بيىلعى مەشىن جىلىنا جىلداعىداي ۇرانداتىپ ەمەس، باسىمىزدى سالبىراتىپ كىرگەن جايىمىز بار. ءتول تەڭگەمىز 100 پايىزعا قۇنىن جوعالتىپ، الەمنىڭ ەڭ ءالسىز ۆاليۋتاسىنا اينالدى. Google-دىڭ ءداستۇرلى جىل قورىتىندىسى بويىنشا، 2015 جىلى قازاقستاندىقتاردى ءجيى تولعاندىرعان سۇراق تا تەڭگەنىڭ باعامىنا قاتىستى بولعان ەكەن. قۇنسىزدىقتىڭ ارتى قىمباتشىلىققا ۇلاسىپ، داعدارىس تىرناعىن باتىرا باستادى. ايىرباس قۇنىنىڭ بۇنشا قۇبىلاتىنىن بىلمەگەن حالىق دەل-سال بولىپ، ايىرباس پۋنكتتەرىن تورۋىلدادى. ەرتەڭگى كۇننىڭ كوزىن بۇلت باسىپ تۇرعان شاقتا كوپشىلىككە جول سىلتەۋشى، كاسىبي كوزقاراسقا قازىرگى قوعام ءزارۋ-اق. وسىنى ويعا الا وتىرىپ ءبىز ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ورازالى سابدەن مىرزامەن سۇحباتتاسىپ اڭگىمەلەسكەندى ءجون كوردىك. 

 اباي ايتپاقشى، «نەگە شەڭگەل جەپ وتىرمىز؟»

– ورازالى اعا، تاياۋدا عانا «اباي  جانە قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى» اتتى كىتابىڭىز قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جارىق كوردى. بۇل جولعى ەڭبەگىڭىز نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟

– بىردە ەۋروپاعا بارا جاتقانىمدا ۇشاقتا وتىرىپ ويعا بەرىلدىم. قاراسام، كارى قۇرلىق ەلدەرىنىڭ قايسىسىن الماساق تا دامىعان، قالالارى جايقالعان، ۇل-قىزدارى ءبىلىمدى، بيزنەستى جۇرگىزۋگە بارلىق جاعداي جاسالعان، جەمقورلىق اتىمەن جوق، تۇرعىندار بىزدەگىدەي اگرەسيۆتى ەمەس، سايلاۋعا تۇسسە داۋسىڭدى ۇرلامايدى، حالقى باي ءارى باقىتتى عۇمىر كەشەدى. ال ءبىز ۋراننىڭ وتانى، سيرەك مەتالدىڭ وشاعى بولا وتىرىپ، مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى ەلەمەنتتەردىڭ 90 پايىزدان استامى بار ەلدە ءجۇرىپ جارىمايمىز. اباي ايتپاقشى نەگە شەڭگەل جەپ وتىرامىز؟! قاراپتان قاراپ تۇرىپ نامىستانادى ەكەنسىڭ.

ءسويتتىم دە ۇنەمى وزىممەن الىپ جۇرەتىن ابايدىڭ قارا سوزدەرىن سىن كوزبەن پاراقتاي باستادىم. ەكى عاسىر ءوتىپ كەتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن ۇلى اقىنىمىزدىڭ ءار ءسوزى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جوعالتقان ەمەس. ابايدى بار قازاق مويىندايدى، وعان قارسى ەشكىم ءۋاج دە، داۋ دا ايتپايدى. ونىڭ ارتىندا قالدىرعان ءىزىنىڭ سارا، جولىنىڭ دارا ەكەنىن ءبارى بىلەدى. الايدا ىسكە كەلگەندە ونىڭ ءبىرىن دە ىستەمەيمىز. ادامدىق قاسيەتتىڭ قۇنى جوق. حالىقتىڭ اراسىنان شىققان، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءتيىستى جەرلەرگە جەتكىزىپ، ورىنداۋ ءۇشىن وتىرعان شەندىلەر، قاراپايىم حالىقتى ەسىگىنەن دە سىعالاتپايدى. سوندا ونىڭ حالىقتان ۇلكەن بولعانى ما؟! بۇل ادامي قاسيەتتىڭ ناشارلاۋىنان، رۋحانيلىقتىڭ كەرى كەتۋىنەن.

