Qazaqstannyng ishki-syrtqy halqy tolyq jinalyp bitpey jatyp, basty baylyghy – jerdi kópe-kórineu bóliske saludy keler úrpaqqa jasalghan qiyanat dep bilemin. Ekonomikasyn kórip jýrmiz – aqyr-ayaghy iyne-jip te óndirilmeydi, barlyq tauar shetelderden tasylady. Bar ekonomikamyz qazba baylyqty syrtqa satugha qúrylghan. Búl, әriyne, ekonomika emes, kóbine talan-tarajgha úqsaghan sauda-sattyq qana. Endeshe nege әueli ekonomikamyzdy qúryp almaymyz?

«Bizding baylyghymyz múnay emes – auyl sharuashylyghy» degen sózder aityla bastady biylikting auzymen. Ol ras bolsa, jer jaqyn arada basty tabys kózine ainalady degen sóz. Osy baylyqty halyqtyng kózi ashylmay túryp әldekimderding iyelenip ketuine nege jol beremiz?

Bizding halyq neni kәsip eterin әli bilmey jýr, qazirgi negizgi kәsibi – ala dorba arqalau. Al ala dorba bolashaghymyz emes ekenin olardyng ózi de aitady. Endeshe solardyng ishinen jerge betbúrys jasaytyndardy nege kýtpeske? Yaghni, halyqtyng keleshekte neni kәsip eterin tandau jasaugha uaqyt beruimiz kerek. Ekonomika ornyqsa, kim – nemen ainalysatyny anyqtalsa, halyq sany túraqty bir dengeyge jetse, oghan deyin qoghamdyq sana da qalyptasyp qalar ma edi? Al qazir ol joq. «Túrymtay túsymen» bir zaman.

Keshegi jer taghdyry ýshin jappay ereuilge shyqqandardyng ózi býginde sónip ýlgerdi. Ýrey biyledi olardy. Osy kýnderi tәuelsiz basylymdardyng bastamasymen jerdi satugha, sheteldikterge jalgha beruge qarsylyq bildirushilerding qolyn jinadyq. Sonda da kórdik, halyqta bir ýrey payda bolghan. Keshe ghana jer-jerde zansyzdyqqa qaramay-aq, ortalyq alandargha shyghyp, oilaryn ashyq aitqan adamdardyng kóbisi býgingi tanda basylyp qalghan. Basylghanda – jerdi satugha kelisip otyrghan joq, qarsy, biraq qorqyp qalghan jәne qorqatynyn jasyrmaydy da.

Búghan biylikting «týsindirui» yqpal etti. Aytsa – aitqanday, jan-jaqty jýrgizilip jatqan «týsindiru» júmystarynyng qarqynynan jan shoshyrlyq. Búl neni bildiredi? Búl bizding elde qoghamdyq sananyng qalyptaspaghandyghyn, demokratiyanyng әlsizdigin, avtokratiyanyng ýstemdigin kórsetedi. Ótpeli kezende preziydenttik basqaru, yaghny jeke adamnyng biyligi kerek, qogham ózin-ózi basqara almaydy degendi biylikting ózi aityp jýr. Endeshe qazirgi bir adamnyng biyligi túsynda býkil halyqtyng mәngilik iygiligi bolyp tabylatyn jerdi nege bireulerding qolyna ústatyp jiberuge asyghamyz? Nege halyqtyng óz taghdyryn ózi sheshe alatyn kezge jetkenin kýtpeymiz? Sol kezde halyqtyng ózi sheshsin, óz iygiligin kimge, qalay berudi nemese paydalanudy.

