen biyliktegi shyrghalanmen arpalysyp, qarsylasatyndar, janashyldyq әkeletinder boluy mýmkin, onyng biri – Oraz Jandosov degenmin. Últtyq bankting sayasaty ózgersin desek, aldymen oghan ózining konstitusiyalyq mәrtebesin beruimiz kerek. Konstitusiya boyynsha Últtyq bank Ýkimetke baghynyshty emes. Al qazir ol sonyng qolbalasy siyaqty.

 -  Siz sonda dәl býgingi qalyptasqan jaghdaydan shyghudyng naqty qanday tetikterin úsynar ediniz?

 – Qazir eshtene ózgerte almaymyz. Al eger ne istese ózgeredi der bolsaq, aitar edim, әrqaysymyz óz ózimizdi ózgertuge tyrysu kerekpiz. Keyde beysharalyqpen «Oy, mening qolymnan ne keledi? Bәribir jogharydan ayaqty shalyp tastaydy» dep aityp jatamyz. Joq, olay bolmau kerek. Ár adamnyng mýmkinshiligine, bilimine baylanysty qolynan keletin ister bolady. Ol ýshin aldymen zamangha say psihologiyamyzdy ózgertuimiz, qúldyq sanadan aryluymyz qajet. Abay ózining «tolyq adam» degen oiynda «dýniyening kóringen syryn da, kórinbegen syryn da iyger» dep aitady. Kóringen syr dep otyrghany osy ómir, ainala, qyzmet, materialdyq dýniye. Al kórinbegen syrgha jannyng tazalyghyn, adamnyng moralyn, ruhanilyqty jatqyzady. Býginde Abaydyng bang jaghyn yaghny bir jaghyn ghana kórip otyrmyz, ruhanilyghymyz túralap qaldy. «Tolyq adam» iydeyasyn óltirip almaghanymyzda, qazirgidey halyqty tonau bolmas edi. Búny bir dep alayyq. Ekinshiden, kele jatqan saylau nauqany әdil jýruge mindetti. Qatyp qalghan ssenariy boyynsha, dauystardy úrlap, bir ghana partiyagha ústatyp, basqalaryna 1den 7-8 payyzgha deyin az ýlesti ýlestirmey, ashyq týrde jýrgizu kerek.

 PARLAMENT KÓPPARTIYaLY BOLGhANDA GhANA REFORMALAR JÝRE BASTAYDY

– Taqyrypty jalghay otyrsaq. Óziniz biletindey Parlament Mәjilisining kezekten tys saylauy ótetin kýn belgilenip, saylaualdy nauqandyq júmystar bastalyp ketti. Biylik jýiesindegi atalghan reformalar ózin qanshalyqty aqtauy mýmkin?

 – Parlament kóppartiyaly bolghanda ghana aqtauy mýmkin. Ol demokratiyanyng baghzydan belgili sara joly. Bizdikiler formaldy týrde sol jolgha týskileri keledi, al istegenderi 180 gradusqa keri jasalady. «Núr Otan» partiyasynyng tizimine qarasam, kóz toqtatarlyq adamdardy kóre almadym. Aralarynda birde bir joghary bilikti ne zanger, ne ekonomist joq. Zang qabyldau isining iysi múrnyna da barmaytyn әnshiler men sportshylar jýr qaptap. Parlament kәsiby bolugha tiyisti. Basqa partiyalardyng da júmys jasau tәrtibi dúrys jolgha qoyylmaghan. Olardyng belsendiligi birli-ekili, osy saylauda ghana bilinedi. Qúramyndaghylargha qarasam, bir de bir halyqtyng adamy joq. Aqshasy bar, qaltalylardyng toptasqan úiymy ghana. Osy orayda aitqym keletini: biz unitarly memleket jolynda buynymyz qatayyp, qalyptastyq. Endigi kezekte eki parlamenttik jýiening qajeti shamaly. Senat pen Mәjilisti biriktirip, shartty týrde dep alsam, 150 deputattan túratyn bir palataly parlamentti jasaqtasa. Onyng jartysy partiyalyq jýie, jartysy halyq arasynan saylansa. Oghan sayasatkerler, jazushylar, jeke jýrgen qayratkerlerdi kirgizsek. Qayrat pen Janarlar onsyz da әnin aityp halyq qalaulysy bolyp jýrgen sahnasynda qala bersin. Olardyng ornyna Dosym Satpaev, Aydos Sarym, Rasul Júmaly, Dos Kóshim degen t.b. jigitterdi nege tartpaydy. Keybireuler búl azamattardy  oppoziyasiya deydi. Olay emes, tipti bolghan kýnning ózinde, olar jau emes, demokratiyalyq qoghamnyng zandy qúbylysy ghoy. Órkeniyetti elderding qataryna qosylghymyz keledi, al syn aitqandardy jaqtyrmaymyz. Biznes ishinde de manday ter, adal enbekpen júmys jasaytyndar barshylyq, solardy alsyn. Sonda ghana qol kóterip qana otyratyn, maqtaudan ary aspaytyn, songhy eki aida 60-qa juyq zang qabyldaytyn parlament  ketip, onyng ornyna oilana alatyn, pikir talastyratyn, el tynysyn preziydentke jetkizetin jana kýsh payda bolady.