مەن جەتتىم، جەتىلدىم، ابايدى تولىق تانىپ تاستادىم دەپ وتىرعان جوقپىن. ونىڭ ءار ءسوزىنىڭ تەرەڭ استارى مەن ماعىنالى ءمانى بار، سوندىقتان باس اقىنىمىزدى تولىق قامتىدىم دەپ ايتۋدان اۋلاقپىن. مەن تەك ابايدى بۇگىنگىنىڭ كوزىمەن كورگىم كەلدى. وركەنيەتتىك تۇرعىدا ونىڭ شىعارماشىلىعىنا ءۇڭىلىپ، استارىن ۇعىپ، سونى جەتكىزۋدى ماقسات تۇتتىم. ەڭبەكتە قوعامىمىزداعى ءتۇرلى تۇيىتكىلدەردىڭ توركىنىن كورسەتە وتىرىپ، اشىپ ايتتىم. ايتىپ قانا قويماي، ولاردى توپتاستىرىپ تىڭ يدەيا، ناقتى شەشىلۋ جولدارىن ۇسىندىم. نەگىزسىز ايتقان ءبىر دە ءبىر سىني كوزقاراسىم بولعان ەمەس. كەلەشەك تۋرالى، رۋحاني قۇندىلىقتار، اۋىلدىڭ جايى، باسقارۋ جۇيەسى، عىلىم، ءبىلىم، جاستار، تاعىسىن تاعى دەگەندەي وي تولعاۋلارىمدى توپتاستىرىم، كونتسەپتۋالدى جاۋابىمدى جازدىم.

بۇگىندە ەرىنبەگەننىڭ ءبارى سىنشى، ءبارى اقىلگوي. سىناۋ مەن مىنەۋ ءوز الدىنا، الايدا ونىڭ شەشىلۋ جولىن نۇسقاۋ قيىننىڭ قيىنى. كىتاپتىڭ ارقالاعان جۇگى دە، كوتەرگەن سالماعى دا وسىدا. قوعامنىڭ جاقسىلىعىن اسىرىپ، كەمشىل تۇسىن باتىرىپ اشىق كورسەتتىم. وعان بىلىكتىلىگىم دە، ءبىلىمىم دە جەتەدى. اباي حالىقتى قولىندا ءمورى بار، شەكسىز باي جانە توقپاققا يەك ارتاتىن ادام باسقارۋ كەرەك دەگەن ءسوزى بار. بۇل سولاي بولسىن دەپ ەمەس، سولاي بولاتىندىعىن بولجاپ ايتقان. دۇرىسىندا رۋحاني كەمەلدەنگەن ادام بولۋ كەرەكتىگىن مەڭزەيدى. كىتاپتا وسىلاردى باسشىلىققا الىپ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ، جاڭا تەحنولوگيا جاڭاشىلدىقتىڭ، جەتىستىكتىڭ كەپىلى – قولداعى قارۋ ەكەندىگىن جەتكىزگىم كەلدى. باعاسىن حالىق بەرە جاتار.

 ءوز ەلىمىزدەن ءوزىمىز ۇرلاۋدامىز

 – ەندى بۇگىنگى احۋالعا قاراي اۋىسساق. الدىمەن ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ جايىن ءسوز ەتەيىكشى. سىزدىڭشە تەڭگەنىڭ ەركىن باعامى قاشانعا دەيىن جالعاسپاق ءارى ول قاي مەجەگە بارىپ توقتاۋى مۇمكىن؟