Jerdi satu, shetelge jalgha beru – investisiya tartugha qolayly bolady degendi biylik algha tartady. Jogharyda keltirgen mәn-jaylardan bólek, biz korrupsiya jaylaghan elmiz. Ony da esten shygharugha bolmaydy. Múnday jaghdayda sol biylik aita beretin investisiyanyng tiyimdiligine kýmәnim bar. Keluin – keler, biraq iygiligin sol korrupsionerler kóredi. Osy jiyrma bes jylda eldegi múnay men gazgha jәne basqa qazba baylyqtargha qansha investisiya keldi? Naqtysyn bilmeymiz – bir jerde 200 dese, taghy bir jerden 600 milliard dollar degendi estiymiz. Qaysysy bolsa da, az qarjy emes. Osy qarjy qayda ketti? Múny da bilmeymiz, naqty esebi joq. Biletinimiz – kózge týserliktey bir zavod, ne bir fabrika salynghan joq. Búrynghy barlary talan-taraj bolyp ol ketti. Kenesten qalghan ýsh múnay óndeu zavody óldim-taldym dep әreng istep túr. Onda da olardyng egin egu, jinau nauqandarynda toqtap qalatyny taghy bar. Sonda milliardtaghan investisiya qayda, óndirilgen gaz ben múnaydyng ózi qayda? Basqa qazba baylyqtar qayda?

Osy jerde jemqorlar qarap qaldy dey almaymyn. Qomaqty bóligi solardyng qanjyghasynda ketti, qalghan auyz jaqpayy elding kýndelikti tútynuyna әreng jetip jyghyldy. Taghy bir az ghana bóligi Últtyq qorda, qazirgi tanda memleketimizdi sol qor ghana ústap túr. Múnyng da qashangha deyin jeterin bir Qúday bilsin. Investisiyamyzdyng týri osy. Olay bolsa, oghan bola jalghyz tiregimiz – jerdi saudagha salu jón emes!

Zavodtar men fabrikalardyng toz-tozyn shygharyp, talan-tarajgha salyp jibergendey, auyl sharuashylyghyn da qoldan taratqandy bilemiz. «Qazaqstannyng bidayy men eti kerek emes, bidaydy – Kanadadan, etti – Gollandiyadan satyp alamyz», – degen kezinde biylik. Endi jerdi satyp, auyl sharuashylyghyn kótermekshi. Bir adamnyng basyna istep túrghan sharuashylyqty taratyp jiberu oiy kelip edi – tarattyq, endi onyng oiyna onan qalghan jerdi satyp jiberu kelipti. Búghan da kónu kerek pe?

Jemqorlyqty әngime qylghanda, sózdi jalghyz investisiyamen shekteuge bolmaydy. Ol ýshin aqshaly jerding bәri jat emes – óziniki. Mәselen, bir bay million gektar jerdi arzan baghamen memleketten satyp alady deyik. Áriyne, auyl sharuashylyghy maqsatynda bolsa, bir jón. Al korrupsiyalyq maqsatqa paydalansa she? Dәl sol jerdi bir-eki jyldan song memleketke birneshe ese qymbatqa qayta satpasyna kim kepil? Búdan qazynanyng qaltasy jaqsylap túryp bir qaghylsa, qanshama jer maqsatty paydalanylmay, taghy qaghylamyz. Búghan eshqanday kepildik joq. Múnday jaghdaylar bizde búryn da bolghan.

Búnan basqa da korrupsiya ýshin tabys kózine ainaldyrugha jeterlik tústary óte kóp. Qalalardaghy on sotyq jerding ózin ýlken tabys kózine ainaldyrghan jemqorlargha milliondaghan gektar jerding biyligi tiygesin ne onsyn? Sondyqtan korrupsiya mendegen biylikke Qasiyetti Jerimizding taghdyryn senip tapsyrugha bolmaydy.

Al biylik bolsa, osynshama auqymdy mәselelerdi attap ótip, taban tirer jerimizdi saudagha salugha asyghuda. Onan da ol әueli óz qataryn korrupsiyadan aryltsyn, ekonomikany qúrsyn, eldi demokratiyalandyrugha atsalyssyn, qoghamdyq sanany qalyptastyrsyn, halyqtyng sany ózining qalypty dengeyine jetip, túraqtasyn. Sol kezde halyqtyng ózi sheshedi – jerdi sata ma, joq basqa joldy tanday ma. Mine, men qazirgi mýddeli toptyng jerdi saudagha salghanyna osy sebepterge baylanysty qarsymyn.

Abdulla ShAHANOV, Qyzylorda qalasy

Abai.kz