 ODAQQA KIRIU – RESEYDING YGhYNA JYGhYLU EMES

 – Endi dollardan bas tartu mәselesi jayly oiynyzdy aitynyzshy. Búl qanshalyqty qisyndy jәne jalpy dollardan bas taruymyz mýmkin be?

 – Qalyptasqan jaghdayda ol mýldem qisynsyz, kýlkili dese de bolady. Dollardan bas tartu ýshin qajetti ónimderding barlyghymen óz ózimizdi qamtamasyz etetindey dәrejege jetuimiz qajet. Al ol joq bolsa, búnday taqyryptaghy әngimeni qozghaudyng ózi bekerlik. Ony tolyqtay jýzege asyra alatyn әlemde bir ghana el bar, ol Iran. Songhy jyldarda Irangha jasalghan syrtqy kýshterding qysymy, olardy óz betinshe ómir sýruge ýiretti. Sonyng arqasynda óz ónimderining óndirisin jaqsy jolgha qoyyp aldy. Endi eshteneden qoryqpaydy. Bizge arzan abyroydy qoyyp, ózimiz óndirmesek óspeymiz degen qaghidatqa júmys jasauymyz kerek. Tegi ózindik qún qymbat bolsa, dotasiya jaghyn oilastyrugha bolady. Sonday-aq nege baylardyng týsken tabysyna progresivti salyq salu jýiesin engizbeske. Oligarhtargha tyqqan qarjylaryndy el ekonomikasyna salyndar degennen olardyng qazirshe salghanyn kórip otyrghan joqpyz. Qysym kórsetip jatsa, bәri shetelge qashyp ketuge dayyn otyr.

 –Jaqynda Elbasy Qazaqstan kýrdeli daghdarystyq jaghdayda, daghdarystyng tórkini tikeley Reseyde ekendigin mәlimdedi. Kedendik jәne Euraziyalyq ekonomiqalyq odaq tónireginde de pikirler әrqily. Elimizding osy ekonomikalyq integrasiyalargha qatysuyna kózqarasynyz qanday?

 – Búnday qadamdar әlbette kerek әri dúrys. Búl ekonomikalyq damu ýrdisining kórinisi. Qazirgidey qiyn jaghdayda onday strategiyalar auaday qajet. Kóbisi dúrys týsinbeui mýmkin, gәp sol odaqqa mýshe boluda emes, sony qalay úiymdastyruda, jýrgizude. Dúrys oilastyrylghan taktika ghana bizdi qanday jaghdaydan da  alyp  shyghady. Odaqqa kiru – Reseyding yghyna jyghylu emes. Kelissózder barysynda bilikti azamattar óz pozisiyasyn naqtylap baryp, soghan beriktik tanytu kerek. Kelissózder jýrgizu memlekettik strategiyalyq mәsele bolghandyqtan, tek ministrlerdi ghana jibermey, iri úiymdardyng bilimdi ókilderin arasyna qosqan jón. Onyng ýstine bizding jaghdayymyzda onday halyqaralyq qimyldardy asyghystyq tanytpay kezen-kezenmen jýzege asyru abzal. Jenil jәne tamaq  ónerkәsibi men auyl sharuashylyghymyz kenjelep túrghandyqtan búl salada biz Reseymen bәsekelestikke týse almaymyz. Bizden Reseyge barghan qanshama tauarlar irip-shirip, qoqysqa tastalyp ketti. Sayasattyng solaqaylyghynan adal kәsipkerler zardap shekti. Osy orayda mynany aitqym keledi.

Biz nelikten týrki әlemining biriguinen qashamyz? Qashqanda qalay, formaldy týrde sharualar isteledi, bastary qosylmaydy emes – qosylady, biraq moyyndaryn basqa jaqqa qaray búrady. Ekonomikalyq birigu jayly mýlde sóz qozghalmaydy. Týrkiyalyqtar bizdi týrki әlemining ortalyghy sanap, óte jaqyn tartady. Árqaysymyz ózimizshe qoraz bolyp is bitire almaymyz. Bauyrlas elder bolyp, Syrdariyanyng suyn әlige deyin bólise almay otyrmyz. Oilap qarasan, býgingi Týrkiya Amerikanyng oiynynyng qúrbany bolyp, Reseymen janjaldasauda. Obamanyng bar oiy Mәskeudi qúrtu. Almaghayyp kezende týrkilermen sanastyrudyng qúraly – bizding birligimiz, ruhany jaqyndasyp, qoghamdy izgilendiruimiz.

 ShYQQAN BIYGIMIZDEN QÚLAP BARA JATQAN SIYaQTYMYZ

 – Orazaly agha, siz ýnemi konseptualdy úsynystardy sonyng ishinde innovasiyalyq damu jolyn jii kóterip jýrsiz. Týptep kelgende búl talay jyldar boyy aitylyp kelgen ekonomikany әrtaraptandyru iydeyasymen ýndesedi. Osy túrghyda qanday iygi ister jýzege asty?

 – Tәuelsizdik alghan jyldardan beri 30-gha juyq joba úsyndym. Oryndalghan, oryndalmaghandary bar, kezegin kýtip túrghandar da joq emes. Alghashqy úsynysym «kadrlardy shetelde dayarlau jónindegi respublikalyq baghdarlama» boldy. Keyinnen ol «Bolashaq» degen ataugha ie bolyp, әli kýnge deyin jýrgizilip keledi. Últtyq ghylymy qor, QR Preziydenti janyndaghy ghylym men tehnika jóninen jogharghy konsulitativti kenes qúryldy, alayda keyin jabylyp qaldy. Býginde oiyma jana iydeya kelip jýr. IYdeyany toptastyryp, «Últtyq kelisimdi» jasap shygharghym keledi. Qarasam, key jaghdayda, Elbasy el tynysynan habarsyz ba dep qalamyn. Búl qol astyndaghylardyng el ishindegi ahualdy ol kisige dúrys jetkizbeytindiginen bolsa kerek. Osy orayda, qoghamnyng әr salasynyng bilikti, túghyrly, maqtaytyn emes, pikir aita alatyn mamandaryn bir shatyrdyng astyna jinap, solardan súrap, «el ishinde nendey týiitkil bar, qane aityndar, qanday úsynystaryng bar» dep otyrsa, BAQ ókilderi ony tikeley efirde taratsa, biraz shyndyqtyng sheti shyghyp, qanshama sharualar atqarylar edi. Últtyq kelisimning maqsat múratynyng oryndalghany sol bolar edi.

 – Songhy súraq, Sizdinshe, býgingi Qazaqstan damuy qay baghytqa oiysyp bara jatyr?

 – Biz shyqqan biyigimizden qúlap bara jatqandaymyz. Ruhany azyp, materialdyq túrghyda tozudyng az-aq aldyndamyz. Jaghdaydyng osylay bolaryn eki ghasyr búryn Abay danyshpan boljap ketken. Ol:

«Kók túman aldyndaghy keler zaman,

Ýmitti sәule etip kóz kóp qadalghan,

Kóp jyldar, kóp kýndi aidap kele jatyr,

Sipat ta, suret te joq, kózim talghan» –  degen. Bas aqynymyzdyng búl aitqany býginde tútas әlemge tәn nәrse bolyp túr. Qazaqstan túrmaq, bizdi jetektep alyp bara jatqandardyng ózi  qay baghytty ústanghanynan habarsyz. Álemning paradoksy – búl baghdarsyzdyqtyng ýlken segizdik elderinen bastalatyndyghynda. Álemdik órkeniyetting konteksinde әr memleket ózinshe qamdanady. Bizding endigi qareketimiz, býgingidey jalghaspau kerek. «Auruyn jasyrghan óledi» degen. Últtyq kelisimdi qalyptastyryp, oily azamattardan elding joghyn súrau, halyqty basty oryngha qong tyghyryqtan shygharady. Halyqtan biyik eshkim joq! Kerek bolsa, Preziydent te, Ýkimet pen Parlament te halyqtyng qyzmetshileri!

- Súqbatynyzgha rahmet! El mýddesine qaltqysyz enbektenuden sharshamanyz!

 Súqbattasqan

Melis SEYDAHMETOV.

Abai.kz