– قاي مەجەگە باراتىنىن بولجاۋ قيىن، بىراق احۋالدىڭ جۋىق ارادا وڭالمايتىنى انىق. بۇل جەردە تەندەنتسيانى دۇرىس تۇسىنگەن ءجون. مۇناي باعاسى قىمباتتاماي، ال تۇبەگەيلى ايتار بولسام، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ءارتاراپتانباي تۇرمىس تۇزەلمەيدى. يران وزىنەن سانكتسيالاردىڭ الىنىپ تاستالعاندىعىنان مۇنايدى كوپتەپ وندىرۋگە تىرىسادى، سايكەسىنشە نارىقتا ءونىمنىڭ كولەمى كوپ، باعا ارزان. ەكىنشى جاعداي اقش پەن باتىس ەلدەرىنىڭ رەسەيدەگى پۋتيندىك رەجيمدى قۇلاتۋعا دەگەن ارەكەتتەرى. ەكونوميكالىق قىسپاقتاردان رەسەي قيىن جاعدايدا قالا بەرسە، ءبىزدىڭ دە وڭبايتىنىمىز انىق.

مەن ءبىر جارىم جىل بۇرىن دەۆالۆاتسيانى بىرتىندەپ جۇرگىزە بەرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ دابىل قاقتىم. رۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى مەن رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالاردىڭ بىزگە دە جاعىمسىز اسەر ەتەتىندىگى ءسوزسىز ەدى. سوندىقتان حالىققا اۋىر تيمەسىن دەگەن ويمەن، بىرتىندەپ تەڭگەنى جىبەرۋدى ۇسىندىم. بىراق قۇلاق اسقان ەشكىم بولمادى. ارتىنان بەلگىلى بولعانداي ول قادامدارى 28 ملرد دوللارعا تۇسكەن ەكەن. اقىرىندا دەۆالۆاتسيا جاساۋدان باسقا امالدىرى قالماي، بۇرق ەتكىزدى. بۇل بىرەۋلەرگە قول بولدى. ادەيى ويلاستىرىلعان بولۋ كەرەك دەپ تە كۇدىكتەنەمىن. سونىڭ ارقاسىندا بيلىكتەگىلەردىڭ ءبىرازى قالتالارىن قامپايتىپ الدى.

كەزىندە 2008 جىلى مارچەنكو دا سويتكەن. دەۆالۆاتسيا ارقىلى 2 ملرد دوللاردى اۋادان قارماپ قالعاندار بولدى دەگەم. بۇل حالىقتىڭ اقشاسىن ۇرلاۋ ەمەي نەمەنە، ءوز ەلىمىزدەن ءوزىمىز ۇرلاۋدامىز. ەگەر ەكونوميكامىز شيكىزاتقا بايلانباسا، ارتاراپتانعان بولسا، بىزدەگى جاعداي بۇلاي ناشارلاپ كەتپەس ەدى. سوراقىسى وتىرىك ۇرانداتىپ، پاراۆوزدىڭ الدىنا شىعىپ كەتۋىمىزدە. ەلۋلىككە كىردىك دەدىك، انا ءوندىرىس اشىلدى، مىنا زاۋىت ىسكە قوسىلدى دەيمىز، ەلباسى بارىپ اشىپ بەرگەن سوڭ الگى ءوندىرىس ورىندارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ىستەمەي تۇراتىنى دا بار. باسەكەگە قابىلەتتىلىك جونىنەن 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرگەنىمىز راس. ول ءبىر گلوبالدى كورسەتكىش. ال يننوۆاتسيالىق دامۋدان 78-ورىندا، دەنساۋلىق سالاسىنان 93-ورىندا، سىبايلاس جەمقورلىقتان 126-ورىندا كەلەمىز. مىنە ناعىز قولعا الاتىن سالالار. ءبىز بولساق، جالعان جارنامامەن جاقسىمىز دەۋدەن جالىقپايمىز. ەندى مەن شىنايى تسيفرلاردى كەلتىرەيىن، بيىلعى قازاقستاننىڭ ءجىو-ءنىڭ ءوسىمى 1,1% بولسا، ول قىرعىزستاندا 4,2%، وزبەكستاندا 7,5%، تاجىكستاندا 4,8% تۇركمەنستاندا 8,9%، ءوستى. ويلاناتىن كەزىمىز جەتتى.

– تەڭگە باعامىنىڭ قۇبىلۋىنان ءبىرىنشى كەزەكتە قاراپايىم حالىق زارداپ شەگۋدە. قىمباتشىلىق ءبىر بۇيىردەن، كوك قاعازبەن الىنعان قارىزدار ءبىر بۇيىردەن قىسۋدا. وسىندايدا ۇلتتىق بانك بارلىعىن باقىلاپ وتىرمىز، دەۆالۆاتسيا بولمايدى دەپ الداۋسىراتقانشا، قيىن كەزەڭدى بوياماسىز ايتىپ، بۇقارانى نەگە دايىندامايدى دەگەن ساۋال كوكەيدى تەسەدى....

– بۇل بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ديالوگتىڭ جوقتىعىنان. بيلىك ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. مەملەكەت باسشىسىنا وتىرىك دەرەكتەر بەرىلەدى، جالعان تسيفرلار كورسەتەدى. قىمباتشىلىق جوق دەپ ونىڭ اۋزىنا ءسوز سالادى. بۇل دەگەنىڭ حالىققا جاسالعان قيانات. ال وزدەرى ەلباسىنىڭ ايتقاندارىن تولىق ورىنداماي، جولدان قارجىلاردىڭ ارناسىن بۇرىپ، ىستەگەنسىماق تانىتادى. بۇل – تۇتاس ۇكىمەتتىڭ، پارلامەنتتىڭ، ۇلتتىق بانكتىڭ كەرەك بولسا، ءتيىستى دارەجەدە جەتكىزىپ ايتپاعان ءبىزدىڭ دە قاتەلىگىمىز. كەزىندە قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ ورنىنا كىم كەلۋى مۇمكىن دەگەن سۇراق قويىلعاندا، كىم كەلسە دە ودان ەشتەڭە وزگەرمەيىتىندىگىن، جاعدايدىڭ ءبىر ادام شەشەتىندەي جەڭىل بولماي تۇرعاندىعىن ايتتىم. دەي تۇرعانمەن بيلىكتەگى شىرعالاڭمەن ارپالىسىپ، قارسىلاساتىندار، جاڭاشىلدىق اكەلەتىندەر بولۋى مۇمكىن، ونىڭ ءبىرى – وراز جاندوسوۆ دەگەنمىن. ۇلتتىق بانكتىڭ ساياساتى وزگەرسىن دەسەك، الدىمەن وعان ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن بەرۋىمىز كەرەك. كونستيتۋتسيا بويىنشا ۇلتتىق بانك ۇكىمەتكە باعىنىشتى ەمەس. ال قازىر ول سونىڭ قولبالاسى سياقتى.

 -  ءسىز سوندا ءدال بۇگىنگى قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ ناقتى قانداي تەتىكتەرىن ۇسىنار ەدىڭىز؟

 – قازىر ەشتەڭە وزگەرتە المايمىز. ال ەگەر نە ىستەسە وزگەرەدى دەر بولساق، ايتار ەدىم، ارقايسىمىز ءوز ءوزىمىزدى وزگەرتۋگە تىرىسۋ كەرەكپىز. كەيدە بەيشارالىقپەن «وي، مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟ ءبارىبىر جوعارىدان اياقتى شالىپ تاستايدى» دەپ ايتىپ جاتامىز. جوق، ولاي بولماۋ كەرەك. ءار ادامنىڭ مۇمكىنشىلىگىنە، بىلىمىنە بايلانىستى قولىنان كەلەتىن ىستەر بولادى. ول ءۇشىن الدىمەن زامانعا ساي پسيحولوگيامىزدى وزگەرتۋىمىز، قۇلدىق سانادان ارىلۋىمىز قاجەت. اباي ءوزىنىڭ «تولىق ادام» دەگەن ويىندا «دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىن دا، كورىنبەگەن سىرىن دا يگەر» دەپ ايتادى. كورىنگەن سىر دەپ وتىرعانى وسى ءومىر، اينالا، قىزمەت، ماتەريالدىق دۇنيە. ال كورىنبەگەن سىرعا جاننىڭ تازالىعىن، ادامنىڭ مورالىن، رۋحانيلىقتى جاتقىزادى. بۇگىندە ابايدىڭ بايۋ جاعىن ياعني ءبىر جاعىن عانا كورىپ وتىرمىز، رۋحانيلىعىمىز تۇرالاپ قالدى. «تولىق ادام» يدەياسىن ءولتىرىپ الماعانىمىزدا، قازىرگىدەي حالىقتى توناۋ بولماس ەدى. بۇنى ءبىر دەپ الايىق. ەكىنشىدەن، كەلە جاتقان سايلاۋ ناۋقانى ءادىل جۇرۋگە مىندەتتى. قاتىپ قالعان ستسەناري بويىنشا، داۋىستاردى ۇرلاپ، ءبىر عانا پارتياعا ۇستاتىپ، باسقالارىنا 1دەن 7-8 پايىزعا دەيىن از ۇلەستى ۇلەستىرمەي، اشىق تۇردە جۇرگىزۋ كەرەك.

 پارلامەنت كوپپارتيالى بولعاندا عانا رەفورمالار جۇرە باستايدى

– تاقىرىپتى جالعاي وتىرساق. ءوزىڭىز بىلەتىندەي پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى وتەتىن كۇن بەلگىلەنىپ، سايلاۋالدى ناۋقاندىق جۇمىستار باستالىپ كەتتى. بيلىك جۇيەسىندەگى اتالعان رەفورمالار ءوزىن قانشالىقتى اقتاۋى مۇمكىن؟

 – پارلامەنت كوپپارتيالى بولعاندا عانا اقتاۋى مۇمكىن. ول دەموكراتيانىڭ باعزىدان بەلگىلى سارا جولى. بىزدىكىلەر فورمالدى تۇردە سول جولعا تۇسكىلەرى كەلەدى، ال ىستەگەندەرى 180 گرادۋسقا كەرى جاسالادى. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ تىزىمىنە قاراسام، كوز توقتاتارلىق ادامداردى كورە المادىم. ارالارىندا بىردە ءبىر جوعارى بىلىكتى نە زاڭگەر، نە ەكونوميست جوق. زاڭ قابىلداۋ ءىسىنىڭ ءيسى مۇرنىنا دا بارمايتىن انشىلەر مەن سپورتشىلار ءجۇر قاپتاپ. پارلامەنت كاسىبي بولۋعا ءتيىستى. باسقا پارتيالاردىڭ دا جۇمىس جاساۋ ءتارتىبى دۇرىس جولعا قويىلماعان. ولاردىڭ بەلسەندىلىگى ءبىرلى-ەكىلى، وسى سايلاۋدا عانا بىلىنەدى. قۇرامىنداعىلارعا قاراسام، ءبىر دە ءبىر حالىقتىڭ ادامى جوق. اقشاسى بار، قالتالىلاردىڭ توپتاسقان ۇيىمى عانا. وسى ورايدا ايتقىم كەلەتىنى: ءبىز ۋنيتارلى مەملەكەت جولىندا بۋىنىمىز قاتايىپ، قالىپتاستىق. ەندىگى كەزەكتە ەكى پارلامەنتتىك جۇيەنىڭ قاجەتى شامالى. سەنات پەن ءماجىلىستى بىرىكتىرىپ، شارتتى تۇردە دەپ السام، 150 دەپۋتاتتان تۇراتىن ءبىر پالاتالى پارلامەنتتى جاساقتاسا. ونىڭ جارتىسى پارتيالىق جۇيە، جارتىسى حالىق اراسىنان سايلانسا. وعان ساياساتكەرلەر، جازۋشىلار، جەكە جۇرگەن قايراتكەرلەردى كىرگىزسەك. قايرات پەن جانارلار ونسىز دا ءانىن ايتىپ حالىق قالاۋلىسى بولىپ جۇرگەن ساحناسىندا قالا بەرسىن. ولاردىڭ ورنىنا دوسىم ساتپاەۆ، ايدوس سارىم، راسۋل جۇمالى، دوس كوشىم دەگەن ت.ب. جىگىتتەردى نەگە تارتپايدى. كەيبىرەۋلەر بۇل ازاماتتاردى  وپپوزياتسيا دەيدى. ولاي ەمەس، ءتىپتى بولعان كۇننىڭ وزىندە، ولار جاۋ ەمەس، دەموكراتيالىق قوعامنىڭ زاڭدى قۇبىلىسى عوي. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلعىمىز كەلەدى، ال سىن ايتقانداردى جاقتىرمايمىز. بيزنەس ىشىندە دە ماڭداي تەر، ادال ەڭبەكپەن جۇمىس جاسايتىندار بارشىلىق، سولاردى السىن. سوندا عانا قول كوتەرىپ قانا وتىراتىن، ماقتاۋدان ارى اسپايتىن، سوڭعى ەكى ايدا 60-قا جۋىق زاڭ قابىلدايتىن پارلامەنت  كەتىپ، ونىڭ ورنىنا ويلانا الاتىن، پىكىر تالاستىراتىن، ەل تىنىسىن پرەزيدەنتكە جەتكىزەتىن جاڭا كۇش پايدا بولادى.

 وداققا كىرىۋ – رەسەيدىڭ ىعىنا جىعىلۋ ەمەس

 – ەندى دوللاردان باس تارتۋ ماسەلەسى جايلى ويىڭىزدى ايتىڭىزشى. بۇل قانشالىقتى قيسىندى جانە جالپى دوللاردان باس تارۋىمىز مۇمكىن بە?

 – قالىپتاسقان جاعدايدا ول مۇلدەم قيسىنسىز، كۇلكىلى دەسە دە بولادى. دوللاردان باس تارتۋ ءۇشىن قاجەتتى ونىمدەردىڭ بارلىعىمەن ءوز ءوزىمىزدى قامتاماسىز ەتەتىندەي دارەجەگە جەتۋىمىز قاجەت. ال ول جوق بولسا، بۇنداي تاقىرىپتاعى اڭگىمەنى قوزعاۋدىڭ ءوزى بەكەرلىك. ونى تولىقتاي جۇزەگە اسىرا الاتىن الەمدە ءبىر عانا ەل بار، ول يران. سوڭعى جىلداردا يرانعا جاسالعان سىرتقى كۇشتەردىڭ قىسىمى، ولاردى ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرۋگە ۇيرەتتى. سونىڭ ارقاسىندا ءوز ونىمدەرىنىڭ ءوندىرىسىن جاقسى جولعا قويىپ الدى. ەندى ەشتەڭەدەن قورىقپايدى. بىزگە ارزان ابىرويدى قويىپ، ءوزىمىز وندىرمەسەك وسپەيمىز دەگەن قاعيداتقا جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. تەگى وزىندىك قۇن قىمبات بولسا، دوتاتسيا جاعىن ويلاستىرۋعا بولادى. سونداي-اق نەگە بايلاردىڭ تۇسكەن تابىسىنا پروگرەسيۆتى سالىق سالۋ جۇيەسىن ەنگىزبەسكە. وليگارحتارعا تىققان قارجىلارىڭدى ەل ەكونوميكاسىنا سالىڭدار دەگەننەن ولاردىڭ قازىرشە سالعانىن كورىپ وتىرعان جوقپىز. قىسىم كورسەتىپ جاتسا، ءبارى شەتەلگە قاشىپ كەتۋگە دايىن وتىر.

 –جاقىندا ەلباسى قازاقستان كۇردەلى داعدارىستىق جاعدايدا، داعدارىستىڭ توركىنى تىكەلەي رەسەيدە ەكەندىگىن مالىمدەدى. كەدەندىك جانە ەۋرازيالىق ەكونوميقالىق وداق توڭىرەگىندە دە پىكىرلەر ارقيلى. ەلىمىزدىڭ وسى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيالارعا قاتىسۋىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟

