قازاقستاننىڭ ىشكى-سىرتقى حالقى تولىق جينالىپ بىتپەي جاتىپ، باستى بايلىعى – جەردى كوپە-كورىنەۋ بولىسكە سالۋدى كەلەر ۇرپاققا جاسالعان قيانات دەپ بىلەمىن. ەكونوميكاسىن كورىپ ءجۇرمىز – اقىر-اياعى ينە-ءجىپ تە وندىرىلمەيدى، بارلىق تاۋار شەتەلدەردەن تاسىلادى. بار ەكونوميكامىز قازبا بايلىقتى سىرتقا ساتۋعا قۇرىلعان. بۇل، ارينە، ەكونوميكا ەمەس، كوبىنە تالان-تاراجعا ۇقساعان ساۋدا-ساتتىق قانا. ەندەشە نەگە اۋەلى ەكونوميكامىزدى قۇرىپ المايمىز؟

ء«بىزدىڭ بايلىعىمىز مۇناي ەمەس – اۋىل شارۋاشىلىعى» دەگەن سوزدەر ايتىلا باستادى بيلىكتىڭ اۋزىمەن. ول راس بولسا، جەر جاقىن ارادا باستى تابىس كوزىنە اينالادى دەگەن ءسوز. وسى بايلىقتى حالىقتىڭ كوزى اشىلماي تۇرىپ الدەكىمدەردىڭ يەلەنىپ كەتۋىنە نەگە جول بەرەمىز؟

ءبىزدىڭ حالىق نەنى كاسىپ ەتەرىن ءالى بىلمەي ءجۇر، قازىرگى نەگىزگى كاسىبى – الا دوربا ارقالاۋ. ال الا دوربا بولاشاعىمىز ەمەس ەكەنىن ولاردىڭ ءوزى دە ايتادى. ەندەشە سولاردىڭ ىشىنەن جەرگە بەتبۇرىس جاسايتىنداردى نەگە كۇتپەسكە؟ ياعني، حالىقتىڭ كەلەشەكتە نەنى كاسىپ ەتەرىن تاڭداۋ جاساۋعا ۋاقىت بەرۋىمىز كەرەك. ەكونوميكا ورنىقسا، كىم – نەمەن اينالىساتىنى انىقتالسا، حالىق سانى تۇراقتى ءبىر دەڭگەيگە جەتسە، وعان دەيىن قوعامدىق سانا دا قالىپتاسىپ قالار ما ەدى؟ ال قازىر ول جوق. «تۇرىمتاي تۇسىمەن» ءبىر زامان.

كەشەگى جەر تاعدىرى ءۇشىن جاپپاي ەرەۋىلگە شىققانداردىڭ ءوزى بۇگىندە ءسونىپ ۇلگەردى. ۇرەي بيلەدى ولاردى. وسى كۇندەرى تاۋەلسىز باسىلىمداردىڭ باستاماسىمەن جەردى ساتۋعا، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە قارسىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ قولىن جينادىق. سوندا دا كوردىك، حالىقتا ءبىر ۇرەي پايدا بولعان. كەشە عانا جەر-جەردە زاڭسىزدىققا قاراماي-اق، ورتالىق الاڭدارعا شىعىپ، ويلارىن اشىق ايتقان ادامداردىڭ كوبىسى بۇگىنگى تاڭدا باسىلىپ قالعان. باسىلعاندا – جەردى ساتۋعا كەلىسىپ وتىرعان جوق، قارسى، بىراق قورقىپ قالعان جانە قورقاتىنىن جاسىرمايدى دا.

بۇعان بيلىكتىڭ ء«تۇسىندىرۋى» ىقپال ەتتى. ايتسا – ايتقانداي، جان-جاقتى جۇرگىزىلىپ جاتقان ء«تۇسىندىرۋ» جۇمىستارىنىڭ قارقىنىنان جان شوشىرلىق. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل ءبىزدىڭ ەلدە قوعامدىق سانانىڭ قالىپتاسپاعاندىعىن، دەموكراتيانىڭ السىزدىگىن، اۆتوكراتيانىڭ ۇستەمدىگىن كورسەتەدى. وتپەلى كەزەڭدە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ، ياعني جەكە ادامنىڭ بيلىگى كەرەك، قوعام ءوزىن-ءوزى باسقارا المايدى دەگەندى بيلىكتىڭ ءوزى ايتىپ ءجۇر. ەندەشە قازىرگى ءبىر ادامنىڭ بيلىگى تۇسىندا بۇكىل حالىقتىڭ ماڭگىلىك يگىلىگى بولىپ تابىلاتىن جەردى نەگە بىرەۋلەردىڭ قولىنا ۇستاتىپ جىبەرۋگە اسىعامىز؟ نەگە حالىقتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشە الاتىن كەزگە جەتكەنىن كۇتپەيمىز؟ سول كەزدە حالىقتىڭ ءوزى شەشسىن، ءوز يگىلىگىن كىمگە، قالاي بەرۋدى نەمەسە پايدالانۋدى.