 – بۇنداي قادامدار البەتتە كەرەك ءارى دۇرىس. بۇل ەكونوميكالىق دامۋ ءۇردىسىنىڭ كورىنىسى. قازىرگىدەي قيىن جاعدايدا ونداي ستراتەگيالار اۋاداي قاجەت. كوبىسى دۇرىس تۇسىنبەۋى مۇمكىن، گاپ سول وداققا مۇشە بولۋدا ەمەس، سونى قالاي ۇيىمداستىرۋدا، جۇرگىزۋدە. دۇرىس ويلاستىرىلعان تاكتيكا عانا ءبىزدى قانداي جاعدايدان دا  الىپ  شىعادى. وداققا كىرۋ – رەسەيدىڭ ىعىنا جىعىلۋ ەمەس. كەلىسسوزدەر بارىسىندا بىلىكتى ازاماتتار ءوز پوزيتسياسىن ناقتىلاپ بارىپ، سوعان بەرىكتىك تانىتۋ كەرەك. كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق ماسەلە بولعاندىقتان، تەك مينيسترلەردى عانا جىبەرمەي، ءىرى ۇيىمداردىڭ ءبىلىمدى وكىلدەرىن اراسىنا قوسقان ءجون. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ونداي حالىقارالىق قيمىلداردى اسىعىستىق تانىتپاي كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرۋ ابزال. جەڭىل جانە تاماق  ونەركاسىبى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىمىز كەنجەلەپ تۇرعاندىقتان بۇل سالادا ءبىز رەسەيمەن باسەكەلەستىككە تۇسە المايمىز. بىزدەن رەسەيگە بارعان قانشاما تاۋارلار ءىرىپ-ءشىرىپ، قوقىسقا تاستالىپ كەتتى. ساياساتتىڭ سولاقايلىعىنان ادال كاسىپكەرلەر زارداپ شەكتى. وسى ورايدا مىنانى ايتقىم كەلەدى.

ءبىز نەلىكتەن تۇركى الەمىنىڭ بىرىگۋىنەن قاشامىز؟ قاشقاندا قالاي، فورمالدى تۇردە شارۋالار ىستەلەدى، باستارى قوسىلمايدى ەمەس – قوسىلادى، بىراق مويىندارىن باسقا جاققا قاراي بۇرادى. ەكونوميكالىق بىرىگۋ جايلى مۇلدە ءسوز قوزعالمايدى. تۇركيالىقتار ءبىزدى تۇركى الەمىنىڭ ورتالىعى ساناپ، وتە جاقىن تارتادى. ارقايسىمىز وزىمىزشە قوراز بولىپ ءىس بىتىرە المايمىز. باۋىرلاس ەلدەر بولىپ، سىرداريانىڭ سۋىن الىگە دەيىن بولىسە الماي وتىرمىز. ويلاپ قاراساڭ، بۇگىنگى تۇركيا امەريكانىڭ ويىنىنىڭ قۇربانى بولىپ، رەسەيمەن جانجالداساۋدا. وبامانىڭ بار ويى ماسكەۋدى قۇرتۋ. الماعايىپ كەزەڭدە تۇركىلەرمەن ساناستىرۋدىڭ قۇرالى – ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز، رۋحاني جاقىنداسىپ، قوعامدى ىزگىلەندىرۋىمىز.

 شىققان بيگىمىزدەن قۇلاپ بارا جاتقان سياقتىمىز

 – ورازالى اعا، ءسىز ۇنەمى كونتسەپتۋالدى ۇسىنىستاردى سونىڭ ىشىندە يننوۆاتسيالىق دامۋ جولىن ءجيى كوتەرىپ ءجۇرسىز. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل تالاي جىلدار بويى ايتىلىپ كەلگەن ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ يدەياسىمەن ۇندەسەدى. وسى تۇرعىدا قانداي يگى ىستەر جۇزەگە استى؟

 – تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى 30-عا جۋىق جوبا ۇسىندىم. ورىندالعان، ورىندالماعاندارى بار، كەزەگىن كۇتىپ تۇرعاندار دا جوق ەمەس. العاشقى ۇسىنىسىم «كادرلاردى شەتەلدە دايارلاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق باعدارلاما» بولدى. كەيىننەن ول «بولاشاق» دەگەن اتاۋعا يە بولىپ، ءالى كۇنگە دەيىن جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ۇلتتىق عىلىمي قور، قر پرەزيدەنتى جانىنداعى عىلىم مەن تەحنيكا جونىنەن جوعارعى كونسۋلتاتيۆتى كەڭەس قۇرىلدى، الايدا كەيىن جابىلىپ قالدى. بۇگىندە ويىما جاڭا يدەيا كەلىپ ءجۇر. يدەيانى توپتاستىرىپ، «ۇلتتىق كەلىسىمدى» جاساپ شىعارعىم كەلەدى. قاراسام، كەي جاعدايدا، ەلباسى ەل تىنىسىنان حابارسىز با دەپ قالامىن. بۇل قول استىنداعىلاردىڭ ەل ىشىندەگى احۋالدى ول كىسىگە دۇرىس جەتكىزبەيتىندىگىنەن بولسا كەرەك. وسى ورايدا، قوعامنىڭ ءار سالاسىنىڭ بىلىكتى، تۇعىرلى، ماقتايتىن ەمەس، پىكىر ايتا الاتىن ماماندارىن ءبىر شاتىردىڭ استىنا جيناپ، سولاردان سۇراپ، «ەل ىشىندە نەندەي تۇيىتكىل بار، قانە ايتىڭدار، قانداي ۇسىنىستارىڭ بار» دەپ وتىرسا، باق وكىلدەرى ونى تىكەلەي ەفيردە تاراتسا، ءبىراز شىندىقتىڭ شەتى شىعىپ، قانشاما شارۋالار اتقارىلار ەدى. ۇلتتىق كەلىسىمنىڭ ماقسات مۇراتىنىڭ ورىندالعانى سول بولار ەدى.

 – سوڭعى سۇراق، سىزدىڭشە، بۇگىنگى قازاقستان دامۋى قاي باعىتقا ويىسىپ بارا جاتىر؟

 – ءبىز شىققان بيىگىمىزدەن قۇلاپ بارا جاتقاندايمىز. رۋحاني ازىپ، ماتەريالدىق تۇرعىدا توزۋدىڭ از-اق الدىندامىز. جاعدايدىڭ وسىلاي بولارىن ەكى عاسىر بۇرىن اباي دانىشپان بولجاپ كەتكەن. ول:

«كوك تۇمان الدىڭداعى كەلەر زامان،

ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان،

كوپ جىلدار، كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتىر،

سيپات تا، سۋرەت تە جوق، كوزىم تالعان» –  دەگەن. باس اقىنىمىزدىڭ بۇل ايتقانى بۇگىندە تۇتاس الەمگە ءتان نارسە بولىپ تۇر. قازاقستان تۇرماق، ءبىزدى جەتەكتەپ الىپ بارا جاتقانداردىڭ ءوزى  قاي باعىتتى ۇستانعانىنان حابارسىز. الەمنىڭ پارادوكسى – بۇل باعدارسىزدىقتىڭ ۇلكەن سەگىزدىك ەلدەرىنەن باستالاتىندىعىندا. الەمدىك وركەنيەتتىڭ كونتەكسىندە ءار مەملەكەت وزىنشە قامدانادى. ءبىزدىڭ ەندىگى قارەكەتىمىز، بۇگىنگىدەي جالعاسپاۋ كەرەك. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن. ۇلتتىق كەلىسىمدى قالىپتاستىرىپ، ويلى ازاماتتاردان ەلدىڭ جوعىن سۇراۋ، حالىقتى باستى ورىنعا قويۋ تىعىرىقتان شىعارادى. حالىقتان بيىك ەشكىم جوق! كەرەك بولسا، پرەزيدەنت تە، ۇكىمەت پەن پارلامەنت تە حالىقتىڭ قىزمەتشىلەرى!

- سۇقباتىڭىزعا راحمەت! ەل مۇددەسىنە قالتقىسىز ەڭبەكتەنۋدەن شارشاماڭىز!

 سۇقباتتاسقان

مەلىس سەيداحمەتوۆ.

Abai.kz