جەردى ساتۋ، شەتەلگە جالعا بەرۋ – ينۆەستيتسيا تارتۋعا قولايلى بولادى دەگەندى بيلىك العا تارتادى. جوعارىدا كەلتىرگەن ءمان-جايلاردان بولەك، ءبىز كوررۋپتسيا جايلاعان ەلمىز. ونى دا ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. مۇنداي جاعدايدا سول بيلىك ايتا بەرەتىن ينۆەستيتسيانىڭ تيىمدىلىگىنە كۇمانىم بار. كەلۋىن – كەلەر، بىراق يگىلىگىن سول كوررۋپتسيونەرلەر كورەدى. وسى جيىرما بەس جىلدا ەلدەگى مۇناي مەن گازعا جانە باسقا قازبا بايلىقتارعا قانشا ينۆەستيتسيا كەلدى؟ ناقتىسىن بىلمەيمىز – ءبىر جەردە 200 دەسە، تاعى ءبىر جەردەن 600 ميلليارد دوللار دەگەندى ەستيمىز. قايسىسى بولسا دا، از قارجى ەمەس. وسى قارجى قايدا كەتتى؟ مۇنى دا بىلمەيمىز، ناقتى ەسەبى جوق. بىلەتىنىمىز – كوزگە تۇسەرلىكتەي ءبىر زاۆود، نە ءبىر فابريكا سالىنعان جوق. بۇرىنعى بارلارى تالان-تاراج بولىپ ول كەتتى. كەڭەستەن قالعان ءۇش مۇناي وڭدەۋ زاۆودى ءولدىم-تالدىم دەپ ارەڭ ىستەپ تۇر. وندا دا ولاردىڭ ەگىن ەگۋ، جيناۋ ناۋقاندارىندا توقتاپ قالاتىنى تاعى بار. سوندا ميللياردتاعان ينۆەستيتسيا قايدا، وندىرىلگەن گاز بەن مۇنايدىڭ ءوزى قايدا؟ باسقا قازبا بايلىقتار قايدا؟

وسى جەردە جەمقورلار قاراپ قالدى دەي المايمىن. قوماقتى بولىگى سولاردىڭ قانجىعاسىندا كەتتى، قالعان اۋىز جاقپايى ەلدىڭ كۇندەلىكتى تۇتىنۋىنا ارەڭ جەتىپ جىعىلدى. تاعى ءبىر از عانا بولىگى ۇلتتىق قوردا، قازىرگى تاڭدا مەملەكەتىمىزدى سول قور عانا ۇستاپ تۇر. مۇنىڭ دا قاشانعا دەيىن جەتەرىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. ينۆەستيتسيامىزدىڭ ءتۇرى وسى. ولاي بولسا، وعان بولا جالعىز تىرەگىمىز – جەردى ساۋداعا سالۋ ءجون ەمەس!

زاۆودتار مەن فابريكالاردىڭ توز-توزىن شىعارىپ، تالان-تاراجعا سالىپ جىبەرگەندەي، اۋىل شارۋاشىلىعىن دا قولدان تاراتقاندى بىلەمىز. «قازاقستاننىڭ بيدايى مەن ەتى كەرەك ەمەس، بيدايدى – كانادادان، ەتتى – گوللانديادان ساتىپ الامىز»، – دەگەن كەزىندە بيلىك. ەندى جەردى ساتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرمەكشى. ءبىر ادامنىڭ باسىنا ىستەپ تۇرعان شارۋاشىلىقتى تاراتىپ جىبەرۋ ويى كەلىپ ەدى – تاراتتىق، ەندى ونىڭ ويىنا ونان قالعان جەردى ساتىپ جىبەرۋ كەلىپتى. بۇعان دا كونۋ كەرەك پە؟

جەمقورلىقتى اڭگىمە قىلعاندا، ءسوزدى جالعىز ينۆەستيتسيامەن شەكتەۋگە بولمايدى. ول ءۇشىن اقشالى جەردىڭ ءبارى جات ەمەس – وزىنىكى. ماسەلەن، ءبىر باي ميلليون گەكتار جەردى ارزان باعامەن مەملەكەتتەن ساتىپ الادى دەيىك. ارينە، اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىندا بولسا، ءبىر ءجون. ال كوررۋپتسيالىق ماقساتقا پايدالانسا شە؟ ءدال سول جەردى ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ مەملەكەتكە بىرنەشە ەسە قىمباتقا قايتا ساتپاسىنا كىم كەپىل؟ بۇدان قازىنانىڭ قالتاسى جاقسىلاپ تۇرىپ ءبىر قاعىلسا، قانشاما جەر ماقساتتى پايدالانىلماي، تاعى قاعىلامىز. بۇعان ەشقانداي كەپىلدىك جوق. مۇنداي جاعدايلار بىزدە بۇرىن دا بولعان.

بۇنان باسقا دا كوررۋپتسيا ءۇشىن تابىس كوزىنە اينالدىرۋعا جەتەرلىك تۇستارى وتە كوپ. قالالارداعى ون سوتىق جەردىڭ ءوزىن ۇلكەن تابىس كوزىنە اينالدىرعان جەمقورلارعا ميلليونداعان گەكتار جەردىڭ بيلىگى تيگەسىن نە وڭسىن؟ سوندىقتان كوررۋپتسيا مەڭدەگەن بيلىككە قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ تاعدىرىن سەنىپ تاپسىرۋعا بولمايدى.

ال بيلىك بولسا، وسىنشاما اۋقىمدى ماسەلەلەردى اتتاپ ءوتىپ، تابان تىرەر جەرىمىزدى ساۋداعا سالۋعا اسىعۋدا. ونان دا ول اۋەلى ءوز قاتارىن كوررۋپتسيادان ارىلتسىن، ەكونوميكانى قۇرسىن، ەلدى دەموكراتيالاندىرۋعا اتسالىسسىن، قوعامدىق سانانى قالىپتاستىرسىن، حالىقتىڭ سانى ءوزىنىڭ قالىپتى دەڭگەيىنە جەتىپ، تۇراقتاسىن. سول كەزدە حالىقتىڭ ءوزى شەشەدى – جەردى ساتا ما، جوق باسقا جولدى تاڭداي ما. مىنە، مەن قازىرگى مۇددەلى توپتىڭ جەردى ساۋداعا سالعانىنا وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى قارسىمىن.

ابدۋللا شاحانوۆ، قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz